Afghanistan: Taliban Ralhrang le Khrihfa Dirhmun

0

(AP Photo/Zabi Karimi)

By Carson Twintwin| Chin Digest – 2021 August 20

Biahmaithi

Kan vawlei hi dam mui a hmu ti lo; nichuah, nitlak chaklei thlanglei in thawngpaang tha leng loin, ngaih nuam lo thawngpaang, thihlohnak le tukthahnak thawng lawngte nih kan vawlei a tuam cang. Phundang in kan chim ahcun, thisen le mitthli nih kan vawleipi a kholh cang. 2019 December thla in pulrai zawtnak COVID-19 nih vawlei den hram a thok i nihin tiang minung 4,386,198 nunnak a liam cang. Zawtnak nih a kan thah dih cang ne lai ti’n lungretheih lio ah mi sakheng cun saruh chuh duhnak in ram chungah thisen le mitthli donh cawklo a luang hui.

Ramkomh Kawlram ah uihrut Min Aung Hlaing nih Daw Aung San Suu Kyi teuh liomi saruh a chuh hlei ah a seh beh, cubantuk thiamthiam in Taliban ralhrang nih Afghanistan mizapi cozah teuh lio mi saruh an chuh ve i an seh beh hui. Zarhpini, 2021 August 15, Afghanistan khualipi Kabul an lak hnu cun hnarcheu uak an uk cang caah anmah nih rampi an tlaih ti khawh a si cang. Thil thalo, thahnawn le tlaihkhih in minthang ralhrang an si pin ah, an thinlung ah Muslim biaknak dahlo, biaknak dang nih hmunhma a ngeih lo caah, Khrihfami hna caah thinphang dailo a si cang.

Nai cikua nihnih thum chung hmanh ah Khrih ah kan unau a simi nih an tonmi thil tete hna hram ah a hung thang colh. Cucaah hi Taliban ralhrang uknak tangah Khrihfa dirhmun van com duak usih ti ka duh.

Taliban Ralhrang Tuanbia

Taliban biafang sullam hi Siangngakchia (Student) tinak a si i, Mullah Mohammed Omar nih hnuzul minung 50 fai he, 1994 ah Afghanistan ram Kandarhar ah a rak dirh mi a si. Kum khat chungah thawng ngai in a cawlcang i 1995 ah Afghan ram hnarcheu a lak i 1996 ah cun an khualipi Kabul tiang, rampi a lak caah Cozah a rak ser.

Hruhrang uknak a tlaih bakin Islamic Emirate of Afghanistan (IEA) a dirh i cu min cun 1996 in 2001 tiang, kum 5 chung rampi an hruai. Sinain 2001 September 11 ah, Osama bin Laden hruaimi Al-Qaeda ralhrang he i bawm in Inn Phirpi (Twin Towers or World Trade Centre) an hrawh hnu in US Cozah nih ralkap a thlahhnawh i an uknak a pur, ram mizapi cozah tu a nung.

Hi Taliban ralhrang a thawh hnu in Afghan ah ramchung ral (civil war) a dai lo ti ngacha in khua an sa. Cozah an tlaih khawh ti lo hnu zongah an thazaang a thang chin thluahmah i 2017 tiang milu relning ah cun ralkap 200,000 a ngei tiah, Online kip ah an langhter. Nihin ah cun vawleipi nih an buaipi bik mi hriamtlai ralhrang thawngthal ah an i chuah.

Taliban- Sharia/Islamic Law le Human Rights

Nihin vawleipi nih Taliban ralhrang ai buaipinak a ruang tampi lak ai telmi pakhat cu “Nuhrin Nawlvo” (Human Rights) a si. Taliban nih zawng zang tlaih in ai tlaih mi phung Islamic Law hna khi miphun thleidannak a ngei mi phung a si. Nu le pa thleidannak a ngei i Muslim le Muslim lo theidannak a ngei, sal le miluat thleidannak tiang a ngei mi a si.

