December 11, 2024

PART-I : Chin Miphun Ni Kum 70 Tlin Camtuak Conglawmh Ni Caah Chinmipi Sin Biathlah; Pu Lian Uk

0
pu lian uk

Pu Lian Uk

Biadomhnak:

Hi cathluan tawite hi Chin Miphunpi Ni a kum 70 camtuak Conghlawmh ni ah bia chim ding a ngei ciomi nih hika cathluan chung in mipi sin biachimmawk ruahnak rak lak khawh ding in vun thlahmi a si. Hi ca vun thlahmi ah a biapi in:

1) 1948 Independence hnu Chin miphun hruaitu hmasa hna nih Chin National Day ngeih ding an rak ruah ning kong le

2) Chin miphun nih Chin Nationalism timi kan ram le kan miphun tanhnak thinlung thuk chinchin in kan ngeih a herhning kong hna hi Chin miphun zapi sin ah vun thlah duhmi a si. Hi kong chim tikah Chin miphun kan tuanbia (History) biahmaitthi chim ta hmasa lo ahcun chim duhmi kong theihthiam awk fawidawh asilo caah ka vun chimta lai.

Biahmaithi: AD 1888 hrawng Mirang an kai hlan chan chung vialte Chin miphun ram hi kanmah he aa neih bikmi Kawl lei zong nih siseh, India lei le a dang miphun zong nih siseh an rak kan uk bal lo. Cu lio chan Chin miphun pipu hna kaa kip nih thih hnu thlarau in va umnak mithikhua a um timi aa khat in zumh ning biaknak an rak ngei hna. Vuleicung mi kaadang zong nih hi thih hnu thlarau umnak mithikhua a um ti hi an biaknak ah an zumhcio ko lai nain kan khuasaknak kan hmunhma kan umnak hmun cio ah cu zumh ning nih kan nun lam aa dang cio in a kan hruai hna. Cucaah dannak tampi aa dang cio in kan ngei hna.

Asinain hi zumhning nih kan umnak hmunhma ah a kan hruaining hi Chin miphun nun lam ah vuleicung kaa dang he aa lo lo i, kanmah Chin miphun hrihhruaite in a dangte in ilawh dihnak a kan ser piak. Cucaah aa khatmi an biaknak (divine law) in an cung in nawlpetu dang minung uktu um ti lo an biaknak phung aa khat dih mi nih cun zalongte Independent in Chin uktubawi le ramngei bawi hna he an rak i- uk cio hna.

Chin uktu bawi chan ah an ukmi hna michia zatlang nih lothlawh sa-ttil arva zuat cu an icawmnak rian biapi bik a si. Chinram Independent in an uk tikah ramdang Independent ram cio bantuk in ngunkhuai an ngei ve. Culo ahcun zeitindah an ram cu Independent in an I uk kawh kun hnga. Cucaah an ngunkhuaimi cu Hakha Chin holh ah cun “Khuachiah” an rak ti. Asullam cu khua ca ram caah chiahmi thawhlawm ti khi a rak si. Amin hmanh ah “khuachiah” ticu mindawh ngai asining ruat hmanh u!

Tangka in kholhmi a rak si lo. Mirang uk hnuah tangka in an kholhmi ngunkhuai cu khua uktu le khuatlang uktubawi chung nih an kholhmi cheuhra cheukhat an rak hmuh i, Mirang he an biakam ning in cheu kua cu Mirang uktu sin an rak peek hna. Adang khuachiah in kholhmi cu Chin Hills Regulation chung Mirang he an biakam mi nanmah phungte in uk nan peh ko lai timi bia in Mirang kai hlan anmah bawichung anrak i-uk lio tawn ning in khuachiah cu kholh a si. Khuachiah cu a phunphun in amin an then chinmi ah, nihlawh, sakhua,  rawlrel, vawkring, ar ring, Laparring muaring ti hna tiang in khuachiah cu amah le a min in an rak kholh mi a si .Mr. Head tialmi Hakha custom khi zohkhawh asi.

Baibal ca 1Samuel dal 8:4-22 khi rel ulaw Israel miphun nih Samuel he Pathian sinah  miphun dang nih anmah miphun cio uktu siangpahrang an ingeih bantuk in kanmah Israel miphun asimi Siangpaharng kan ngei duh ve ti an rak hal. Cu tikah Pathian nih nanmah Israel miphun asimi siangpahrang nan ingeih ahcun nanzuat khalhmi satil arva lak a tha bikmi kha an lakpiak hna lai; nan fanu nan fapa hna kha amah riantuantu ah an lakpiak hna lai a thalo a ti hna zongah, kanmah miphun te siangpahrang kan ngei ahcun sikoseh, kan la koseh an ti. Cucaah Pathian nih Saul siangpahrang le David siangpahrang pakhat hnu pakhat a rak pek hna khi asi. Hikong hi kan Pastor le kan Evanglist pawl nih cheuhra cheu khat phung nan chim bang kan chimpiak ve ding duhmi  ngai asi.
Ngunkhuai kholhlo in ram ser  khawh asi lo, Cucaah vawleicung siangpahrang kip nih  ngunkhuai cu an kholh dih. Kawl siangpahrang Tibaw chan zong ah cutin facangte hna in ngunkuai an rak kholh ve. Cucaah kan pipu hna nih ramdang uktu hna ve bang an uk chung mi an lo thlawh an thing phorhmi chung in ngunkhuai silo in  khuachiah an rak kholh mi cu thil dik ngai an rak tuahmi asi, Soi hnahlah uh sihlaw fak deuh hna u si. Khuachiah kholh cu Chinmi nunphung in an rak hmanmi Chin khuami kip nih Chin miphun khuami ka si ahcun khuachiah pek cu ka rian asi ti khuachiah pek cu an nunman rian hrim ah an iruah chihmi asi. Atu chan Chin miphun nih cu khuachiah pek kan nunphung  cu kan ilak than ding hrim asi.

