Salai Van Biak Thang nih ‘Chin Miphun Ni (Rezua) Ah Biachimmi’

Chin Miphun Ni Biachimnak
Nithla: 2020 February 20
A hmun: Rezua khua, Chin State

Biahmaithi

Nihin ni, a sunglawi tukmi ‘Chin Miphun Ni’ ah biachimnak ka hmuh caah CACC cungah siseh, khuami zapi le tuchun ah a rak chuak khomi nan dihlak cungah siseh ka lung aa lawm tuk hringhran. A hmasa bik Rezua khua ka phak a si fawn caah pumpak in kaa lunghmuih khun.

Chin Miphun Ni 2020, Rezua (Photo: Van Ceu Thawng)

Chin Miphun Ni muru

Nihin, 2020 February 20, hi kan caah a sunglawi hringhran ko. Zeicatiah, hmundang kadang ah um cio ko hna hmanh usihlaw, miphun pakhat kan sinak a thar in kan i hrawm than ni, sahrang lakah thu-dir hmanh usih kamlo chuncha bang kan miphun caah zatial tlaih in kan dir than ni a si.

1951 October 9 i Chin Affairs Council meting tuahnak le biakhiahnak in a nithla rak khiahmi a si ko. Nain, Chin Miphun Ni tuanbia kan zoh tikah nikhat nihnih menmen i thil a rak cangmi nih a chuahpimi a si lo. A kum kum, a chan chan in kan pipu hna nih miphun an rak dawt ruangah le runven an rak duh ruangah an tuarmi, an rak inmi le thlan le thisen he an rak dirpimi thawngin a chuakmi ni sunglawi a si. Cu a theipar cu tuchun ni ah kan temmi hi a si.

Chin Miphun Ni thawhkehnak le a tuanbia cu kan rel ciomi le kan theih ciomi a si ko. Hi chungah a tawinak tein thil phun nga vun zoh than dingin kan sawm hna.

Pakhatnak (Colonization): Hlanlio pipu hna nih an duh lo i an rak dohmi cu miphun dang nih uk le miphun dang kuttang ah nun kha a rak si. Cucu Chin ramkulh huap piin hmuh khawh a si. Tahchunhnak, Mirang ral kan rak doh tehna in a lang. Mirang uknak kha an rak duh lo cio caah Chinram huap peng kip in cawlcanghnak a rak um. Cucaah, fiang tein kan hmuh khawhmi a ruang cu ‘miphun dang nih ukmi’ si kan rak duh lonak kha a si. Cucu Mirang holh in ‘colonization’ kha a si.

Pahnihnak (Hereditary rule): Hlanlio pipu hna nih an rak dohmi, an rak duh lomi cu ci le kawr in uknak nawl i peknak phung kha a si. Hlan pipu chan sining ah khuabawi, ram-uk bawi hna hi an rak upatmi hna le khuaram a kilvengtu an rak sinak tampi hmuh khawh a si. Asinain, chan aa thlen ve tikah le Mirang an rak kai hnu thil sining zoh tikah phun dang deuh in thil a kal kha hmuh khawh a si. Cu lio ahcun ‘ram-uk bawi’ tiah an rak auh hna i a pa kha ram-uk bawi a si ahcun a pa a thih tikah a fa nih a rak chawn. Mi zapi nih thim i uknak ser si loin mah le thisa le ci le kawr chung chuak fa sinah uknak nawl kha pek i chawnter, i thiahnak phung kha a chim duhmi a si. A bikin, Mirang an rak kai hnu ah Mirang ukbawi nih Chinmi lakin ram-uk bawi kha an rak thiah hna, asiloah an rak thim hna i cuticun Mirang ukbawi le Chin ukbawi karlak lawngah biakhiahnak a rak um. Cu phungphai cu an rak duh lo caah an rak doh. Cucu Mirang holh in ‘hereditary rule/feudalism’ an ti.

Pathumnak (Forced labour): Hlanlio pipu hna nih an rak dohmi cu ‘kuli phurhter’ kha a rak si. Tuchan holh deuh in kan chim ahcun ‘a hramhram in riantuanter, thil phurhter’ le ‘man phalh bak loin riantuanter’ nak tuahsernak le phung kha a rak si. Bawi asiloah ram-uk bawi nih khuami kha a duh paoh in rian a fial hna, rian a tuanter hna. Cucu an rak duh lo ngaingaimi pakhat a rak si ve. Tuchan Mirang holh in ‘Forced labour’ ti a si.