Annih cu an biaknak Islamic hmaithlak ngaimi an si tikah an biaknak phung kalh a simi paoh cu thlachiat zawnruahnak um loin phung an sermi nih a zulh colh. Cu phung an sermi cu Sharia/Islamic Law nih an zatlang nunning le biaknak lei ah zulhphung tiang khi a huap, sinain nuhrin nawlvo a um lomi zulhphung ti khawh a si.

1996-2001 kum tiang, Islamic Emirate of Afghanistan (IEA) in rampi an uk lio ah, nu nih namnehnak fakpi an rak tuar. IEA min in uknak a kalpi lio ah Sharia Law in biaceihnak a tuah hna ti khawh a si. Hi Sharia/Islamic Law nih dantatnak a tuahmi then tampi lakah a tlangpi in pahnih a um ti khawh a si; cucu Hadd le Tazir an si. Hadd biaceih tangah dantatnak a tuahmi ah:

  • Fir: kut tanpiak
  • Vacung pa duh, nucung nu duh: Lung in thih lak cheh siloah voi 100 tuk
  • Rinhchanh tlaklo tlaihrem puh: Voi 80 tuk
  • Biaknak hlawt: thah
  • Lampi ramh: Thah

Tazir biaceihnak hi Sihni biachahnak nih lai a rel, tangka cawiliam, thah, thongthlak le fung tuk tbk a si.

2001 kum in ram mizapi an zaleng deuh ti lio ah, 2021 August thla ah Taliban nih rampi a lak than tikah vawleipi a lungrethei. Aruang cu nuhrin nawlvo um loin rammi a rak tukhrem tuk hna caah a si. Nuhrin nawlvo kongah thangchiatnak a fah tuk caah, Taliban nih vawleipi theih in thawngthanhnak le biachimnak 2021 August 17 ah a ngeih.

Anmah Taliban aiawh biachim Zabihullah Mujahid nih a chimmi cu, “United Nations siseh, ram dang hruaitu hna he cabuai chung biaruahnak ngeih le siangrual tein riantuan an saduhthahnak kong a chim. Zei ram cung hmanh ah lungfahnak in teirul chamnak ngeih kan i tim lo i mibing cung zong phuhlam kan i tim lo, kan duh mi tu cu, ramchung ah nuhrin covo dirkamh, nu rual zong covo an ngeihmi upatpiak in hmunhma tampi chiahpiak ding kan lungthli tum. Atu Taliban hi a luancia kum 20 lio Taliban he khan kan i dang, khalio Taliban cu zatlang lam cungah nu pawl a thatmi, nu pawl ngandamnak le fimcawnnak a phitkhar mi le riantuan a onhlo mi an si,” tiah a chim. Sinain mizei hmanh nih an zum hna lo. Human Rights sihni Azadah Raz Mohammad nih a chimmi cu, Taliban uknak tangah nu nih zatlang nun ah hmunhma kan ngei lo. Cucaah Taliban aiawh biachimmi zong zumh tlak lo, 1990 hrawng zong ah an biatlaih a si ko. Atu zong Herat ramthen Sianghleirunn cheukhat ah nu pawl an kham cang, a ti.

Hi bantukin Taliban tuahsernak nih vawlei a hninh tikah, Afghanistan thil cang he pehtlai in, United Nations Human Rights Council nih lakhruak ceihkhannak a auh i 2021 August 24 ah an ngei lai. Anmah United Nations nih a chimnak ahcun, Afghanistan ram nuhrin nawlvo kong pehtlai in siseh, tukthahnak kong hi 2009 in kherhhlai kan thok i thla 6 chungah ngakchia 550 thah an si, chan chung pum tlamtling lo phan tiang hliamh tuar 1,400 an phan. 2021 dih tiang ahcun ngakchia minung pahnih ah pakhat hi taamhaal ruangah rawl vitamin bau zawtnak nih a phak hna lai. Atu bak chanhchuah hau minung 18 million an sii hnarcheu hi ngakchia an si a ti.

