Zohfelnak: Hmunthur le Chin Ramkulh Khuahlipi Hakha

1

Biatlang Domhnak

Hnawm/Hmunthur hlonhnak le kilkawi khuakhan lairelnak cu khuapi he khuate he kan tonmi harnak taktak a si. Hmunthur cu minung pumpak pakhat cio nih kan chuahter mi a si i cu hmunthur lila nih kanmah kha harnak le buainak a kan pek than.

Hmunthur cu hmun tampi in a chuak kho mi a si.Tahchunhnak ah; minung pumpak pakhat, dawr, si-inn, sehzung le a dangdang tampi in a chuak kho mi a si. Cu hmunthur cu kanmah pumpak pakhat cio nih kan tuah awk asi mi kanmah le hmunthur kha fimtawn kan dai thlang ngaingai hna. Cu ve bantuk in, a cozah nih a rian asi mi ningcang tein hmunthur fimtawl le khuakhan lairelnak tha tein a ngeih awk ding a tuanvo a tlolh ngaingai ti zong hmuh khawh a si ve. Cuti cozah lei nih a rian a tlolh mi hi, mizapi zong nih zoh sawhsawh ding a si lo i hmunthur nih a chuahpi mi pawngkam thingram saram hna le minung ngandamnak fakpi in a hnursuan hlan ah cozah he ifonh in tuanvo lak ding kan rian a si ve.

Cawbuk lonh ah an hlonh mi hmunthur, mah a tang ah hor a um i, mah hor hi furpi ah cun ti a tam ngai ve mi a si.
Cawbuk lonh ah an hlonh mi hmunthur, mah a tang ah hor a um i, mah hor hi furpi ah cun ti a tam ngai ve mi a si.

Hi cabia nih aa tinh mi cu Chin ramkulh ah hmunthur fimtawl ning cang a cozah nih zeitin dah a tawlrel ti le mizapi nih hmunthur zeitindah kan hlonh nak kong he pehtlai in cozah a riantuannak ah mizapi he zeitluk in dah pehtlaihnak an ngeih timi kha fianter aa zuam lai. Cuti a fian khawh nakhnga ding caah Chin ramkulh khuahlipi a simi Halkha ah cozah nih thianh hlimhnak le hmunthur kong zeitindah a tawlrel timi zohfelnak in cuanh khawh a van izuam lai.

 

Kawlram Hmunthur Kong

Kawlram cu hmunthur fimtawl ning cang (waste management system) lei in chambaunak le harnak tampi a ngei timi fiang tein a lang. Mah phunglam (system) athat lo ruangah milu karhnak, khuapi sersiamnak le hmunthur tha te fimhlawm lo ruangah ngandamnak tampi a hnursuan i cu hnu cun Myanmar National Environmental Policy cu 2012 ah a rak tuah. Sihmanhsehlaw, local level tiang in a tuah kho rih lo timi fiangte in hmuh khawh a si.

2012 World Bank nih a chim ning in cun kum 2025 kan phak tikah cun Kawlram ah hin nikhat ah hmunthur a chuak mi 21,012 tons a phan te lai tiah ruahdamh a si. Hi kawlram chuak tuak mi ah hin 55% cu Mandalay, Yangon le Naypyidaw in an si tiah ruah a si. Hi hmunthur ruangah a chuak mi hi a rannak in tawlrel thiam a herh. A ruang cu pawngkam thingram le saram pawl nunnak le minung ngandamnak kha biatak tein hnursuannak a pek caah a si.1
_____________________
1https://www.iges.or.jp/files/research/scp/PDF/20160613/17_Quick_study_Web.pdf
_____________________

Hakha Khuapi Hmunthur Fimtawlrel Ning Cang

Halkha khuapi ahhin sang 8 kan um i inn dong hi 4958 a si i minung 21,068 hlei kan si tiah 2017 GAD report nih a thanh. Zatuak in kan then sicun sang khat ah minung 26,00 hlei kan um ti nak asi. Asinain, atu 2018 ah cun minung 30,000 hlei kan um cang tiah Pu Thla Hre, Sipin Director nih a chim. Halkha khuachung milu karhnak a ruang cu nu fahrinnak in, cozah zung le rianmuantu karhnak le khuate in khuapi ah i mhial/pem ruang ah a si. Halkha khuapi sersiamnak le samhnak (town plan) a rak um ko, khuakhannak tha zong a um nain atu tiang mha tein sersiam le remhnak lei ah cun tha a der ngaingai rih. 2

( Cawbuk lonh ah an hlonh mi hmunthur, mah a tang ah hor a um i, mah hor hi furpi ah cun ti a tam ngai ve mi a si. )

Hi Halkha sang 8 chung ah sipin nih hmunthur an khawmhmi sang 6 lawng a si. Halkha thar sang hnih cu sipin an kal kho rih lo. Sipin nih hmunthur khawmhnak motor pali le riantuan tu minung 12 an ngeihmi chung in motor pahnih cu a rawk i pahnih lawng nih Halkha hmunthur cu an fimtawl hna. 3

Halkha mizapi nih hmunthur kan hlonh ning hi mah tein inn ah hmunthur khor aa cawh mi an um. Cun mei in a khang mi kan um. Halkha sang 6 ah minung 30 hlei biaruahnak ka ngeih tik hna ah a tam deuh nih sipin hi kan i rinh tiah an ti.

Hmunthur Thletnak Hmun

Halkha sipin nih hmunthur thletnak ding caah hmun rikhiah mi pali a  ngeih hna i cu hna cu; Matupi lam Cawbuk lonh ah pakhat, falam lei kalnak pakhat, Gangaw lam lei ah pakhat le Rual U thlan No.1, Khuathar thlanhmun karlak ah a si. Mah tein hmunthur aa thlet mi chungkhar cio zong nih cu ka dah ti lo hmundang ah hmunthur thlet lo ding ti a si. Hi a cunglei hmunthur thletnak hmun pali ah hin an hman bikmi hi  Rual U thlan No.1, khuathar thlan hmun kalnak lei le cawbuk lei hmun hi an si.

Tihor lei hmunthur an thlet mi cu hitin a lang

Hmunthur cu caan saupi a rauh hnu ah that lonak a chuahter kho tu asi, caan saupi a hmun ding an si caah caan saupi ca in tuak cia ding asi.Thawngtha Lian Sang)4 Cu bantuk in Hmunthur hlonhnak hmunhma pakhat kan ser/ kan chiah tikah hin mah hmunthur kan khon mi le kan hlonh mi hna nih a chuahpi ding ngandamnak hnursuannak le pawngkam thingram le saram hna caah chiatnak a chuahpi ding pawl kha a pakhatnak ruahcia le tuaktan cia in tuah ding a si. Sihmanhsehlaw, Chin ramkulh khuahlipi a simi Halkha hmunthur hlonhnak cu cu bantuk hna tuaktan cia le timhtuah cia in rak tuahmi a si lo. Khuapi he aa hlatnak le lam he aa hlatnak hmuh paoh kha thim in tuah mi si dawh a si.5

Hakha Hmunthur Thletnak Kong; Cawbuk Lei

Matupi lam Cawbuk lonh Loklung khua lei kalnak lam pawng ah hmunhmur thletnak hmun cu cozah nawl chuahnak in Hakha mizapi le Sipin nih hlonh a si. Mah an hlonhnak hmun hi lam thlang a si i horkuang ah a si. Mah horkuang in a va lan mi ti pawl hi kan ngakchiat lio rak tlawn lennak Nawi tiva ah an va tla. Nawi tiva cu Timit ah aa va fonh i Timit tiva cu Senthang Peng, Zophei, Lautu le Mara lei nih kan i rinh mi ti hna pawl sinah aa va fonh ve. Hi Bawinu tiva pi cu Laimi nih kan pawcawmnak caah kan hman mi tiva a biapi taktak mi a si.
_____________________
2https://thechinlandpost.info/zei-ruang-ah-hakha-khuapi-ti-a-har-hakha-khuapi-serning-kong-le-ti-harnak-kong-thailand-university-pakhat-dothlatnak/
3http://thechinlandpost.info/hakha-ah-hmunthur-rialnak-seh-kan-herh/
4https://www.facebook.com/thawngthalians/posts/833546840112500
https://www.facebook.com/thawngthalians/posts/876971055770078
5(Pu Thla Hre, Interview 15 August 2018)
_____________________
Rual U Thlan No.1 le Khuathar ThlanHmun Hlawnhnak

Hika hmun i hmunthur hlonhnak hi Halkha mizapi ca lawng si loin Timit@Bawinu tiva a hrawm mi Laimi kan caah tih a nung ngaingai mi a si. Cu lawng si loin Halkha mizapi nih nifatin zulh mi lam a si i a pawng kal hmanh ah a haw a nam cang.

Hmunthur an thlet mi

Sipin nih hlonhnak hmunhma an timi cu lam pawng ah a si lo nain hlohnnak ding lam an cawh mi cu hmunthur an thlet mi a chah tuk cang caah cu hmunthur nih lam cu aphih. A thletnak hmunhma ah an thlet lo nak hi a thla cu a si lai. An motor um kalnak nehnang aa hngal hrimhrim ti lo.

Cun hi lam hi, Halkha khuathar nih an lo lam caah an hman mi a si i an ngandamnak caah a tha lo tuk mi asi. A biapi khun mi cu, an pawcawmnak pakhat a si mi satil zuatmi hna nih a thurhnawm mi plastic ti bantuk an ei tikah an satil pawl an ngandamnak a tha ti lo. Kum 5 a nung hnga ding kha kum 3 hrawng ah an thi hna. An taksa a tha ti lo i an pumrua a ngan ti lo.

Hi Halkha khuapi nih kan chuahter mi hmunthur pawl hlonhnak asiloah fimtawlnak hmun pahnih ning in hin Timit tiva ah aa fonh mi an si. Timit cu; 1. Chuncung tlang in a thawk mi a si i Lichia (Vanmualthar khua) ah a lut, cun Loklung a phan. Loklung tiang lawng hi Timit tiah kawh mi a si i Loklung dih in cun Bawinu tiah auh a si cang. Mah bawinu tiva hi Senthang peng vialte nih an tohmi tiva a si. Cu kan pawcawmnak ah kan hman mi tiva pi cu hitin atu Halkha mizapi 30,000 leng nih kan chuahter mi hmunthur kan thlet tikah ruah awk a tam ngai ngai. Halkha hi tu ning tein minung kan karh ahcun 2030 ah khin milu singkhat kan phan kho men tiah ruahdamh a si. Cu vialte milu nih kan chuahter ding mi hnawm pawl cu Senthang, Zophei, Lautu le Mara lei mizapi nih an pawcawmnak an hman mi ti, a chung um thilnung lengah kokek pawngkam thingram rawhralnak tampi a chuahpi te tu ding a si.

Sipin riantuantu nih hmunthur an thlet lio

Hakha Sipin Riantuannak Chanbaunak

Chin ramkulh cozah nih hi hmunthur fimtawl kilkawinak lei ah hin a fek mi le a tha mi pawlisi (policy) a ngei rih lo. Cun, an i ngeih cia phunglam(upadi) le zulh phung ( regulation) hna zong a tak hmanchuah nak or nunter nak lei ah thazaang an der tuk hlei ah anmah lila nih cu hna cu an zul lo. Sipin nih Halkha khuapi ah a riantuanning kan zoh tikah hin minung, seh thilri le budget an ngeih lo mi hi an caah zuamcawhnak taktak hi a si.6

lamkal ah hitin hmunthur cu an um, An haw a nam kho taktak khi a si

“Halkha sipin nih hin an rian an tei bak lo. Zeitin dah khuahlipi kan sersiam lai ti hi an thei lo. Sipin bawi pakhat hna a simi nih cun Hakha khuahlipi ah zeidah a chambau, zeidah a zohchia mi a um ti in i chawhvah ding asi. Nain, annih cu cutin an si lo. Pyine Cianmazi zung (Ministry of Health) lam pawng ah hmunthur aa pong mi hi thlakhat deng a si cang. Nain, cu zong cu fim tawl um hlah,” tiah Lam lei Sul Vuanci Pu Sui Thio nih a chim.7

Loklung lei in va hmuh mi Hakha khualipi hmunthur hlonhnak

Kanmah mizapi zong hi phunglam zulh le dingrep ngei te in hmunthur hlonh hi kan hmang ve lo. Mawh zong cu phurh ding kan si ko. Sihmanhsehlaw, sipin lei nih kanmah mizapi sinah hmunthur hlonhnak le fim tawlnak kong ah zeite chimh relhnak a um lo. Cucaah, hitin mizapi lei nih an hlonh mi hi mizapi mawh phurh ding kan si lo. Cozah lei santlaih lo a si,” tiah min langhter duh lo dawrthar sang um pakhat nih a chim.
_____________________
6(Pu Thla Hre, Interview 15 August 2018)
7 Interview, Pu Sui Thio, 16 August 2018
_____________________
Halkha hmunthur thianh hlimhnak caah zatlang bu le mah lungtho in a char mi hi minung tlawmte an si rih. Zatlang bu lei in hmunthur thianh hlimh lei in hmuh khawh a simi cu Community Care for Emergency Response and Rehabilitation (CCERR) hi an si. Mah belte, anmah zong nih inn kilkam, lam tengnge lei cu an char kho lo. Chin Miphun Ni ti bantuk le World Environmental ni ti bantuk deuh lawng ah tuanhma an lak khawh.

Hitin Hakha khualipi hmunthur cu Nawi tiva lei a luangmi tihor ah sipin motor nih a thlet lio

“Hmunthur thianh hlimh lei taktak in cun tuanvo kan la kho lo. Sihmanhsehlaw, Halkha mizapi nih an hman mi plastic pawl kha kan cawk hna i thilpuan/ hni ah kan ser than hna. Cun, hitin hmunthur kan char hi cu mizapi nih an kan hngalh nak hnga tiah kan char mi a si. Hi hmunthur thianh hlimh lei cun, Halkha hrambunh CSOs pawl hi an thazaang a der deuh ko,” tiah Flora Bawi Nei Mawi, Coordinator, CCERR nih a chim.

Hakha pyine Cianmazi Zung ( Ministry of Health Affair Zung pawng, an motor dinhnak an sak mi kam ah hitin a um. Mah hmunthur hi thla 2 hlei a luan cang. Nain, Sipin le an zung riantuan tu nih an zoh sawhsawh ko

Mizapi lei nih dingrep ngei lo in hmunthur an hlonh mi hna zoh ah hin cozah lei an thazaang der lawng si lo in Halkha hrambunh zatlang bu a simi CSOs( Civil Society Organizations) hna nih Halkha khuapi dawhnak, mizapi ngandamnak kong ah mizapi he rian an tuanttinak thazaang a der tuk. Cun, CSO le cozah ifonh in mizapi nih hnawm kong an i fian khawhnak ding rian an tuan mi a tlawm tuk. Tahchunhnak ah, 3R tiah theih mi Reduce, Reuse and Recycle tiah timi hi concept le idea hi mizapi sinah an phanhter kho rih lo.

Khua bawi te nih, hi ka ah hlonh hlah uh ti lawng an kan ti. A hlonhnak theih lo ah, anmah theih lo ding in zaan te hna ah kan va hlonh tawn. 8 Mizapi sinah thawngpang le a herhmi pawl sersiam piaknak ti bantuk a um lo. Cun, tha tein hmunthur hlonhnak hmunhma serpiak a um lo.

Mah hihi, Hakha sipin nih Khuathar, Rual U Thlacaamnak No.1 lei ah hmunthur hlonhnak lei a si. Nain, hlonh ah anti nain hi vialte hmunthur hi sipin nih an hlonh lo cun pumpakhat pakhat nih a hlonh mi hmunthur cu a si kho lo.

Halkha sang 8 in minung 30 hlei biaruah mi hna nih Sipin nih hmunthur a hlonhnak hmunhma a hngal lomi an tam deuh. Cun, nan hmunthur pawl hi a thiang hlim deuh le thur deuh tiin thennak nan ngei maw timi ka hal tik hna ah, “ Kan tuah lo. Cu bantuk cu kan thei bal lo,” tiah an dihlak nih an ka leh.

Hmunthur thle hlah ti cu a phung men in an ti nain, an thlet thiamthiam mi a si.

“ A poi tuk ka timi cu, sii kan i chunhnak le a zei poah kan hmunthur poah hi fonh in sipin sinah kan pek dih mi hi a si. Cucu, hitin hmunkhat ah an va hlonh dih mi cu hmailei kan ca ah a tha lo ngai,” tiah dinlo sang um pakhat nih a chim. 9

Biatlang Komhnak ( Conclusion& Recommendation)

A cunglei kan langhter mi pawl van zoh tikah hin ramkulh cozah nih hmunthur kong ah a fek le hman awk tha pawlisi(policy) le phunglam zulh phung a ngei rih lo ti hmuh khawh a si. Halkha sipin zong nih mizapi he pehtlaihnak lei a thazaang der lawng si loin thianh hlimhnak lei tuanvo ah an dai thlang timi hmuh khawh a si.

