Coronavirus: Zeitindah thawngpang dik lo kan khamh lai

|Editor – The Chinland Post| – Iran ahcun Covid-19 zawtnak in luatnak caah Spirit din a tha tiah thawng an theih. A dingmi minung 300 renglo an thi cang tiah theih a si.

Corunavirus kong ah Internet ah thawngpang dik lo tampi a karh. Hilio ah thiamsang hna nih zapi nih “ngandammi thawngpang” ngah khawhnak lam mipi a kan forhfial. Zeitindah thawngpang dik lo kan kham khawh lai?

1. I din ta law khuaruat
Aho paoh nih chungkhar le hawikom hna himte in umter kan duh hna. Cu tik ah thawngpang kan theihmi, ruahnak kan ngahmi pawl cu a rannak in Email, Facebook, WhatsApp le Twitter tbk pawl in kan kuat colh hna.

Asinain thiamsang hna nih cun a pakhatnak ah thawngpang na thanhchin hna hlan ah le thawngdik lo na karhter lo nakhnga hitin an kan chim. Na tuah hna hlan ah, ‘i din ta law khuaruat.’

Na theihmi cung ah lunghrinhnak na ngeih ahcun, i din ta, cun thuk deuh in thil sining check hmasa.

2. Khoika in thawng a rat timi check hmasa (Check your source)
Na theihmi midang na kuat hna hlah, na thanh hna hlan ah, thawng an theihtertu kha khoika in hi thawng a rat timi bia hal hmasa hna.

Na hawi nih midang a hawile sin, a chungkhar hawi sin in a theihmi thawng hna a si ahcun cucu lunghrinh ding a si cang. A dik kho tak hnga maw ti biahal awk ngai a si hnga.

Naitan hna ah MA a dihmi upa pakhat cu zawtnak a ngei cang tiah thawngpang dik lo a chuak i cu thawngpang nih pawngkam zeitluk in lungre theih a chiah hna kan tonmi a um.

Cheukhat Internet ah Virus kong he pehtlai in an tialmi kong ah a dikmi cheukhat an um ve. Tahchunhnak ah kut thiangte in atu le atu i tawl cun zawtnak karh a zorter tbk. Asinain cheukhat a chuakmi cu zawtnak damnak caah cucu tuah a herh, ei a tha tbk a um tikah aa zummi caah pam chin tonnak le rawhralnak a chuahter.

“Zawtnak kong he dik taktak in thawng a kan theihter tu bik cu NHS, World Health Organization (WHO) le US hrambunh Centers for Disease Control and Prevention pawl hi an si,” tiah UK ah thawng dik kong checkhlatnak a tuahtu Full Fact in Claire Milne nih a chim.

Thiamsang hna le zumhawktlak mi thawngpang thanhtu (BBC, VOA le Media puam) hi zumh bik ko hna. A palh kho lo an si nain, midang sin in na theih chommi le Internet in na relmi nakin zumhtlak le bochantlak an si deuh. WHO, NHS tbk in rinhchanmi thiamsang nih an thanhmi a si maw, rinhchanmi Media nih an tialmi a si maw? Cu nih thanhmi le tialmi a si lo ahcun zei thawng paoh zum colh hna hlah.

A ruang cu Coronavirus kong ah nihin tiang, aho siibawi, thiamsang nih a phi dik, khamhnak dik hmuh a si rih lo.

3. Thawng dik lo cu zei si?
Zeipaoh hi phuahchom in mi hlen khawh a si.

Tahchunhnak ah cozah lei upa Facebook Account, BBC media tbk nih an ttialmi a si ko tiin Screen Shot hna thlak in serchom khawh a si. Cu bantuk in zapi cu a hmanmi a si hih, zumh awk thlak hih … tiah hlen khawh an si.

Zeipaoh hi mah pumpak in cheknak tuah hmasa paoh ah a ttha. Cu nih a chim, an tial an ti zong ah pumpak in hlatnak tuah hmasa ko. A hmanmi a si ahcun fawite in hmuh khawh a si.

4. A hman, a dik na fiang lo cun i Share hlah, midang thanh hlah
A dik khomi a si tiah na ruah zong ah mi thanh hlah, i SHARE colh hlah. A ruang cu mi caah thatnak nakin chiatnak a chuahter khawh deuhmi a si.

Thiamsang hna le siibawi hna an i telnak Group tbk ahcun anmah comment ding ah na theihmi na thlah ko lai. A ruang cu thil dik theih na duh caah a si. Nain cu bantuk zapi zaran sin ahcun thlah sawh duh hlah, thanh sawh duh hlah.

5. Pumpak in zeipaoh chekfelnak tuah hmasa
Voi khat cu minung pakhat nih awkhumh in bia a chimmi a um. Cucu siizung ah a tuanmi ahawi siibawi pa nih ‘ahmuh tonmi le zawtnak ah ralrinnak kong a si.” Mi tampi nih an ngaih tikah BBC an kan kuat. Hihi zapi sin ah kan thanhpiak u, kan thlahpiak uh ti a si.

BBC nih cu awkhumhmi cu kan ngaih tikah a dikmi tampi a um. Cheukhat cu a dik lomi aa tel. A dikmi tampi lakah a dik lomi pakhat hnih nih mi rawhralnak a chuahter khawh. Cucaah pumpak in thawng a thanhtu, a theitu nih chekfelnak tuah hmasa lengmang kan hau.

6. Lungduhnak in tialmi thawng i ralring
Aho paoh lungduhnak, lungthawhnak le siaherhnak in catial le thawngthanh hi kan tuah. Hi zong hi ralrin ngai a herhmi a si.

“Tihphannak hi thawng dik lo karh a ranter tukmi a si,” tiah Claire nih a chim. Tampi cu pawngkam, chungkhar caah zawnruahnak, vennak ah tiin ttih ruang ah thawngthanh le chimh kan hmang. Kan lungduh a chak kan tlai/mer kho lo. Cu nih thawng dik lo tampi a karhter tawn.

Lakhruak in riantuannak le thil zul dawinak nih pingpalo a chuahpi tawn, ralrin taktak kan hau.

Dawtnak, zawnruahnak kan ti bu ah cucu a dik lomi thawng a si ahcun zapi caah pamchin tonnak a chuahpi.

7. Kap a ngeihmi thawng zohfel a herh

Thawngpang hi a dik kan ti ruang ah kan thanhmi a um. Cun kan theihmi kan pommi a si tikah kan thanhchinmi a um.

Social Media dothlatnak (Center for the Analysis of Social Media) ah Director tuahmi Carl Miller nih, “tamdeuh nih Social Media ah an ttialmi le an i Share hi an zumhnak le an dirpimi kong he aa pehtlaih caah a si. Tamdeuh nih an zumhmi he aa pehtlaimi hi an i SHARE tiah a chim.

“Lungrang tuk in Online ah cattial ding a si lo. Tulio cu mipi kan thazaang a der lio a si. Zumh kan i fawi caan, hlen kan fawi caan a si. Online in thiltuah ah kan i rianranh tuk ding a si lo,” tiah a ti.

Cucaah kan theihmi, kan relmi hi a tialtu, a thanhtu nih zei lungput dah a ngei. Mipi zumhnak a pialter khomi a si maw, kap a ngei maw ti hi chek hmasa lengmang a hau.

Hi ca cu BBC in Flora Carmichael and Marianna Spring nih ‘Coronavirus: Here’s how you can stop bad information from going viral’ an tialmi aa thlak ning in lehmi a si.