Save the Children chimnak ah cun, nunchung pumtling lo tiangin hliamh tuarmi le thah cang mi ngakchia hi, 2005-2019 chungah 26,025 tang tumlo an si a ti. Afghanistan ram hi Taliban uknak tangah nuhrin nawlvo a um lo ti tluk a si caah, vawleipi mi tai futnak ram a si. Cucaah tihnung bik mi ram ah an chiah. Human Rights Watch (HRW) nih a chim mi cu, Taliban nih hramhram in ngakchia an tlaih hna i ralhrang phu ah an luhter hna, raldo an cawnpiak hna kong a rak thanh. Nai cikua taktak te ah ngakchia le nurual fimcawnnak sianginn tampi an kharter hna, tiah HRW nih a chim. Atu rampi an lak hnu hmanh ah, sianginn tam tuk an kharter cang hna ti si.

Zeitluk in dah nuhrin covo a tlawm ti ahcun, Sharia Law kalh in le anmah nawlpeknak kalh a simi paoh cu mah duh paoh in tuah le nuncan khawh a si lo. Khabe hmul tawi tuk in riam mi pa paoh thong an thlak hna. Cun nu rual zong nih mah duh mi thil thuam paoh hrukaih khawh a si lo. Amnesty International kherhhlainak ah, nu ngakchia kum 16 tang zong ralhrang an vatter hna, cucaah Afghan thitumnak zatuak 80% cu hnekchom a si an ti.

  • Nu nih tin-sen sii ai thuh ahcun a kutpi par cikpiak (1996)
  • Burqa (nu thil thuam) hruk lo ah cun dantat
  • Riantuan ngah lo (1996)
  • Nu ngakchia le nu hna caah fimcawnnak a phih
  • Naihniam chungkhat chungin pa pakhatkhat he lengchuah lo ahcun lengchuah phih
  • Nuhmei inn paoh inn-sii nak thuhter
  • Pa sibawi sin ah zawtnak i zohter (check up) a kham lawng si loin, nu nih sibawi tuan khawh si lo, tiah, Feminist Majority Foundation nih a langhter.

Hi lawng a si lo, chimrel/phuannak (freedom of expression) zong a tlawm tuk. Tahchunhnak ah, thawngzamhtu (Journalists) siseh, ca namhnak lei (publication) zong si hna seh, biaknak lei thawngtha chimphuangtu tiang khi an rengh hna. Cucaah Taliban ralhrang uknak tihnung a sinak a si.

Taliban Ralhrang le Biaknak

Nihin vawlei ah Afghanistan hi Khrihfami caah tihnung bik ram, Khrihfa tukhrem le thahnawn tam bik pahnih a si. Muslim ram a si bantukin Khrihfa thawngtha luhpi khawh a si lo ti tluk khi a si, innka a bi tuk (Taliban uknak tangah). Khrih thawngtha a chimphuangtu minung ca ah nundam a har tuknak ram a si. Culio ah Taliban ralhrang nih rampi a lak hnu chinchin cun a fawi ding khi a si lo, zeicahtiah annih hi hlanlio Kawlram PM U Ne Win lungput a ngei mi an si, Afghanistan cu Muslim ram a si timi lungput le ruahnak nih biaknak dang hmunhma a kian hna lo, a hlei in Khrihfa.

Cucaah mi pakhatkhat nih Islam biaknak kaltak in Khrihfa a luh ahcun phun in hlawt, chungkhar in chuah, hawikom in dawi le thah tiang ton a si. An rampi phung ah Muslim biaknak Islam cu ram pumpi biaknak (state religion) ah an cohlan i biaknak dang caah covo innka a onh mi a bi tuk. Cucaah biaknak dang (Islam dahlo) nih mahduh paoh in thawngtha chim khawh a si lo, Muslim biaknak in biaknak dang ah luh sual ahcun thihnak tandatnak nih a zulh colhnak ram a si.