Palinak (Taxation/dues): Hlanlio pipu hna nih an rak duh lo i an rak dohmi a dang pakhat cu chiah pek asiloah tuchan holh cun ngunkhuai pek kha a rak si. Chiah peknak[i] ahhin a rak i telmi cu:

Khuachiah rawl rel ti a si i kum tin tein rawl rak pekmi kha a si.
Sakah tikah sakhua le saphei pek a rak si.
Lothlawhpiak le inn le lo rianhpiak tehna a rak si.
Khual an tlawn tikah kuli phurhpiak le eidin vialte kholh tehna a rak si.
Zu an duh tikah zu dahpiak zong a rak si.

Panganak (Slavery): Hlanlio pipu hna nih an rak duh lo i an rak dohmi cu sal i laaknak le i zuatnak nun kha a si. Pastor Ngun Peng[ii] nih a tialmi ahcun pupa chan ahcun Chinmi nih sal phun ruk kan rak ngeih hna tiah a um. Bawi nih chia kha sal ah laak a tam. Bawi cu mi tlawm an rak si i zaran kha mi tam an rak si i a caan a chuah taktak tikah ‘sal sinak in luatnak’ phun kha mi tam deuh nih an rak aupimi cu a si.

A cunglei i kan van langhtermi thil phun nga (1. Miphun dang nih uknak 2. Ci le kawr hoih in ram-uk bawi tuannak phung 3. A hramhram in riantuanter le thil phurhternak 4. Chiah peknak 5. Sal zuatnak) hna hi ‘Chin Miphun Ni’ a rak chuah hlan i Chinmi hna nih an rak dohmi, an rak duh lomi le hi chungin luatnak an rak hmuhnak ding caah an rak cawlcanghnak nehnang kha an rak si. Hi leng hin a ruang tampi a um rih ko lai. A tlangpiin kan zoh ahcun hi phun nga hi Chin Miphun Ni a muru a si kan ti khawh.

Hi vialte thil sining kan zoh tikah tuchan thil sining hoih in kan van fun khawhmi cu:

Hlan pipu hna nih mah tein khuakhan lairelnak le i uknak an rak duh ti a lang. Cucu tuchun Mirang holh in ‘self-determination’ asiloah ‘federalism’ kan timi cu a si ko.
Hlan pipu hna nih zauk phung an rak tanh i mi zapi nih thimmi hruaitu sinak kha an rak duh ti a lang. Cucu atu lio i Mirang holh ‘democracy’ kan timi cu a si ko.
Hlan pipu hna nih pakhat le pakhat i hremnak, i namnetnak, a hramhram in tuahsernak le bawi le sal sinak, asiloah bawi le chia sinak an rak duh lo; pakhat le pakhat hi kan i rem awk a si, tluk ceo tein kan um awk a si ko timi an rak cohlannak a lang. Cucu atu lio i Mirang holh in ‘freedom’ le ‘equality’ kan timi cu a si ko.

Miphun Ni (National Day[iii])

Chin Miphun Ni kan ti tikah “Miphun Ni” timi hi zoh ti dingin kan sawm duh hna. ‘Miphun Ni’ – Mirang holh in cun ‘National Day’ – timi a sullam kan zoh tikah miphun pakhat asiloah ram pakhat sinak a langhtertu ni, miphun dang uknak in mah tein i uknak hmuhni, mi zapi thimmi hruaitu asiloah uktu nih a ukni asiloah an upatmi ram hruaitu chuahni ti bantuk kha an si. ‘Chin Miphun Ni’ kan ti tikah zeidah kan langhter duhmi an si ti kha zoh ti dingin kan sawm hna. Cucu tuchun ni ahhin phun li in van then hna usih:

Pakhatnak (Identity): ‘Miphun Ni’ kan ti tikah kan caah a sunglawi tuk hringhran. Zeicatiah, midang miphun ni si loin kanmah miphun ni a si caah a si. Cucu phundang in kan chim ahcun miphun pakhat kan sinak hmelchunh a si. Cucu keimah ta lawng a si lo, a kan uktu kan bawi ta lawng a si lo, i meithal aa ken i a kan dotu ta zong a si hlei lo. Chin miphun kan zapi ta a si. Chin miphun nih kan i hrawm dihmi ni a si. Cucaahcun tuchun ni hi kan caah a sunlawi khunnak cu a si.

A bikin, Chinmi hi ‘kokek miphun’ kan si. Chim duhmi cu, holh le ca, bia le hla, phung le lam a ngeimi miphun kan si. Cu lawng si loin ram a ngeimi kan si. Atu i kan ke kan chiahnak kan vawlei, kan ram ahhin khual kan si lo; inntek kan si. Ram a ngeitu kan si. Cu dirhmun in kan zoh tikah Chin miphun hi kokek miphun pakhat kan sinak kha fiang tein a lang. Cucu Mirang nih ‘Indigenous people’ an ti hna i ‘First Peoples, First Nations’ asiloah ‘Native Peoples’ ti zongin an ti hna. Kan pipu hna nih nunnak thap in an rak runvenmi, an rak kilkammi le an rak humhimmi ram hi tuchun ni zongah kanmah ram a si. Cu ram a ngeitu cu kanmah miphun hi kan si. Cucaah, Chin Miphun Ni cu kokek miphun pakhat kan sinak hmelchunhnak kha raltha tein kan langhterni a si caah ‘kokek miphun ni’ a si.

Pahnihnak (Independence): Nihin hi miphun dang kut in kan luat i kanmah kongah kanmah tein khuakhan lairelnak kan hmuhni camtuak kan lawmhni a si. Miphun dang nih uk le pen kan duh lo, miphun dang nih thimmi hruaitu kan rak hloh, miphun dang nih a langhlat in aw-an ngeihmi si kan rak cahter ni a si. Phundang in kan chim ahcun a rak kan ttembawhtu le an kan temtawntu hri kan chah i zalonnak kan hmuhni camtuak a si. Kan luat ni a si. Kan hirha a choi ni a si. Kan i lawmhni a si.

Pathumnak (Integration): Nihin ni hi kan miphun caah lungput pakhat he kan dirti ni a si. Hmundang kadang, khuadang pengdang in kan rak ra cio i kan miphun le kan ram thatnak ding caah lungfun ni, lungrual ni, lung hmunh ni a si. Cu hlanah kan khualu in kan khuataw tiang rak thenmi si hmanh usih, kan khua le kan ram le kan miphun caah thazaang le ruahnak kan rak chuahni camtuak a si. Pumpak mit kan au lo ni a si. Mi zapi duhmi kan cohlan ni a si. Bawi le mirum mithmai zoh loin thik dik kan dirpi ni a si. Bawi le chia hmunkhat ah cabuai kan i hrawm aa thok than ni a si. Thutdan sang le niam um ti loin nang le kei phun khat timi mit in tlukruang tein kan i zoh ni a si.

Palinak (Integrity): Nihin ni hi kan lungthin dirhmun a fehni taktak a si. Kum tampi chung kan lung chungah kan uammi kan sah i kan miphun le kan ram caah tlaihtleeng kan chiah ni a si. Ralhrang lak le sahrang lakah chungin kan him khawhnak hnga suttung kan bunh ni a si. Zei lam dah kan zulh timi fiang tein kan rak chim i zapi duhnak lung kan rak phun ni a si. Cu lungput le cu lungthin cu tuchun ni ah kan dirpimi le kan pehzulhmi cu a si.

A cunglei hi kan langhtermi ‘Miphun Ni’ kan timi nih kannih caah a sawhmi cu:

Miphun pakhat – a hlei in kokek miphun kan sinak – hmelchunhnak (Identity) kan langhter ni a si;
Miphun dang kut in kan luat i kanmah tein khuakhan lairelnak kan hmuhnak (Independence) ni a si.
Kan ram le kan miphun caah tleengkhat kan i hrawm i kan i fun ni (Integration) a si;
Kan intuarnak le kan lungfahnak kan sah i kan miphun le kan ram caah suttung kan dirhni (Integrity) a si.

Biafunnak: Tuchun kan dirhmun le hmailei chunmang

Atu lio kan chan hi chan laklawh ngai a si. Chan chia le chan tha deuh bantuk chungah kan luh cuahmah liopi a si. Chan karlak ah kan i tenh liopi a si. Duak tiah chikhat kan hnulei kan hon i her ahcun Chin Miphun Ni tuahnak nawl khenkham kan tonnak tehna, Chin Miphun Ni postcard chuah ruang le cawlcanghnak ruangah dawi le tlaihkhih kan rak tonnak tehna le Chin Miphun Ni kha ‘Chin Ramkulh Ni’ ti bantukin a phunphun in thlennawn timhnak tehna kan rak tonmi kha kan mitthlam ah a cuang peng rih.

Chin Miphun Ni an rak thokka hrawngahcun hi ni hi zungkhar ni tiah an rak timi a si ko. Nain, chankarlakh ah khenkham a tong than. 2011-12 kum ah hriamtlaibu le cozah uktu hna nih remdaihnak an tuah lio ah ‘Chin Miphun Ni’ cu Chinram ahcun cozah nih hnatlakpimi ‘dinhni, ulhni’ asiloah ‘zungkhar ni’ siseh tiah minsen an rak thut cang nain tuchun ni tiang kan hmang kho rih lo. Chin Miphun Ni kongah khukkhaknak a um rih caah zalong puitling in kan tuah kho rih lo ti kha a fiang. Chin Miphun Ni tuanbia kan zoh tik zongah miphun dang lawng si loin kanmah miphun lila nih khenkhamnak dingin khuakhan lairelnak kha tampi kan hmuh khawh.

Paletwa a dam lo ahcun Chinram le Chin miphun kan dam lo. Hakha a dam lo, a dinfel lo ahcun Chinram le Chin miphun a dam in a dingfel kan ti kho lo. Rezua a dam lo ahcun Chinram le Chin miphun a pum a dam kan ti kho lo. Miphun pakhat kan sinak hi a dam a hau. A hrik a um ahcun cucu kan doh i kan daihter i kan damh a hau. Cucu lungfim tein kan kalpi khawh lo ahcun kan miphun a him lai lo. Hlanchan pipu hna nih an rak dohmi miphun dang kuttang nunnak, ningcang loin ram-uk bawi cawlcanghnak, a hramhram in riantuanternak, ningcang loin ngunkhuai le chiah pekternak le chanthar salzuatnak hi tuchun kan miphun nih kan thianter a hau. Cu rian cu nihin i kan tuahmi ‘Chin Miphun Ni’ nih a kan fialmi tuanvo a si.

Chin miphun le Chinram a humhimnak ding caah le Chin Miphun Ni a nunnak dingcaah nunnak le thazaang a rak chuah i re a theitu vialte cungah upatnak kan in pek hna. Kan pipu hna nih an kan chiah takmi ro, tuanvo le covo hi nihin nangmah le keimah nih kan dawt, kan kilven i kan thanchoter lawngah kan miphun a him lai i a dam lai. Chin Miphun le Chin Miphun Ni nung lan ko seh. Chin Miphun le Chin Miphun Ni, Pathian nih thluachuah hram ko seh.#

__________________________________

[i] Pu Ro Thang nih a tialmi Pu Ro Thang le Lairam Tuanbia, Pu Chawn Kio nih a tialmi Chin Miphun Ni kong le Chin Miphun Ni mekazin chungah chiahpeknak kong an tialmi chungin lakmi an si.

[ii] Pupa chan lio ahhin sal timi hi phun 6 an rak ngei: 1. Thlaipa sal (leiba cham khawh lo ruang is al ah tlaihmi); 2. Tlaih sal (ral a simi kha a nung in tlaihmi); 3. Kalh sal (fanu ahnak can i hmanmi); 4. Tuangchuak sal (a bawipa inn ah a chuakmi – sal faangfaak); 5. Tlanh sal (leiba champiak ruang i tlaihmi sal); 6. Sangalkhenh sal (kawi le dua biakamnak kha a zullomi). [Pastor Ngun Peng tialmi Chin Pupa Hna Sulhnu timi chung i cahmai 20 chungin]

[iii] The National Day is a designated date on which celebrations mark the nationhood of a nation or non-sovereign country. This nationhood can be symbolized by the date of independence, of becoming republic or a significant date for a patron saint or a ruler. Often the day is not called “National Day” but serves and can be considered as one. The National Day will often be a national holiday. A day marking a country’s establishment as a sovereign entity, typically a celebration of its independence, revolution or former ruler. [Sources: https://www.definitions.net/definition/national+day; https://www.yourdictionary.com/national-day]

Salai Van Biak Thang cu atulio Chin Human Rights Organization (CHRO) ah Peace, Democratization and Development Program lutlai a tuan liomi a si. Chin ramkulh khualipi Hakha ah innchungkhar he khuasa mi a si. ~ Editor