Lai khuate Thanchonak; A Thami Thlennak
Thawng Tha Lian S| Opinion|2018 April 7| Pakhatnak ah, thanchonak hi zeidah a si? A suallam tampi in hrilhfiah khawh a si, nain biatlang pakhat tein an cohlan bikmi cu, “a thami thlennak” tihi a si. Thanchonak nih hin kan duh lomi le kan caah ral tampi a chuahpi theo tawn. Bianabia ah, kan mithmuh kut tongh in hun lak ah cun, 2005 lio ah Ralkap bawizik Than Shwe nih kan ram thanchonak caah timi hmuitinh he a rak chuahpi mi Jet-su-pin kan cing lai timi (Jatropha plantation) te hna kha kokek miphun (ram ngeitu) kan caah thathnemnak a rak ngeih lo leng ah khua pawng thingram tongh loding hmun (thinghual) kan chiahmi hmanh kan rak hau piak dih tik ah kan khuati, hmunhma le kan Chinram a rak hrawh dih. Tulio Kawlram pumpi huap zong in an buai lenmi kan inn pa Kachin ram ah Mitsone Tidil kong te hna le Lat-pa-dawng-taung (dar le leitang chuak kong buainak) pawl zong hi thanchonak nih a chuahpimi thil thalo kha an si. Chim duhmi cu, thanchonak kan timi ahhin kokek miphun ca le pawngkam caah thil tha lo a chuah theo tawn caah, “a thami thlennak” lawng kha thanchonak taktak cu a si tiah an cohlannak cu a si.
Pahnihnak ah, thanchonak timi ahhin mah le khuaram, vawlei hmunhma le khuati vanruah sining hoih in an then tawn. Tahchunhnak in, khuasihnak ram le khualumnak ram an herhmi le tuahtuanmi a khat lo. Cun, milurel le ram (khua) hmet-ngan zong in thleidan a si; khualipi pakhat a simi nih zeidah a herh hmasa bik? Zeidah a ngeih hrimhrim awk a si?, timi pawl kha an si. Cu bantuk thiamthiam cun, khuate pakhat nih zeidah a herh i zeidah a tuah awk si, timi kha a si ve. Khua pakhat le pakhat kha an herhning le an tuah awk hnga kha an i lo cio lo; an khuati vanruah, hmunhma le vawlei nih lai a rel tawn caah cu an khuati le vawlei hoih in thanchonak tuahpiak an si – thanchonak rian an tuah/tuan cio hna. Cucaah, kan nih Laitlang chung khuate ummi nih Khuate kan sinak hoih in hmailei kan thanchonak ding caah zeidah kan tuah cio awk a si ve?
Minung pakhat a khuasak a nuamh le a thancho khawhnak ding caah a herh bikmi cu “ti le mei” a si. Khuapi pakhat a thanchonak ding ca zong ah “Ti le Mei” thiamthiam hi a si. Mei (electric) a um lo cun khuapi pakhat zeitinhmanh in a thangcho kho lo. Mei hi khuapi a thanchonak ding caah a hrampi cu a si. Khuapi pakhat ser an timh poah ah mei hi hmasabik ah tha tein tuah/ser a si tawn. Mei tha tein an hman khawh hnu ah a herhmi dang; ti, inn, sat-zung, lam, etc. tiin an hun thancho ter le sak khawhnak a si.
Khuate pakhat a thanchonak ding caah cun “Ti” hi a hram pi a si. Lai khuate tampi hi ti hman awk kan har taktak hna. Lai khuate tlawn caante ah fiang tein a lang tawnmi cu “Ti” hman awk kan izat hna lomi hi a si. Chungkhar rawlchuannak le din awk sawhsawh ca cun ka i za ngai kho ko men. Asinain, puai ngan deuh tete tuahnak inn caah cun an i za lo ti cu a fiangmi a si. Mah tiang kha cu a poinak um tuk rih lo. Hangdum le thingthei kan cinmi tete zohkhenhnak caah kan i zat hrimhrim lomi hi fak deuh in ruah a hau cang. Laimi kan lo thlawh ningcang kan thlen a hau cang; a hmunmi lothlawh lei ah kan i thlen a hau kan titawn – a herh tuk taktak ko.