Atu thawngpang a hung chiat tikah, Afghanistan ramchung um Khrihfa lawng loin, ramkip Khrihfa vialte lungrethei in kan umnak zong hi, Khrihfa mi namnehnak a fah tuknak ram a si caah si. The Spectator thawngzamh nih a langhter ning ah cun, Afghanistan ram chung Khrihfa pastors hna sin ah Taliban nih ralrin peknak ca hitihin an kuat hna, “Khoika nan um zong kan theih, zei bantuk rian dah nan tuan zong kan theih, cucaah kan ra chom lai,” an ti hna a ti.

Muslim ram a si tikah, biaknak dang pawl cu kutcaang khiah zat hmanh an si lo; Khrihfa zong hi minung 20,000 cung kai dawh an si lo, mi tlawmte khi an si i langsar zong in an i pumkhawm ngam lo, vawlei tang rumro ah pumhkhawmhnak an tuah, tiah Pew Research nih a langhter. Israel Deadline nih a langhter ning ahcun, inn kaanlo in an luhhnawh hna i Khrihfa an si le si lo an chekhlat hna a si. Thinphan dailo an si. Cuhlan Middle East ram Khrihfa temtuar ning a fak ti cu chim hau lo; Taliban ralhrang nih an luhhnawh hna i Khrihfa biaknak a kaltak duh lo mi cu an zuah hna lo ti si.

Religion News Service nih a langhter ning ahcun, “Bus le khuapi chung choklet tlanglawng tibantuk aa cit mi Khrihfa pawl hi an ban in an rawt hna i hmunril ah an kahthah hna a ti. SAT-7 North America President Dr. Rex Rogers sin in kan theih ning ah, tlaih a tong mi hna Phone an chek dih i Phone chungah Khrihfa Bible an hmuh ahcun an thah colh hna, tiah a kan chimh tiah a langhter. Hiti a si tikah kan misa tampi cu biakinn an panh ngam ti lo, therphang le lungrethei in mitthli he an um, tiah a chimchap.

Biadonghnak

Taliban an sual khunnak cu, anmah biaknak lawng kha zawng zang tlaih in an i tlaih i midang biaknak zei an relpiak hna lo hlei ah, anmah biaknak kalh in riantuantu an si tiah an ruahmi le lunghrinh mi hna paoh zuah an timh lo mi hna hi a si. Rel cawklo minung an thah cang mi hna chungin, 2010 lio ah khan, Humanitarian Aid Workers pawl Badakhshan ah Medical Mission in bawmhnak an pek cuahmah lio ah minung 10 an rak thah hna. An ram le an minung caah thiltha a tuahtu an si ko nain ngiathlaitu nan si, cun a thlithup in Khrihfa biaknak kong nan chimrel tiah, sual an puh hna caah a si. International Concern nih, “Taliban nih thawngzamhnak a tuah i Afghanistan ramchung kum 15 a ti mi nu paohpaoh nih Taliban ralkap nan vaat hrimhrim hna lai, an ti tiah thawngpaang a leng i Khrihfa chungkhar tampi zong lungrethei ngai in an um, ti thawng kan theih, tiah an langhterchih. Khrihfa hi ral hmuh in an hmuh hna caah, an dirhmun tihnung a si ko. Cucaah vawleipi theih in thlacam bawmh an hal, an zumhnak ah fekte in dir le Jesuh hlawt lo ding an i sehchih. Thlacam bawmh an hal bantukin, thlacampiak kan rian.###

Catialtu Salai Carson hi Chin Digest  a chuah khawh lio ah, caanhman catialtu pakhat a si. Hi capar cu catialtu pumpak nih hmuhning a tial mi a si~Editor 

 

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: