Hakha A Him Nan Ti Maw?
Photo credit: Salai Joseph
The Chinland Post| 2022 July 14 — Chin ramkulh ah peng khuapi pakua kan ngeihmi ah a buai lem lonak hi tlawmte lawng a tang cang. A hlei in, hawinak in a dai mi a lo deuhmi bel hi Hakha le Falam, Tedim le Tonzang ti khawh a si hnga. A dangdang hi cu anmah le ningcang cio in, an buai, har an tong dih. Thantlang le Mindat hrimhrim cu chim ding a um lo, Kanpetlet zong cu ṭhiam, an khuapi ning in an zam. Paletwa bel hi, a luan cia 2015-2019 tiang AA le Kawl Ralkap kahdohnak ruang ah an temh innak hmanh in an i hlipphuak kho set rih lo, cu lio ahcun, atu bantuk in harsatnak le buaibainak hun tong chap ding dirhmun an phan.
Tlangtar ah, kan langhter bang in Hakha hi a him taktak maw? A him ti a si ahcun, zei ruang ah dah a him set? A him lo ti a si ahcun, zei ruang ah dah a si set timi hi vun tuaktaan deuh cu a hau hnga. Mi cheu nih, Khuanu/pa, Pastor le mirum cheukhat cawlcanghnak ruang ah a si, a dang nih, mino le hriamtlai phu nih hnahnawhnak an pek lo caah a si tiah ruahnak phunphun a dang kho. Miphun hriamtlai mino nih hriam voikhat hnih an thlah poah ah Rungtlang in an duh poah in hriam ngan an kah, an thlah. Cucu Hakha a um mi, zapi nih theih dih mi a si. 
A taktak le a ngaingai ahcun, Hakha hi a him silo in, a khualipi ning in Kawlholh in “Da-sa-khan” an timi hmun dang le kaadang ah an sungh deuh le an har deuh sual ahcun, hi [kan] hren mi khualipi (a chungum minung le hruaitu upa) pawl hin kan i hlihphuahnak te lai timi hrenmi “Hostage” dirhmun in Ralhrang lei nih an tuaktaan ning deuh khi a si. Cucu, Karenni (Kayah) ramkulh khualipi Loikaw dirhmun le sinak in hmuh khawhmi a si. Karenni ramkulh ah 2021 May 20 in kahdohnak a chuak. Pehzulh in an i kah caah, Thantlang bantuk in Demoso khuapi le a peng cu a cang, cun Hpruso khuapi le peng pawl a hun phanh. Cu bantuk dirhmun ah, atulio kan khualipi Hakha bantuk tein khin, Karenni (Kayah) khualipi Loikaw cu a rak him ve ko.
Nain, caansau a rau lo, Khualipi Loikaw Sang 12 a ummi ah, Sang 3 telawng tanglak in Ralkap nih hramhram in dawichuah dih ko hna. Cuticun, nihin ahcun, Karenni Civil Society Network (KCSN) nih khomsuatmi cazin ning in, 2022 July 7 ah Karenni ramkulh ah Ralzaam dirhmun a phan mi hi 202,115 tluk an si. A ramkulh ning milurel ah 300,000 tluk te lawng an si. 2014 milurelnak le bang in cun, 286,627 lawng an si. Langhter duhmi cu, SAC Ralhrang nih hin zeihmanh an hual lo, an hrial lo, mipi umnak, mizaw zohkhennak tbk. zong zei ah an rel lo caah an dawi chuah dih lawlaw hna. Loikaw khualipi Biakinn ngan bik pakhat ah Sizung bantuk in mizaw zohkhennak an tuahmi zong an hrawh piak, an thil an chuh ṭhiamṭhaim ko hna.
Cuticun, Loikaw khualipi cu Sang 3 fai te lawng in an tang ṭhiamṭhiam ko. Cucaah, Khualipi Hakha zong hi kan him lan lai, a dirhmun hitin a ṭha lan lai tiah tuaktuk ding zong a si lem lo. Hitin chim tik ah, Hakha a rawhral ding le a kanghciamh ding duhnak lei in chim le ṭial bia zong a si hlei lo. Amahbel, khuachung a ummi, aho upa nih nan va chim le rel ruang ah a him mi zong a si hlei lai lo. Ralhrang pawl nih an buiha (strategy) ning tein khan, an kalpi mi a si ko lai.
A ruang cu Nay Pyi Taw ah Chin ramkulh SAC hramhram uktu nih zeihmanh an ṭuan khawh lo zia, anmah nih rian pekmi a min le phungmen lutlai nih zeihmanh a tuah khawh lo zia, Hakha khualeng hmanh a chawh khawh lo zia, Chin Oo Sii Sang telawng hramhram uktu a si zia le Hniarlawn lampial i an umnak riahbuk ah an ṭin ngam tawn lomi tiang khi an cunglei nih anmah ripawt pekmi khin an theih dihmi a si ko. Rungtlang in khuachung hmanh an ṭum ngam set lo zia, Ralkap an nupi le Hakha lamton Pale Store dawr ah thilcawk an duh hmanh ah, hriamhrai tling tein an i chawhleh zia zapi theih a si. Cucaah, Hakha khualipi hi “hostage” in, “Dasakhan” in chiah awk ah san a tlai tilo an ti ni khi a um lai lo tiah chim khawh a si lo.
Cucu, a hlei khun in, atulio i Rungtlang a va kai ṭheo tawn mi, Chin Oo Sii sang i inn senpi chung a va lut lengmang mi pawl [cheukhat] nih, bia le lam phan in, an va chimmi, mino he bia an i ruah nak kong bia nuam an i ruah pah in, pehpar mi tete san a tlaih te lo tik ahcun, an pehtlaihnak khi zei ngaingai a si hlei te lai lo. Thawngpang (information) timi hi a tumtlang pi si khi a hau lem lo, a dot tete, a fa tete le a pel parik tete khi fonh in, puitling mi thawng a chuak. Cucu, anmah Ralhrang nih an ngaih mi Palek (special branch), Ralkap thawnghlattu (sah-yah-phah) le sah-tung-lung tbk. nih an dawi khawh lomi, an hlat khawh lomi khi dahkaw, bia le lam phan khin an va chimhmi hna a si cuh – Cucu anmah le anmah an i theih lo karte ah an tuahmi a si.
A taktak le a ngaingai tiah ahcun, Na chungkhat maw, na cingla, maw na inn pawng i fanu dawt, fapa dawt nih a nulepa sin i, a himnak kong tlawmte, a cawlcanghnak kong tlawmte a rak chimmi kha – anmah sin a phanh tik ah, Ralhrang lei nih an ngahmi le an ngeihmi thawng he an pehton tik ah, Tihnung taktak mi dirhmun ah a phanhter [khawh] nak hna a si. Cucaah, zei kan tuah ti an hngal lo e, timi si lo ding a biapi ngai. [Ralhrang upa] i tonnak hi cheukhat caah a suallam ngei a si kho ko nain, anmah nih an cohlan ning ah cun suallam dang a rak si khawh zia hi theih ṭha a si –
A dang pakhat, a him rihnak tiah ti khawh a si mi cu miphun hriamtlai le mino le tulio rampi sining ruang ah a si ko. Nain, zei can dah a nguh lai cu hngalh khawh a si hlei lo. A ruang cu mino lei le miphun hriamtlai nih za ko cang seh, nam ah a ṭha ko tiah a rual tein kan cawlcang lai tiah tlangcung miphun dang he a ngan deuh mi, Ralhrang umhmunkhuar nak lak “sakhan-ting” kahdohnak tuah ding ahcun, Hakha le Matupi cu Tactical Base (buiha) a umnak a si tik ah, hrial awk a ṭha ve lo ding a si hnga. Cu bantuk dirhmun a phanh sual ahcun, “Dasakhan” a simi Mizapi le Inn le lo in khan, an i ven nak lai, an kham nak lai. Cu tik ah, kan inn le kan lo, kan zapi in anmah caah Ralkam (human shield) menmen khi kan si te ko hnga.
Cucaah, nihin dohthlennak hi Mipi Dohthlennak (Zapi Dohthlennak) dirhmun a phan tiah thiamhleisang le Kawlram kong cuanmi nih an ti. Dohthlennak tuahcuahmah mi zong nih chim a si fawn. Cucu, Zuaktuak 25% tluk nih telmi le lungtlin mi dohthlennak a si ahcun, cucu a hlawh a tling dingmi a si tiah hlathlainak tuahmi le dothlennak a rak tuahmi hna nih an chim mi a si. Nihin dothlennak dirhmun zoh tik ah, 25% cu a lonh hrimhrim timi a fiang. Asinain, nihin ah aupi mi, Ralkap cihmih le hloh timi tiang cu a har kho men, nain zeitindah hi dohthlennak kan donghter lai timi zawn bel ahcun, Ralhrang nih an kalpi cuahmahmi lam in cun a si awk a si ti hnga lo. Ralhrang nih zulh dingmi lam (Road-map) dot nga an i ngaih. Cucu, anmah an nawlngaihnak a hmun khawhnak hnga ding caah a dotdot an kalpi mi a si. Cucaah, mizapi dohthlennak zapi nih zeitindah hihi kan donghter lai, dohtlennak ah nunnak thap in a kalpi cuahmah mi nih zeitindah kan dihter lai timi pawl ruah ding a tam…. Nain, khualipi ah a ummi le Chin ramkulh chung ca lawng in tuaktan awk caan a si deuh rih hnga lo. Hriamtlaih in a doh cuahmah mi le hriam lo in dohthlennak a tuah cuahmah mi mino le upa hna nih, ramkomh huap in zeitindah kan donghter lai timi le a si khawh lo sual ah, Ramkulh huap in zeitindah kan donghter lai timi cu an ruah hrimhrim ko lai. An ruah cia dihrih lo hmanh ah, caihkhan le tuaktaan nak cu a um cang lai timi cu a fiang.
Cu karlak bel ah, kan umnak, kan thutnak siarem tuk sawhsawh in um timh bel cu a si awk a si hnga lo. Ralhrang nih a zuam cuahmah mi, “Control”, “Stable” le “Implement”, uk khawh, daihter khawh, le ṭuanchuah timi ah Ralhrang lei bawmchantu mah le mah hngalhlo kar ah kan rak si sual maw, timi tuaktaan a hau. Caan tawi himnak le zalonnak duhnak nih, caan sau himnak le zalonnak kha a hnursuan i, hlawhtlinnak a donkhantu ding a si ahcun, cucu hrial ah a tha. Cu lio ah, mitlawm deuh himnak le pumpak lawng zawn i ruah in, daihnak bia [kan/an] chim, daihnak lamkaltu kan/an si timi bel cu ruah deuh a hau. A ruang cu a donghnak ah, mizapi dohthlennak a si bang, zapi nih nihin dirhmun in hihi a si deuh awk a si (ought to be) timi cu an rak chuahpi te ko lai….