Ralkap uknak lio (Mah-Sah-Lah) chan in Cozah lei nih thlenpi an rak kan timh cang. Fangcang cinnak caah tiin Hle-ka-tthit an kan cawh/chunh ter. Kan cawhmi kan hmunhma le vawlei zei hmanh a phi an rak kan chuahpi kho lo. 1995 thok in GRET nih Laitlang ah an kan luh hnawh ve. Lo thlawh ti lo in dum tuah lei ah i mer hna seh tiah hanghnah le thingthei ci pawl tiang Lairam ah an chuah pi. 2008 tiang an Report ning in, “Chinmi an khuasak ning tampi kan thlen hna” tiah an tial – an kan thlenmi tampi taktak ve ko men lai nain a hmunmi lo thlawh tiangtiang an kan phak pi kho lo. An ii tinhmi an hlawhtling lo ti khawh a si. 2004 in Community Agency for Rural Development (CAD) nih an hun nolh ve than. Phaisa tampi dih in an kan cawlcanghpi, an kan bawmh len ko hna nain ni hin tiang kan lo thlawh ning cu an kan thleng kho rih hna lo. UNDP nih Khuate tampi “Ti” a rak kan lak piak. UNDP nih kan khuasak a rak kan thlen bik rua tiah ka ruah!
Bianabia ah khua pakhat in (Cinkhua, catialtu khua) hun langh ter u sih. A tu lio “Ti” kan hmanmi hi UNDP nih an rak kan lak piakmi a si. Khua in khan 3 tluk a hlahnak ah Zar tiva timi lak le hman a si. “Ti” hram pakhat tein nihin ni tiang khua kan sa – kan nunnak hi tihram pakhat tein a si. Hi kan tihram pakhat te nih kan nunning a lehthal dih.
Hun ruah deuh awk ah ka duhmi cu; Zar tiva kan lakhlan le kan lakhnu kan nunning aa thlendan kha a si. Tihram pakhat te hmanh nih hi tluk kan nun a thlen ah cun tihram tamdeuh ngei usih law tah, ti khi a si.
Tihram tamdeuh cu ngei hna u sih law zeiahdah kan hman kun hna lai? Tihram tamdeuh kan ngeih i kan duhtawk in hman khawhmi an sicun lai khuate tampi hi dum tuahnak le nga zuatnak ah serkhawh an si hnga. Khuapi nih a ngeihmi tihram a si hnga caah khuapi nih a ngeihmi dum ngan pipi kan tuah khawh hna lai. Cucu a thangcho cangmi ram hna nih an tuah cio mi asi (community farm, common wealth, etc. in a min an pek hna), zapi dum, zapi ngeihmi tinak khi a si ko. Kan mah Laitlang zong ah Thantlang peng Khuhchah khua ah ZPBA nih an ngeih cang; Chinland Development and Research Society, Sweden nih an tuah pi hna. Cun, hlan lio chan ah Japan ram tiang cinthlaknak lei cawnnak a rak ngeimi Pu Hrang Mang khua (Farrawn, Thantlang peng) zong nih an ngeihnak sau tuk cang. Tulio zong ah, VP – Pu Henry Van Thio zong nih an khua caah a tuah hmasa bik cu “Ti” le “fim cawnnak lei pehtlai” a si. “Ti” tampi kan ngeih ko ah cun, pumpak in dum tuah a zuammi nih dumtuahnak ah kan hman hna lai. Nga zuat a zuammi nih ngazuatnak ah kan hman hna lai.
Dum tuah le ngazuatnak nih cuntah a kan thathnem pi kun lai maw? Atu Hakha hi minung thong 50 cu kan um lai tiah ruahdamh a si cang. Hakha cu khualipi a si caah zung riantuan bawi nganngan le mirum umnak asi. Dumchuak thingthei le hanghnah tepawl an ei ciomi khi Kalay le Mandalay lei lawng tein a hung kaimi an si deuh. Laitlang chuak cu a tlawm taktak khi asi. Nifatin an cawk ciomi ngasa hrim khi cu Kawlram chuak lawng te an si. Lai tiva chuak ngasa cu a man a fak khun. Chim duhmi cu, Hakha mizapi nih ei mi thingthei le hanghnah hna hi Kawlram lei in kaipi hau lo in kanmah Laitlang in kan chuah ter khawhmi asi – a duh hmanh an duh deuh ding cu a fiang.
Tihram lak ding tiva pawl cu tah kan ngei hna maw? Dum tuahnak le ngazuatnak hmunhma le vawlei tah kan ngei taktak kun maw? Lai khuate tampi kan vawlei le hmunhma thatha an si ko hna. Khua pawng ah tiva tohmi kan ngeih cio ko hna. A tlangpi in tuak ah cun ting 100 hrawng le khuanu khuapa thazang bawmh in lak khawh dingmi an si tiah ka ruah. Ting 100 cu ramchung ramleng kan thazang chuah in hun ibawmh tialmal cio ah cun kum 3 chung ah ngeih khawh ding kan si ko hna tiah ka ruah. Duhnak kan ngeih le ngeih lo tu nih lai a rel hnga!
Micheu nih hi bantuk a hmunmi lothlawh le dumtuahnak kong cu a luancia kum tampi khan an rak aupi cang nain Laitlang cun tuah khawh si lo (aung-min lo) nan ti men lai. Tu hlan a aupi mi pawl Mah-sah-lah, GRET le CARD, etc. hna nih an rak tuah ningcang hi vunzoh than tik ah;
Zeimawzat cu thathnemnak a rak um lai nain teinak an rak hmuh khawh lonak a ruang ngan bik cu; a herh bikmi “ti” kha tuah hmasa lo in an rak kan kalpi caah asi tiah ka ruah.
A hmunmi lothlawh, dumtuah le ngazuatnak ding ah cun a herh hmasa bikmi cu “Ti” kha a si ko – ti lo in tlamtlinh khawhmi an si lo. “Ti” hram tha tein kan ngeih ah cun kan lo thlawh le khuasak ningcang tlen le thancho ter khawhnak lam kau pi a um tinak a si.
Hi bantuk dum tuah in a hmunmi lothlawh hi tulio vawlei pi zong nih tha a pek ngaingai. An aupi cuahmah i, an tuah chuahmahmi zong a si fawn. Laitlang zong hi tuandeuh le hnudeuh fang asi te ko lai – kan lothlawh ningcang kan thlen te ko lai dah? Cucaah, hi bantuk program hi khua upa le thihruai tu hna zong nih biatak tein kan khua cio i; kan vawilei, hmunhma le vanruah hoih in tanpi le kalpi a herh cang rua tiah ka ruah. Atulio kan lothlawh ning hin cun kum tampi kan thlawh cang nain zeipipa a kan thancho ter khawh lo hlei ah kan pawngkam, khuati le kan vawlei a hrawh. Chan zeizah hmanh hi ning hin kal rih usih law zei ngaingai cu kan sihlei men lai lo dah!
Cucaah, Laitlang a rum biknak a simi kan tiva hna le tlangthluan thatha hna hi kanmah ram ngeitu nih kan hman thiam a herh. Thanchonak kan timi program dangdang tampi an um len rih lai nain Laitlang kan khuati sining, vawlei le hmunhma hoih in aa tlak bikmi si ko men lai. Kan khuati vanruah, kan vawlei le hmunhma a ngan kan dam ter fawn lai. Thanchonak taktak kan timi “a thami thlennak” lam kan zawh zong khi asi hnga. Cucaah, Lai khuate kan khuasak, kan lothlawh le kan thoncho khawhnak ding ah cun “Ti” lak hmasa bik kan herh. Tihram tampi kan ngeih hmasa a herh. Cuhnu lawng ah, kan khuasak le kan lothlawh ning kan thlen khawh lai i kan thangcho lai.
Lawmhnak he,
Thawng Tha Lian S
06 April 2018
Catialtu Salai Thawng Tha Lian S cu Thailand ram khualipi Bangkok i ummi Chulalongkorn University in Vawleipi Thanchonak kong cawnnak MA in International Development Studies (MAIDS) a dihmi a si. Atulio, CDES timi Centre for Development and Ethnic Studies ah a tuan cuahmahmi a si. Cun, Salai Thawng Tha hi, Sianginn a kai lio tein The Chinland Post ah a lang in ca a tial lengmangmi, kan mino catial thiam pakhat a si. ~ Editor