COVID-19 le thawngzamh dirhmun

Hi thil hi zei dang case vialte nak hmanh in a biapi bikmi a si kan ti ahcun kan palh lai lo. Ziah ti ahcun, minung nunnak tluk in a biapimi a um lo. Cu ruangah mah case he pehtlaimi cu fiang hirhiar in thanh khawh ah a tha

By Philip Nun Uk Thang

Biahmaithi: Hakha ah COVID-19 Case 150 nak Lai nu ‘positive’ an hmuh sin in, Facebook cahmai ah ka hawile (Laimi) tampi sin in status cu tor le cheng in a kai. An cabia hi ruah phumi zong an tam, cun aukhuang sawhsawh zong cu tlawm ve hlah. Cutikah, thawngzamh phu (media) nih hin zeitindah thawngzamh ning ralrin a herh le mipi zong nih thil sining theih deuh kan herh zia kha ka hun ruat.

Nitlak lei ram le US ram hna hmanh ah media lei phunglam an ngeihmi hi a tling kitkhet (perfect) cu an si ve lo. Cu bantuk cun, thiamsang pawl nih Kawlram pehtlaihnak upadi hi remh a hau an ti. Nain, a zeiti sipek ah aa remh khawh hlan cu mah upadi kha zulh kan herh. Nain, media nih mah tein rian a tuannak ah mipi fahnak pek lo ding le a zulh ding timi kha aa ralrin a herh hnga. Media dirhmun kong hi a rak hnok tuk ve caah pehtlaihnak kum li chung ka cawng nain ka fiang kho ve lo, nain tutan COVID-19 case kongah ka ruahnak rak langhter ka duh ve.

Mipi nih theih duhmi (Public Interest)

Atu bantuk in COVID-19 nih vawleipi a den lio ahhin, mipi nih thawngpang theih an duh tuk lio a si. Caah, thawngpang vaivuan le thawng pang dik lo a chuak lai timi cu purdah khawh ciomi a si. Keimah zong nih thawngpang dik lo le thawng vaivuan ralrin ding ka rak tial ve cang. Atu Hakha ah COVID-19 case a hun chuah taktak tikah, mah kongah hin media le pumpak nih an tialmi ah a dik lomi zong tampi a um kho (ka langhter kho lai lo).

Kan theih ding cu, hi Case hi tial le thanh phu a si. Zei ca tiah mipi nih theih duhmi a si lengah, mipi ngandamnak lei humhimnak he dengteo bak in (direct) in aa pehtlaimi a si. Cun, mipi ngandamnak caah that-hnemnak a pe khomi thawng a si fawn. Cu ruangah tial ding a si lo ti phun cu ruah lo ding a si. Cucu media dirhmun le a rian a si.

A hlei khun in, atu bantuk mizapi he a pehtlai mi Zawt/Ngandamnak kong he a si caah siseh, chonh khawhmi a si ruang ah, a pehtlaihmi minung hlaithlai khawhnak (contact tracing) ngeih le tuah khawh zong a biapi. Cucu, mizapi ngandamnak kong ruah chih ahcun, media nih an tuah dingmi an rian a si ve thiamthiam hnga. Asinain, media nih zeitindah mipi sin ah a thanh hna (how) tuhi a rak biapi.

Pumpak covo le humhimnak sining (Individual Rights & Privacy)

Media nih a ralrin a herh pengmi cu pumpak sining le covo kong hi a si. Hi kongah thanh an duhmi konglam (case) le an thanh duhmi minung (nu le pa, le ngakchia le kum tling sinak) cungah aa hngat hnga. A tlang pi in chim ahcun media nih thawng a thanh duhmi nu/pa i hnatlaknak (consent) tel loin, an sining langhter phung a si lo. An covo tu cu a zei ti si hmanh ah upat peng ding a si. A tam deuh cu nu le kum tling lo hi cu, an sining thuhpiak deuh an si tawn. Cucu an pumpak covo a si.

Media nih ngakchia kong a thanh tikah, a sining (identity) kha langhter lo ding timi cu media ethics ah a um (ram tam deuh nih zulh ciomi a si). Nain, ngakchia kum tling lo a si ai pat tiin, case a biapimi a si ahcun langhter lo awk a that lo caan a um lai (mipi humhimnak he aa pehtlaimi a si ahcun, langhter a hau).

Mipi nih covo an ngeihmi cu an pumpak sining (identity) kong thuh piak kha a si. Tahchunhnak ah keimah nih thawng pakhat khat kha media sin ah ka pek tikah, ka min langhter lonak covo ka ngei. Hi zawn ah hin, a cunglei chim cia bang in ngakchia le nu kong a si ahcun, an sining (identity) kha langhter lo ding hi media nih a zulh awk ah a thami a si.

Pumpak humhimnak sining (individual privacy) timi hi mah bak a si tiah langhter a har. Nunphung a dang lengluangmi cung zongah tampi a hngat. A tlang piin kan langhter ahcun, minung pakhat a pumpak sining (data) pawl kha a si. Tahchunhnak, palek nih na phone kha awn in zoh ding a si lo─Khakha na privacy a si. Pumpak nih humhimnak le runvennak nawl na ngeihmi a si. Cun, nawlngeitu zong nih zunput le thil thlennak khan tibantuk phun ah CCTV chiah phung a si lo.

Tutan COVID-19 case ah hin cun privacy an hnorsuanmi ka hmu lo (ka va rel le zoh dih thlu lo zong a si kho).

COVID-19 he Zoh Chunhnak

Kan theih cio bangin, COVID-19 pi cu 2020 January 30 ah ramkip nih lakhruak in a herh bantuk in cawlcangh a herhmi (Public Health Emergency of International Concern or PHEIC) a si tiah WHO nih vawlei pi a thanh. Cun, 2020 March 11ah WHO Director-General, Tedros Adhanom Ghebreyesus nih vawlei pumpi ah i chawnh cuahmahmi (pandemic) a si tiah a chim than, a thanh than. Cuticun, vawlei cung ram tampi ah a karh ciammam i Kawlram ah 2020 March 23 ah zawtnak rungrul hmuh a si ve.

Hi thil hi zei dang case vialte nak hmanh in a biapi bikmi a si kan ti ahcun kan palh lai lo. Ziah ti ahcun, minung nunnak tluk in a biapimi a um lo. Cu ruangah mah case he pehtlaimi cu fiang hirhiar in thanh khawh ah a tha. Nain, COVID-19 ral he aa pehtlai lomi kong __ tahchunhnak ah a muichia maw, aa dawh, fim cawnnak zeitluk dah a si, a sifak maw a rum, darling pazeizat dah a ngeih, tbk. Mah hi tu cu media nih a khua min le a kal umnak hmunhma kong an langhter ahcun, thil dik a si ko.

Mifir le lainawng pawl khi media nih an langhter hna tikah an hmai an hnawhpiak tawn hna. Media an i lo cio lo, nain a tam deuh nih cun an hnawh piak hna. Tutan COVID-19 positive case hi fir le lai nawn a si lo. Sual zong a si lo, zawtnak cu aho sin poh ah a tlung khomi a si. Media ah a min le a khua min a langh ahcun fahsak ding le ning zah ding zeihmanh a um lo. Cun, cozah hrimhrim nih, thawng zamnak ‘News Release’ ah a min a langhtermi a si ve. Cucu, mipi nih an theih ah cun pei ralrin ding an theih fom lai cu. Mifir cu an tlaih i, thong ah an khumh ahcun a dih, mipi caah harnak a pe kho ti lo. Nain, COVID-19 cu ti khan a si ve ti lo. Mifir he tahchunh si loin, an sining aa dantuknak kha ka langhter bia a si.

Cu zawtnak a ngei kho men tiah khumh-erhmi (quarantine) mi pawl cu an min le sining taktak langhter dingah ka ruat lo. Zeicatiah anmah cu zawtnak a ngeimi an si rih lo. Cu ruangah an sining thuh piak rih ding an si. Zei he dah aa lawh ti ahcun, mifir a si theih komi kha, biaceih zung nih mifir tiah a fehter hlan cu, media nih mifir pa tiah a langhter phung a si lo. An pumpak covo (privacy) zong ruah piak rih an herh.

Tutan case kongah Facebook ah a lang ngaimi cu, a than an chiat ti a si. Cucu pehtlaihnak upadi 66 D ah a lang __ mi pakhat khat thangchiat ahcun thong kum hnih le tangka dantat khawh a si. Mah upadi hi remh a herhmi cu a si. Atu bantuk mi zaapi ngandamnak he dengteo tein aa pehtlaimi ahcun ‘thangchiat si ee, privacy an buar ee, tbk’ pawl hi thuk deuh in kan ruah a herh tiah ka ruah.

Biadonghnak

Tutan thil biapi tuk a chuah tikah, Facebook ah zumzainak a tam cu khuaruah har awk a um lo. A zei ah kan va zaizum cio ah, media nih cun a dikmi kha dikthlir tein thanh ding a si. Media tha le tha lo tahnak cu zeitluk in dah a caan he aa tlak in thawng dik kha dikthlir tein a kan thanh khawh, zeitluk in dah mipi theih duhmi le pumpak covo a ruanter khawh timi hi a si hnga.

Kawlram pehtlaihnak upadi (telecommunication law) ah rampi humhimnak le upadi ah fehternak caah a hnorsuang khotu thil he pehtlaiin a herh bantuk in nawl ngeitu nih mipi aho poh kha halnak le dot-hlat le zohfelnak nawl a ngeih tiah a um (Chapter 10, section 75: a suallam sawhsawh in ka leh). Rampi humhimnak timi khi ral lei humhimnak lawng si loin ngandamnak lei humhimnak in na zoh ahcun, tutan thil cang ah hin, media rian a si ko timi na hmuh khawh lai.

Mahtu cu media nih a dik lomi thawng a thanh sual ahcun kum khat thong le tangka dantat khawh a si (Chapter 18, section 68 a). Cu ruangah tutan COVID-19 positive case ah a dik loin thawng thanh sual lo ding tuhi media nih aa ralrin bak ding a si. Cozah theihpi nak tha tein a ngei mi silo mi, Laisan ngei loin media tuan ahcun, kum 5 nak tam lo thong he tangka dan he tat khawh a si (Section 65, Chapter 18). Cu ruangah media nih cun a sining tein, tuan ding a si ve. Cun mipi zong nih media dirhmun hi theih deuh kan herh ko tiah ka ruah.#

Catialtu Philip Nun Uk Thang hi Philippines i Central Luzon State University in Development Communication cawnnak in a dihmi a si. A tulio Chin Human Rights Organization ah Project Officer a tuan lio mi a si i atulio Covid-19 in kilvennak le humhimnak caah biatak tein a cawlcangmi a si. ~ Editor