Kawl hruaitu hna nih hi Chinmi phun nih ngunkhuai pee duh hnahlah sehlaw Kawlmi kut toh in Kawl mi sal in um zungzal hna seh  ti ruah ah Chin MP pawl kha Kawlcozah nih kan inrin ko hna lai zatlang nih ngunkhuai an peeklo zongah apoilo an rak ti hna. Curuang ah hlan Chinram hruaitu cheukhat nih Chinram zatlang nih ngunkhuai tlawm deuh in peekter cu antazahotnak zong ah a rak telhmi um in theih asi. Kawl mi sal sinak lei Chin miphun a hruaimi ruahnak asi. Mipi nih an pek khawh zat ding khuachiah cu an ram budget adihmi tlinh ding in zeizatpeek ding ti khiah hau khi asi. Ngunkhuai peek lo ti a um kho lo mi asi.

Atu CNF hruainak ah ramchung daihnak kong ichimhchawnnak tiang in hlawhtlinnak an tuah khawh ko bu ah ramdang rumnak ram ah atlawmbik thla khat  $ 1200 a hmu mi zong nih kumkhat $150 peek cu an uihrimlo mi asi. Asi nain acheu nih an peek lomi hi tangka kan thawh i, khawikadah kan hman ti kumtin budget report tlamtling in an pee  lo ti bantukin bia a kawlmi hi an um ngai in theih asi.  Angaite ah cun thlakhat ah $50 pek hman a uilomi an tampi.  Kan ram caah khua chiahmi timi ah “khua” timi hi vanrangtoi tinak asi. Kan ram nih aherh mi kip caah khua ca ram caah chiahmi tikhi asi. Cucah khua ca ram caah chiahmi ngeih ka hau hrim ti cu Chin miphun Chinram tanhnak thinlung Chin nationalism patling nutling ruahnak Chin miphun mikip nih kan kotho kan ichuahpimi kan nunphung kan thlau hnikmi lak than hrim ahaumi asi.

America ah ram bupi federal caah ngunkhuai phunkhat, ramkulh caah ngunkhuai phunkhat ti in ngunkhuai phun hnih America rammi riantuan tangkalut ngeimi kip nih Ngunkhuai peekcanchung ah mah lung tho tha nuamte in anmah in vapeeknak hmun ah peek ciomi asi ve.  Ngunkhuai peklo cu santlailomi mi tling lo ah ruahmi asi caah ngunkhuai peklo cu an i nautat khi asi. Cucaah mah khua le ram caah ngeichiah chawva chiah khawh cu a chia khomi mitling ka si ti i-uanthlarpi awk ruahnak asi. Cucaah kan pipu lio independence in an i uk chan khuachiah an rak ngeihmi principle cu sawi hnahlah usi fak hna usi .

Zatlang an michia nih bawichung an duh hna lo ahcun khuachiah an kholh ruang ah silo in thildang palh nak bawichung nih an tuah caah asi khomi asi. Cu bantuk bawichung nih an michia duhlomi palhnak an tuah caah an michia nih an duh hnalo ahcun an zumh mi biaknak an buar khi asi. An biaknak phung buar cu   thih-ri nunri lawngte in an tih ngaimi asi. Cucaah an biaknak phung buar cu an tih ngaimi asi. Atu chan Khrihfa nih hin kanpi pu nih an biakmi an tihmi tluk in kan biaknak hi kan tih kan upat lo ti khawh asi. Atu lio kan hman rihmi “vanni ahoi ahoi lo” ti bia hna, lainawn ah cun a nawn mi pacung atlung hngami vanchiatnak vialte athattu pa cungah a tlung ti asi. Ral an thah ti dah lo tual thah lainawng cu ci mihnak asi  anti caah an that ngam lo i daitein an rak uk.

Mirang nih Chin ram cu 1888  thawkin India lei he Kawl ram lei he hrap hnih kar ceh in an vun chim tikah aram cu an la kho na in Chinmi phun nih ralthli in an dohpeng hna caah uknak an ser kho lo. Miranglei ralkap an iratpi mi hna kha Chinram khuati an iziaklo caah zawtfah ruang in  a thi lomi le raltu kho tilo ding an kir termi hna an rak tamtuk. Cucaah Chin ral kan tei kho ti hna lailo ti Mirang an lung a dong. Cu tikah Chinram ukbawi pawl kha remdaihnak ser ding ah bia an peek hna: Cu remdaihnak bia ding cu Mirang nih Chinram ukbawi pawl kha:-

 

Part II … a ra zau lai…

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)