Chin National League for Democracy (CNLD) General Secretary (GS) Salai Ceu Bik Thawng he Biaruahnak

Chin Digest Vol. 6, No. 4–

Chin National League for Democracy (CNLD)
General Secretary (GS)
Salai Ceu Bik Thawng he Biaruahnak

Chin Digest: Nan party ah candidate zeizat dah ai cuh ding an si? Hmun zeizat ah dah nan i cuh lai?
Ceu Bik Thawng: Tutan thimnak ah hmun 57 ah kan i cuh lai. FPTP phung kan hman caah candidate zong 57 kan ngei tinak a si. Chinram lawng si loin Sagaing, Magwe le Rakhine ramṭhen ah hmun 21 kan i cuh.

Chin Digest: 2020 thimnak ah nan party cawlcanghnak, a donghnak nan i timhlamh ning tawifiang in na kan chim kho hnga maw?
Ceu Bik Thawng: Kan i lunghmuih ngai ko. Kannih party cu phaisa lei in zeihmanh san kan tlai lo tuk nain kan mipi, a bik in mino hna nih miphun ah ṭhanghphawknak fak tuk an ngeih caah kan ruah ning nakleng in kan ṭha tiah kan ruah ko. Kan Pathian le miphun lungrualnak thawng in tutan cu teinak kan hmuh hrimhrim ko lai tiah zumhnak kan ngei. Covid-19 Lairam ah a karh ngai cang caah kan mipi himbawmnak ruah ah campaign tuah kan i ralring ngaingai. Central campaign team zong pengkip cul kan i tim nain mipi zawn kan ruah caah kan i leet. Zuamcawhtu party kan caah cun Covid-19 hi a poi khun. Cucaah kan di cu a riam hrimhrim lo.

Chin Digest: (USDP, NLD Le CNLD) I nan party policy aa dannak kong, kan fianh kho law, kan duh ko?
Ceu Bik Thawng: Pakhatnak ah cun NLD le USDP policy manifesto ah Tlangcungmi pawl nih kan i tlaih mi federal mahte-khuakhannak tungtlang an um hrimhrim lo. USDP cu chim hau lo hei ti ko usih. NLD manifesto ah point 150 a um mi khi zoh uhlaw federal cu a tlangtar lawng ah an ṭial i a chung ah kan duh mi mu khat manh hmuh awk a um lo. Cauk a phaw ah min dawh te ṭial i a chung ah deh khat hmanh ai ṭial lo mi bantuk khi a si.

Pahnihnak ah Kawl party a si mi NLD le USDP nih phunghrampi remh ding in Union Parliament ah an chuahpi mi policy proposal cathluan ah tlangcungmi kan khel mi covo pawl tlangkhat hmanh an telh lo. NLD nih a chuahpi mi caang (points) 114 kha zoh hmanh uh.

Pathumnak ah NLD le USDP nih Chin State ah an rak i cuh ve nain “kan tei ahcun Chinram hi hitin kan uk/hruai lai” ti mi Policy Manifesto an ngei lo. An party central nih rampi huap in an suai mi zubui mei can te kha an i rinh. Mizoram i Vai party a si mi Congress Party khi zoh uhlaw annih cu central i an suai mi manifesto policy lawng i rinh loin Mizoram an party caah ahranpa tein Manifesto cauk an suai—kan tei ahcun hitin Mizoram kan hruai lai ti mi policy an i ngeih.

Kannih CNLD party nih cun teinak kan hmuh ahcun hitin rian kan ṭuan lai ti mi policy manifesto caang 170 tluk tam in kan suai i kan i tlaih. Federal kong he pehtlai in policy caang 23 kan tial i fek tein kan i tlaih. A fawinak in chim ahcun kan policy hi tii le tlang tluk in aa thlau.

Chin Digest: Mahte khuakhan lairelnak (Self-determination), Federal Democracy ngah nakding ah dikthlir mi policy nan ngeih mi tlenglak in na kan chim kho hnga maw?
Ceu Bik Thawng: A kengruangruh pi in hun chim ahcun Panglong minthut le biahrennak in kan sungh mi miphun covo vialte kha khuakhirh dih ding ti mi policy khi a si ko. A hliah le caang pawl hun chim dih ahcun a sau lai caah biapi bik pawl hun chim ahcun;

Miphun hoih in ramṭhen cheu le ser ding; [8 units principle kan ti i Kawl zong ramṭhen pakhat ngei ve hna seh. Cu nih cun kan duh mi federal lamcanceo a kan phakpi lai]

State kip nih zat ceo cio in Cungdot Innpi (Upper House) ah MP ngeih ding;
Ramṭhen pakhat cio nih mah le Phunghrampi (Phuaihsipung-achekhan-upadi) ngeih ding;
Nuhrin holh in fimcawnnak nawl ngeih ding [Mizoram bantuk];
Kokek thilmansung ṭhenphawt tikah central nakin ramṭhen nih uak deuh in ngah ding;
Phunghrampi ah ṭial lo mi nawlngeihnak (residuary powers) paohpaoh ramṭhen nawlngeihnak kut ah chiah ding;
Biaknak zalonnak le tlukrualnak caah secular state phung ser ding;
Kan Chin ramri an kan chuh mi vialte khuakhirh ding… tipawl hi biapi bik pawl an si.

Chin Digest: Midang party nakin nanmah party policy a ṭhat biknak zawnte hi zeidah a si hnga?
Ceu Bik Thawng: Kannih party le kan zuamcawh party pawl karlak kan i dannak bik cu kan hun chim cia cang bang khan NLD le USDP cu ṭhanchonak le democracy ca lawng ah policy an ngei. Kannih party nih cun Chin miphun federal ramkhel covo lak ṭhan ding kha policy ṭha tein kan ṭial i kan dirpi. Cu pin ah CNLD nih hawihlei in policy hmaithlak rian kan ngeih mi cu:

Chin Miphun Ni zungkhar ni ah ser ding,
Chin Acts upadi kha fekfuan tein remh i nunter ṭhan ding,
Cozah eihmuarnak a hram in bongh ding,
UN-SDG-2030 kawltung ning in Chinram cu sifak bik ramṭhen sinak in luat ding,
NLD nih lamcawh ai hmaithlak bantuk in CNLD nih fimcawnnak kan i hmaithlak lai,

Chin pumpi huap mino buu (CYO) le nu buu le mipi buu pawl fekfuan tein a cawlcangh khawh nakding le Chin media phu pawl an ṭhawn khawh nakding ah cozah nih phaisa thazaang le upadi lei in bawmh peng ding… hi pawl hi Chin miphun nih kan herh tuk mi Kawl party nih an tuah duh lo mi pawl kan i hmaithlak ding mi pawl an si.

Chin Digest: Chin miphun huap in party 13 (ramkulh chung 12, ramkulh leng in 1) a um mi nih hin Chin miphun caah ṭhatnak a chuahpi ding maw a tam deuh lai? Chiatnak dah?
Ceu Bik Thawng: Democracy ram a si bang party tam kha a phung si ko. Asinain Panglong in Kawl cozah nih an kan chuh mi kan miphun covo khuakhirh ding ah upadi le bawiphen in kannih Miphun Party nih dothlennak kan tuah lio a si caah miphun party pakhat te ah kan i fun dih caan a si. Kan miphun lungrualnak le thazaang ser a herh lio caan te a si. Miphun party ti tik zong ah a ngan bik le a fekfuan bik CNLD ah kan i fun dih a herh lio caan a si.

Chin Digest: Vawlei hrim, vawlei lawng, vawlei luat le pupa ram ai dannak tawifiang tein na kan chim kho hnga maw? Hi kong ah hin teh, nan party nih a diktlir mi policy nan ngei maw?
Ceu Bik Thawng: Lei ram (land) kong he pehtlai in kan party nih policy caang 10 kan ngei. A fawinak in chim ahcun atu na hun chim mi VFV upadi tel in kan ram ah vawlei ram kong he pehtlai mi upadi 30 hrawng a um i, hi pawl hi pakhat hmanh kan Lairam nihin kan vawlei ngeih/hman ning he an i rempaw mi an um lo. Rawn i Kawl pawl nih vawlei an hman ning hoih in an suai mi lawngte an si i kan cohlang kho lo. Tahchunhnak ah atu na chim mi VFV upadi khi zoh usih law… Lairam ah vawlei hriim, lawng, le hnon mi vaawlei ti mi hrimhrim khi pakhat hmanh an um lo. Anmah le an sining hoih in kan hman dih hna i a ngeitu kan um dih. Cu VFV upadi section 14 ning ah cozah nih ekah 30,000 tiang company le pumpak kha vawlei peknak nawl duh tawk in a ngeih—mipi hnatlaknak (FPIC ti mi) lak hau loin. Cucu Chinram caah ṭih a nung tuk i kan party nih kan doh. Cucaah kan party nih cun Mizoram bantuk in Chinram ah vawlei ram kong ah mah tein policy le upadi suainak nawl kan ngeih a herh kan ti. Chin National Land Policy/Law ser a hau kan ti. Cucu federal phung a si i a dikdiar tu cu kanmah cozah le mipi buu pawl le mi fimthiam hna nih Chin mipi duh ning tein suai te ding khi a si. A biapi bik cu cunglei tlaihhipnak hrii chah i mah tein upadi ser le khuakhannak kha a si ko.

Chin Digest: 2008 phunghrampi i pohmah 261cung ah nanmah party nih nan dirpi mi theih kan duh ko?
Ceu Bik Thawng: Federal a duh mi party kan si caah federal phung he aa lo in remh kha kan duh mi a si ko. Cucu mah le ramṭhen mipi nih mah tein cozah i thim ding ti kha a si ko. Presidential System maw Parliamentary System dah kan i thim lai ti mi cu Chin mipi a tam deuh duh mi kha thim a si te hnga. A biapi mi cu Kawl rawn in cabawm kuat in thim kha ngol hrimhrim ding a si. Chin mipi nehsawh a si. Kawl paohpaoh nih cun an thinlung taktak cun hihi remh an duh lo. An mawh lo. A nuamh tuk hna cu ta. Aung San le U Nu nih an rak suai mi 1947 Phunghrampi zong ah hiti ning tein an rak suai ko. NLD zong hi zoh hmanh—kum 2014 lio i Thura Shwe Mann nih Phunghrampi Zohṭhannak Committee a rak tuah lioah khan dir-awnhtu party an rak si lio si kaw cu lio ah cun 261 hi remh ding tiah an velhle in biatung an rak dirh. Asinain nawlngeihnak an kut a um hnu cun an i philhter—ralkap 25% kha tlangcungmi rit-ṭih ah an thlai. USDP le ralkap 20% pawl zong zeihlei hlah—nawlngeihnak an kut a rak um lio ah cun an hna an i cheh nain an hung sungh cun hehchet tiah tlangcungmi zawn ruat ngai bang an i auter. Hihi Kawl ngian a si. Tlangcungmi nih federal mahte cozah ser kha Suu Kyi tel in Kawl ramkhel upa ahohmanh nih an kan duhpiak lo. Cucaah a nawr in kan nawr a hau kan ti peng mi hi a si.

Chin Digest: “21^stPanglong Conference” ah i tel khawhnak covo hei ngei ulaw, zei kong dah a hlei in nan party nih nan dirpi lai?
Ceu Bik Thawng: A biapi bik cu Phunghrampi ah Federal/Mahte-khuakhannak covo pawl khumh ding kha kan nawr ding mi a si ko. Cucu tlangcungmi nih kan herh bik mi le dothlennak kan tuah mi cu a si ko. Cu federal kengruangruh pawl cu caang 8 in ka chim cang khah. Kan party nih dikdiar in caang 23 in kan suai i kan i tlaih ka ti cang fawn ko khah. Cun, CNF le kan party le Chin mipi buu pawl (CSO) le Chin i fimthiam 600 leng nih kum 2013 ah Halkha khualipi ah kan rak tuah mi Chin Miphun Civuipi (CNC) ah biafun 157 kan ngeih mi le kum 2017 ah Thantlang ah tuah mi Chin Ramkhel Biafunnak (CND) ah biafun 150 leng kan rak ngeih mi pawl kha biapi in CNF le CNLD nih cun ramkhel cabuai cung ah kan i ken ko lai. A dangdang pawl CNF he ṭha tein kan i ceih lai i kan i ṭhuan te lai.

Chin Digest: 2020 thimnak ah a hlan i thimnak nakin mino cawlcanghnak a ṭhawn biknak a ruang hi zeidah a si hnga?
Ceu Bik Thawng: Kan Chin mino pawl lawng si loin tlangcung miphun dang cio zong mino pawl lakah miphun ṭhanghphawknak fakpi in a hung chuak. Cucu tlangcung party hruaitu pawl kan thilti khawhnak ruangah a si lo. An lungfah an celh ti lo le an i tuar ti lo ruangah a si ko. Kawl cozah kum 70 renglo tang ah sal nun cawn an zuam ti lo. Sal bang a kan tuahtotu Kawl cozah pawl cung ah an lungfak lawng si loin sal nun cawn le sin-um nun ah a lung ngam tuk cang mi kan u le kan pa le cheukhat cung hrimhrim ah an lung a tling ti lo. An hathi thak cang. Cucu biapi bik si ko.

Chin Digest: Party chung i mino cawlcanghnak nih hin zeitluk in dah party a bawmh khawh? Party cawlcanghnak ah hmual a ngeihter deuh maw?
Ceu Bik Thawng: Nan hmuh cio bang mino aa ṭhangphawk mi 90% renglo cu CNLD ah an dir. Hihi kan party i kan kengruangruh a si cang. Cucaah a rauh hlan ah kan party cu mino nih hruai mi le hramthlak mi party a si tiah zapi hmuh in a um cang lai. Hihi kan miphun nih tihaal in a haal mi a si. A theipar tu cu tutan thimnak phichuak lawng si loin hmailei kum 5-10 karlak ah duhdim in kan zun te lai.

Chin Digest: Tutan thimnak kong ah ṭuanvo ngeitu Ramhun Thimnak Bu (Union Election Commission) nih an tawlrel mi cung ah na lung tling maw? Tutan thimnak ah zalonnak le dingthlu lairelnak (free and fair election) a um lai tiah na ruat maw?
Ceu Bik Thawng: A fiang cia mi cu tutan thimnak hi zalong (free) cu a si kho nain dinghlu (fair) cu a si lo cia. Dingthlu lairelnak a si lonak hi phun 2 in hmuh khawh a si. Phun khat cu kan Phunghrampi ṭheo cu a si. Nan theih cia bang section 261 le Union Legislative List (schedule-I) ning in tlangcung party pawl cawl kho lo ding in kan kutke a kan ṭem cia. Hi pawl hi federal phung ning in i remh kho seh ca…Kawl party pawl hi kan faiceukulh ah cun vangkhen in kan tengh hna lai. Hi pawl ruangah cun pei “annih party cu cozah an ser kho lai lo, bawmhnak an pe kho lai lo, zeihmanh an tuah kho lai lo” tiah an kan tukdennak a si cu. Cun thimnak bualrikhiak (UEC) nih upadi le phung a chuah mi pawl lung an tling hrimhrim lo. Ramṭhen le rampumpi thimnak hi a dang tein kan tuahpiak uh kan ti i an duh lo. PR system in thimnak kan tuahpiak uh kan ti i an duh lo. Cun campaign caan hi ni 90 in kan tuahpiak uh kan ti i an duh lo, ni 60 lawng an kan pek. Cun, ramṭhen ah a rak ra mi pawl hi ni kumkhat tal a um cia mi lawng nih vote thlak khawh si seh law kumkhat tiang a um lo mi cu alangpar in anmah le an khua ah vote thla hna seh kan ti i an duh lo. Atu cu sirleih in 180 a um cia mi ti mi kha ni 90 ah an thlen. Cun, nan theih cio bang tlangcung hmun i an tei bal lonak hmun 56 ah thimnak tuah lo ding in phung an chuah. Cun Covid-19 lio a si i thimnak hi kan thawnpiak uh kan ti i an duh fawn lo. A dang dang zong tampi um ko. Cucaah hihi cu a fair hrimhrim lo cia.

Chin Digest: MRTV i party biachimnak ah voi dang thimnak nakin cik le tan piak mi a tam deuh ti kan theih? Zeiruang ah dah a si?
Ceu Bik Thawng: A dik. NLD cozah chan ah kan policy chimrelnak nawl an kan ciktan mi hi a zualhma deuh. Kan policy ah a biapi bikbik pawl an kan ciktanpiak dih. Kan policy an cohlan lo hmanh ah democracy a duh mi an si ahcun chimnak nawl cu an kan pek awk a si. Cucaah kannih party cu kum 2017 cankarlak thimnak ah siseh tutan ah siseh MRTV biachim kan NUAR lawlaw. Zeiruang ah ti cu hei ruat cio ko uh. An lungput a thiang lo hen cu.

Chin Digest: Nan party nih tutan thimnak ah teinak hei hmu ulaw, 2008 phunghram pi khi khoika zawn dah remh hmasa bik nan duh? Pathum in na langhter kho hnga maw?
Ceu Bik Thawng: ‘A hmasa bik’ na ti caah kan Chin mipi le tlangcung mipi nih zingzan kan tuar mi pawl kha biapi in kan nam hnga. Cucu pathum in chim ahcun—pakhatnak ah, Schedule-I ah chiah mi 150 renglo chung i a biapi mi tam deuh kha Schedule-II ti mi ramṭhen cozah nawlngeihnak ah thawn ding, pahnihnak ah mah tein ramṭhen cozah ser khawhnak section-261 remh ding le, pathumnak ah kan biaknak a kan ṭemṭawntu section-361, 362 le 362 kha secular state phung he aa rem in remh ding hi an si. A hmasa bik ti mi hi a biapi bik tinak theng an si lo tiah ka ruah.

Chin Digest: 2020 thimnak ah ai cuh ding mi party tampi lakah zeiruang ah dah mipi nih mee (vote) a kan pek awk a si ko tiah na ruah?
Ceu Bik Thawng: Pakhatnak ah miphun lungrualnak kha tutan kan vote in Chin mipi nih langher caan a si cang. Chin party pathum kan i fonhnak nih Chin lungrualnak hmelchunh a langhter ngai. Asinain Chin mipi dihlak lungrualnak tiang a phan rih lo. Cucu tutan ah mipi nih kan langhter a hau. Tlangcung miphun dihlak nih an miphun lungrualnak kha tutan ah an vote in an langher cio cang lai. Chin mipi nih kan langhter ve a hau.

Pahnihnak ah miphun covo khuakhirh caan a cu cang. Panglong min kan thut hnu ah Kawl/cozah a dotdot nih an kan hlen i an kan chuh mi federal miphun mahte-khuakhannak (self-determination/federal) cu kanmah ṭhangthar mi nonawn hna kan chan ah khuakhirh hrimhrim a herh cang.

Pathumnak ah kan Chinram hi kanmah tein ser a hau cang. Khual party nih kum 10 chung an kan serpiak tikah Nay Pyi Taw in an pi le an pu le mithmai zoh in rianṭuan hna kaw kan mipi mitmai an zoh lo. Chin mipi nakin Kawl an pi le an pu le an ṭih deuh hna. Cucaah an rianṭuan hi a khurka an kheng lo. Cu pin ah kan miphun le kan khuaram dawtnak taktak an ngeih lo caah an kutzung a chia tuk. Thlachiat an ruat lo tuk. An kut hnawm tuk. Eihmuar a tam tuk.

A donghnak ah… Kum 2010 lioah USDP kan rak vote cang. Kum 2015 lio zong ah NLD kan vote cang. Tutan zong ah Kawl ah NLD a ṭhawng ko rih lai. A khat cia mi tithawl ah tii rawng hlah usih. A liam lak ko lai. Cucaah tutan cu miphun party vote ve cang ko hna usih. Innpa lawng chomh le bawm ti loin kan coka le kanmah innlo rian te hi i hmaithlak ve cang hna usih; miphun ser ve cang hna usih…tiah upatnak he Chin mipi diklak kan in sawm hna.

Chin Digest: Caan tenh le lungsau tein bialehnak na kan tuah mi cung ah kan i lawm tuk.
Ceu Bik Thawng: Kaa lawm tuk ve.

Chin Digest Vol. 6, No. 4 (November 2020) ah chuah mi a si. Cauk a phanh khawh lo nak a tam caah Online in thazaang a kan petu caah kan rak thlah ṭhan mi a si. ~ Editor