Dohthlennak le Ramkhel Hmuitinh

By Salai Za Uk Ling| 2020 April 12 — Dothlnenak (revolution) kong tawite kan chim cang. A muru cu uknak pakhat kha a khupthal i leh i thlen (fundamental change) kha a si. Cu khupthal leh i thlennak cu phun hnih in an kal pi tawn: Violence/armed resistance (hriamnam he hruhru hranghrang in dohnak) or non-violence/passive resistance (thisen chuahnak um loin mah nih inntuar serhleihnak in dohnak) tiah a tlangpi in Dohthlennak kha an kalpi tawn. Kawlram ah ralkap uknak an doh tikah Kawl pawl mitam-u (Aung San Suu Kyi telh in) kalpi ning cu non-violence/passive resistance kha a si i tlangcungmi pawl nih kan kalpi ve ning cu violence/armed resistance kha a si. An pahnih tein an ihmuitinh veve mi cu ramkhelnak/uknak kha khupthal leh i thlen kha a si ko. Armed resistance lam hi thazaang hmang le mi thisen chuah duh hlei tuk ruangah khin zulh a si tawn lem lo. Zeidang lam a umti lo i vansan ah a donghnak (last resort) i varit le cepa ithim bantuk khi a si. Hihi vawlei cungpi zong nih theihthiam piak le hngalhpi mi lam a si. Universal Declaration on Human Rights (UDHR) kan timi vawlei cung minung vialte nih a tlawmbik tal kan co dingmi nuhrin covo thanhnak nih biahmaitthi (preamble) ah a fianter.

“…Whereas it is essential, if man is not to be compelled to have recourse, as a last resort, to rebellion against tyranny and oppression, that human rights should be protected by the rule of law,”

“Minung hna nih uknak phung tthalo le namneh ttemttawnnak kha an vansan donghnak ah hriamtlai in an doh lonak hnga caah, an nuhrin covo kha upadi ning tein humhim piak a herh,” tiah a ti. Phundang chim ahcun uknak tthalo kha hriam tlai in va doh i Dohthlennak tuah kha theihthiam piak le pom piak a si tinak a si.

Cu caah cun, hriam tlaih in Dohthlennak tuah tikah vawilei cung mipi le cozah bu hna nih theihthiam piak in kan lei ah kan ttanpi hna seh ti kha izuam cio a si. Hriam tlaih sawhsawh i miphun zalonnak ca theng si hleng lo, ramkhelnak hmuitinh tthatthi zong ngeih lem lo i, hriam kan tlai i kan thazaang a thawng aipet tiah duhning paoh in a cawlcaangmi bu cu a donghnak ahcun ralhrang sawhsawh le thisen chuah a duh sawhsawhmi bu (terrorist organization) tiah auh le nengseih an si tawn. Ralhrang tiah auhmi hna bu cu neeknak le serhleihnak lawng siloin cozah nih bia an chawn in an ruah duh hna lo.

Hi kong he pehtlai in zei bantuk khi dah ralhraang tiah an auh tawn hna i, kanmah ram sining ah teh zei tin dah a si ve tihi a tu lio kan sining ah zoh tthan phu ngai a si.

Vawileicung ramkhat le ramkhat pehtlaihnak ah tlaihtleng pakhat cu “State has the legitimate monopoly of violence”, ti hi a si. Cozah lawng nih thazaang hmang in (zaang en in) thil tuahnak nawl a ngei ti a si. Cozah a si lomi poah nih zaang-een hman ahcun sualphawt khawh a si tinak khi a si. Asinain, cozah nih a tuahmi paoh zong kha dotla a si thlu hlei lo. Cu he pehtlai cun, ralhrang (terrorism/terrorist) timi khi min an bunh tik hna ah neeknak le serhleihnak deuh (pejorative term) bia aam a tel. Cozaah nih mi a zaza in voikhat thah ah a thah hna tikah terrorist tiah an mah le an mah an i au lo. An tuahmi aikhat bak komi kha cozah silomi bu nih an tuah ve ahcun terrorist tiah an auh colh hna. Asinain, terrorism hi a phunphun in a um tiah ramkhelnak lei kong cawannak ahcun anti tawn. Sinain, hi kong cu kan chim ti lai lo. A fawinak in chim ahcun, ramkhel lei a si zongah zeidang pakhatkhat min pu in, hriam a keng ve lomi le sualnak a ngeilomi mipi kha hmuitinh riangmang in va thah le va nawn kha ralhrang (terrorism) cu a si. Cu nih a langhtermi cu cozah nih “legitimate monopoly of violence” timi asi thenglo tinak asi. Zei caah tiah, cucu cozah lila zong nih a tuah ve tawn.

A cunglei hi chim duhmi taktak a van fian khawhnak ca ding a bawmtu ah ka van tarmi a si. Atulio Paletwa peng le Rakhine ramtthen chaklei i kan miphun sining le an tuar inning kan zoh tikah, van ngiat le zohchih ding awk tete an um. Naite ah Ralkap si loin mipi thimmi NLD cozah nih Rakhine ralkap bu AA cu ‘terrorist organization’ tiah bia thanhnak a tuah. Hi tining te i an kal ko a si ahcun tuah an tong te lai ti zong a rak ruat ciami an tampi cio. Kan chim cang bang, uknak phung pakhat va doh i Dohthlennak va tuahnak khi cu vawleicung phung le dan nih a cohlanmi a si. Zei ruangah dah AA hi ralhrang tiah an auh hna? A ruang cu kan theih cia bang, an cawlcanghning ah hriamnaam bochan in an duh paoh in an tlongleng, hriam tlai lomi mi sawhsawh an hrem, an thah, an fir hna i thleidang loin bom an hmanh, an phum. Miphun zalonnak ca i rian ttuanmi bu pakhat sinak kha an tuahsernak nih a langhter lo. Kawl ralkap he an i thleidannak a um theng lo, an cawlcanghning koko ahcun. Mipi kha ral phaw bang hmang in khua chungah an lut i Kawl ralkap kha an kah hna. Kawl ralkap nih le mipi sawhsawh le hriamtlai thleidang loin vanlawng le miakpi in heh chat tiah a kah ve hna tikah a karlak ah kuan le vai karlak ah mah te i ai runveng kho lomi mipi kha an thi an paam. Hi hi zoh ahcun, Kawl cozah nih ralhrang tiah a min a bunh cangmi hriamtlai phu pakhat le cozah bawmhmi ralhrang bu pakhat (cozah ralkap lila) kar ah kan mipi an i tartahak kan ti khawh.

Ramkhel tinhmi kongah cimh ahcun cozah lei ralkap nih cun Kawlram pumpi humhimnak ah ral kan do an ti ve lai. Rakhine ralkap nih le an mipi zalonnak caah ral kan tho an ti ve lai. Asinain, an thil tuahning zoh tikah an pahnih in tlukceo an si kan ti ko lai. Rakhine ralkap a chunglei an si ning biathli kan theih khawhmi cu, Tuluk nih a dirkamh i a bawmh hna pinah ramchung ramleng an mipi nih fak tuk in an dir kamh hna. Thawhbur in siseh, intelligence in siseh Rakhine ram thar kan dirh lai tiah an hruaitu hna nih an aupimi kha an bawmh hna. Asinain, an ralkap tam deuh hi khuaruat kho le lungfim mi an um lo. Ralkap an luh lio ah an sawmnak hna cu, Rakhine ramthar dirh kan itim i kan duhmi a tlin ahcun Innkhan pakhat le mawtaw pakhat kan in pek hna lai tiah an leem hna. Cu ahcun thih an ngamh men ko. Meithal tlaih cawklo le kuanfang puah cawklo an ngei. Tuluk sermi kuanfang packing in a kuangkuang in an duh tik paoh ah an duhzat an hmang kho. Vawi khat training an ipek ah minung 400-500 kar kha ni 45 chung an ipe. Cucu 2015 in a tutiang cat lo in an ipe kho ti a si. Cucu milu in van tuak ahcun an tlawm tilo. Hi nih hin an ruam a kai ter hna i an so a paw. Kawl ralkap cu vanlawng i an kan kah lo paoh ahcun vawleicung koko ahcun khawika hmanh ah kan ttih hna lo, kan dawi hna lai anti.

Chim duhmi cu hriamnaam le thazang lawng a bochanmi ralkap bu pahnih nih kan chumtual ah a rak kan doh hnawh. An raltuknak tual an isermi (battlefield) cu vanchiat ah Paletwa peng le Rakhine ram chaklei i kan miphun hawi tampi an umnak ah a si celngel. Hi ahhin vai peih ve sawhsawh usih law inntual i uico pahnih a sehmi karlak ah vai telve sawhsawh khi kan cang hnga. Atu i kan phun hawi hna nih an tuar innak khi a pel hmanh kan chawng kho ttung hna lai lo. Kanmah tu kan va buai chin hnga. Chim duhnak cu thazaang lawng a bochanmi le a zummi hna lakah cun thluak hman a herh. Hi kong hi CNF hruaitu upa zong nih an ruah hrimhrim ciami a si lai.

Kum 2015 a voikhatnak an i kahdoh ka te i khuate pakhat an khua ning in an rak zaam lio ah an sining dothlat dingah an sinah ka va phan. Paletwa in suimilam pahnih hrawng vokkuanglawng in phak khawhnak hmun a si.

Cu lio in a tutiang khika kan unau hna nih an i fahsak cemmi an chim ttheomi cu Rakhine ralkap pawl nih Paletwa cu kanmah ram a si a kan ti, an ti mi hi a si. Fahsak awktlak a si ko!

Rakhine miphun barawh zet te Paletwa peng i khua a sami nih an chawlehnak vialte an tlaih i an kut ah an ihuum. Paletwa peng cu tthanchonak lei ah hnu an khar tuk caah Kaladan Tiva lawng in chawlehnak a pem tikah, Rakhine nih kanmah nih a hram kan phih piak hna ahcun ei awk ngeilo in kan reem khawh hna mi a si tiah an ruam a kai i a kan zomhteih cia. Mizoram nih Kawlram lei dah tilo Silchar i lam a pemmi lawng an i bochan tikah Vai (Kala) pawl nih duhning paoh in chawleh chawhrawlnak lei ah nawl an ngeih hnawh hna he khin ai lo. Asinain, zei tik hmanh ah hramhram loin Paletwa cu an kan chut kho lai lo. Vawlei le ram kongah kutpinam pakhat tluk ramri hmanh ah vawleicung khawika mi paoh thih ngamh lomi an um lo. Cun ram ichuhnak le ramri hramhram loin vai lak piak chan cu a lonh zong kan lonh taktak cang.

Ram pakhat hi hriamnaam thazaang lawng in dirhkamhnak (defend) tuah khawh a si lo. Hriamnaam cu a herh lo tinak a si lo. A zatawk in kan tthawn ve cu a hau. Hriamnam lawng le thazaang lawng ibochan a za lo tinak tu a si deuh. Mi teinak i a herh bikmi cu kanmah kan sinak leng in a tthawng deuhmi le a ngan deuhmi in in langhter khawh kha a si. Saram hmanh nih ral he an i dir onh tikah an ngan khawh chung ngan in an i langhter, an tuang an hlih, an ho an ilangh. Mi nih a kan hmuhnak (perception) kha a taktak (reality) tluk in a biapi. A bannabia ah mi pakhat kha ai vuak i mi a va tei lengmang theng si loin, miderte a si zongah a tthawnnak kong kha mi nih izumhlak in thawngpang va thanh peng cun mitam deuh nih cun an ttih ziar ko lai. Vawlei cung ramkhat le ram khat ipehtlaihnak zongah cucu a si. Mi cheu nih an ti tawnmi cu “Nuclear Bomb” a ngei veve le ralkap thazang a tthawng veve mi cu an i tu ngam lo i an kar ah daihnak a um an ti tawn. Cucu, ‘Mutually Assured Destruction’ timi doctrine kha a si. Ka idoh ni cu kan pahnih i kan thih/kan ci kan ihmih ni a si tiah an zumh veve mi ka chim duhnak cu a si. Asinain, Iran, North Korea le Israel khi zoh hna ahcun ahohmanh nih Nuclear Bomb an ngei taktak ko tiah ‘100 ah 100’ an chimh kho lo. Kan ttih hna seh tiah a ngei bantuk in an i um ter i cu zong cu deterrence (khamnak) a rak si ve tthiam tthiam. Cucu (perception) a sitak zong sitak lozong ah mi dang nih hmuhnak kha a biapi ve tthiam tthiam tinak kha a si.

Rakhine nih daihnak khuakhan biaceihnak cabuai cung phak an duh ruangah heh tiah hriamnaam in an ttang. An baantha an langhter. Cu lio ah, kan nih miphun cu daihnak ceihnak cabuai cungah kan phan diam cia cang. Hihi kan ramkhel lei in kan zoh ahcun kan lonh hna ti khawh a si. Mi cheu nih Kawl Ralkap lutlaibik Min Aung Hlaing nih Chin cu hriamtlai bu hmanh an si lo, Ralkap lei in remdaihnak hruaitu Aung Min nih telh ve ko hna uh a ti caah daihnak biaceihnak cabuai cungah kan telh ve mi hna a si, a timi kha fahsaknak ah kan i lak. Hriam a tlai lomi kha kah daihnak biachimnak ah auh phung a si lo. A taktak chim ahcun kan hriamnaam a tthat le kan thazaang a tthawnnak lawng si lo in ramkhelnak lei ah kan thil deet khawhnak hmual (bargaining power) a tthawnnak kha a langhnak a si caah fahsak dingnak in uanthlaarpi ding hmanh a si deuh.

Hawi tlangcung miphun dang nih kum 70 chung le nunnak tamtuk, tuar innak vawizet le thisen tamtuk an thaapmi kha kan nih Chin miphun nih tampi man fawi deuh in kan deet i kan lak khawhmi kha i-uanthlar phu a si. Zei ruangah tiah hawi nih fang hra in an cawkmi kha fang thum in kan deet khawh i kan cawk khawhmi kha kan ‘bargaining power’ a tthawng tinak a si. Cucu mi nih a kan hmuhnak (perception) ah a nganpi in kan i hmuhter khawh hna tinak khi a si deuh. Cu lawng hmanh a si rih lo, cozah he biaruahnak ah chimnak le ideetnak ah thazaang a tthawng bik le hmai a fong bikmi ah kan itel kho. A taktak ti kolo ahcun, a kan hruaitu upa hna thawng in kan hawile tlangcungmi dang pawl nih Kawlram tlangcungmi vialte lakah Chinmi cu Kawl cozah he ichawnhnak lawng ah si loin vawelicung mipi le cozah a hiip kho bikmi nan si a kan ti tawn. Kan si taktak fawn.

Kan thih kan loh, ui le ar bang kan vaih lio le kan sivanghmi nih miphun dawtnak le pumkhat sinak a fehtertu ah an cang hrim lai. Harnak a kan petu kan ral hna hi zoh setmat ahcun sau an nguhte lai lo. Anmah tein an i chuih pahmi a tamtuk cang. An ramkhelnak hmuitinh zong thei huaha lo in tongte nawr in a nawrmi cu hawikom nak in ral tam deuh an ser tawn. Cun, dohthlennak i ramkhelnak lei kan hmuitinhmi kong ah Rakhine hi kan ral bik an si lo timi kan theihhngalh peng a hau. A caan chungte ah an lawr khawh lio te ah an kan hnursuanmi a si. Cu ruangah kan thi, kan lo, kan thisen a chuak ko. Kan i lungfahpi ko nain, kan lung fahnak kha misdirected (aping ah) a si sual lo a biapi. Kanmah le kan miphun lila cung tu ah kan lungfahnak kha kan chiah lo a herh. Cun, zei ruangah dah Kawl ralkap nih Rakhine he an ituknak ah internet a phih timi fak deuh in kan ruah chih a hau. A ruang cu an kuan le an hriamnaam tluk in information kha a ttih ve tinak a si. Ramkhelnak lei in vawilei cung pressure in kan tei khawh hna lai. Meithal kuan khat puah lo in teinak lam a um ko. Ram ukphung sernak ceihhmainak ah hmailei ah kan miphun zalonnak a kan runveng khomi phungthar kan ser khawh lai timi kha kan itinhmi biapibik ah ruah chih peng i a karlak ah zeitin dah pumpak in a si ah phu in a si ah ningcang bik le hmual ngei bik in kan itel khawh ve lai timi lungput tu he kal izuam hna usih….

Catialtu Salai Za Uk Ling, atulio Chin Human Rights Organization ah Deputy Executive Director a tuan liomi a si. Amah hi, Canada ram in Political Science a dihmi a si. ~ Editor

About The Author

thechinlandpost

See author's posts