Hmunthur cu chitkhat ca men ah thianh ding a si lo. A ruang cu; hmunthur nih a chuahpi mi dam lo zawtnak hrik, pawngkam a hrawh mi pawl cu hi hnu a ra hnga ding kan techin fapar chan tiang a va um ding a si. Cucaah, Chin ramkulh cozah le Hluttaw nih atu tein khuakhan lairel nak an ngeih a hau. Cutin an khuakhannak ah telh tlak a si rua tiah ruahmi ka langhter:
_____________________
8Situantional Analysis Briefer, 2015 Kokek Harnak Philh Lonak Ni, HTBC, Hakha thar, July 31, 2018
9 Personal Interview, Dinlo sang um pakhat, 7 August 2018
_____________________
Cozah nih hmunthur hlonhnak hmunhma siseh, zeitin dah kan tuah ah a tha lai ti ceihkhannak ah mizapi lei an i teltumnak hi lam ser piak ding a si. Cu nih cun mizapi kha biakhiak tu le tawlreltu i itelnak ah ruahnak a pek hna hlei ah mizapi nih zeidah an rian a si timi kha a fianh hna lai.

Hmunthur hlonhnak (atu cawbuk lei ) tiva he aa hlatnak hmunhma tha mi ah a rannak in a NLD nih cozah rian tuan lio ah a tha mi pawlisi (policy) ser in pawngkam ngandamnak le tiva a himnak ding caah a tawlrel a hau. Cun, Cozah le Hluttaw zong nih Halkha khuapi muisam he aa thlak in hmunthur hlonhnak motor le hmunthur rialnak seh thilri a tuaktan piak hna a herh.

Hika hmunhma ah Hmunthur thle hlah tiah Sipin nih ca an tar nain, anmah sipin lila nih an thlet than mi a si.

Cozah hi amah tein zeitik hmanh ah kapkhat lawng in a rian hma a kal kho lai lo. Cucaah zatlang bu hna he hmunkhat ifonh in riantuanti i mizapi sinah hmunthur hlonh ning cang le tha tein hmunthur tawlrel fimthiamnak kong tampi in langhter a herh. Minung 30,000 tluk nih kan chuahpi mi hmunthur hi a tu tein ningcang te i tawlrel le fimhlawmnak phungphai le timhtuahnak kan ngeih lo ahcun minung a sing in kan phak i tam hnu ah le harnak a kan pek hnu lawngah kan tlangtlak ahcun a tlai te cang lai lengah thil fawi a si te ti lai lo.

Khuahlipi pakhat a si bantuk in mizapi nuamhnak caah service tha taktak mi a pek hna ve awk a si i thaizing kiptuh a hmuihmai aa dawhnak ca lawng ah khuakhan lairel lo in hmailei kum saupi ca tiang ruat in khuakhan lairel ding hi a biapi tuk mi a si.

Salai Van Bawi Mang
19 August 2018

Reference:
https://thechinlandpost.info/zei-ruang-ah-hakha-khuapi-ti-a-har-hakha-khuapi-serning-kong-le-ti-harnak-kong-thailand-university-pakhat-dothlatnak/
http://thechinlandpost.info/hakha-ah-hmunthur-rialnak-seh-kan-herh/
https://www.facebook.com/search/top/?q=timit%20tidil
https://www.facebook.com/thawngthalians/posts/833546840112500
https://www.facebook.com/thawngthalians/posts/876971055770078
https://www.iges.or.jp/files/research/scp/PDF/20160613/17_Quick_study_Web.pdf
https://www.mmtimes.com/news/waste-management-revenue-raising-among-major-municipal-challenges.html
http://thechinlandpost.com/chin/chin-news/1145-hakha-khuachung-hmunthur-charnak-in-thianhlimhnak-an-tuah
https://www.hakhapost.com/fuurpi-chung-lutihor-ah-hmunthur-a-hlonh-mi-dantat-an-si-lai/
https://www.facebook.com/thehakhapost/posts/828432900571492
Situantional Analysis Briefer, 2015 Kokek Harnak Philh Lonak Ni, HTBC, Hakha thar, July 31, 2018

About The Author

1 thought on “Zohfelnak: Hmunthur le Chin Ramkulh Khuahlipi Hakha

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: