Hakha Khuachung Ti Harnak, Ti Tawlrelnak le Hmailei Ti Phawtzamhnak Kong

0

Hakha Dinti Ngahnak caah Cozah nih Kum 5 Deng A Rau Cangmi Timit Dinti/The Chinland Post

Hi cabia cu Van Cung Lian nih Hakha dinti pekning kongkau le hmailei Hakha dinti phawtzamhning kong hmuhning thar le ruahnak thar a langhternak cabia a si. 

Hi capar hi thil sining chimfianh khotu minung 20 he tonpumh biaruahnak ngeih hmasa hnu ah tialmi capar a si. Ton biaruahmi minung hna lakah Sipin riantuantu, CSOs/NGOs lei riantuantu hna le tikhor le vawlei tang ti a hmangmi hna an i tel. Hi rian, ti kong hlathlainak rian, hi NUPI Research Fellow program (Norwegian Institute of International Affairs) nih aa hmaithlakmi rian pakhat a si. Hi hlathlainak i a hmuitinh cu atu lio Hakha khuachung vawlei tang ti (groundwater) hmanning kong theihhngalhnak karhter ding, Hakha khuachung ti phawtzamhning kong theihhngalhnak karhter ding le Hakha Sipin rianttuantu hna nih vawlei tang ti tawlrelning kong pawlisi an serchuah nakhnga forhfial thapek kha a si. Hakha khuachung ti kongkau ceihhmainak tuah dih hnu ah, hi capar tialtu nih hin atu le hmailei Hakha ti phawtzamhning aa thlen aa dan te lainak kong a langhter. Hmailei caan ah cun ti phawtzamhnak hi pumpak company nih a tlaih te khawh men caah, pumpak company nih ti peknak kong tuanvo a laak i a tlaih a si ahcun mizapi nih tlukruang te’n ti hmuh khawh lonak a chuahter khawh ti kha capar ttialtu nih a langhter chih.

Hakha cu herhzat in ti hmuh khawh a si lonak tlang cungah a ummi a si caah fur, tthal, khuasik caan i thleidang loin ti harnak a tong kho zungzalmi a si. Hakha khuachung ti harnak a langhtertu cu a tanglei thil sining hna hi an si: (1) chungkhar tampi nih thilsuknak ca ah an herhzat in ti hman awk an ngeih lo ruangah a leng thilsuknak dawr a karh chin; (2) ti zuartu milu an karh chin – ti zuartu tam-u cu pumpak tikhor a ngeimi le pumpak ti laknak ticong (pipeline) a ngeimi an si; (3) tthal caan ah ti phor mawtaw ngan pipi khuachung ah a karh; (4) khuachung khualeng ah pumpak ngeihmi le a bu in ngeihmi ti laknak hmun a karh chin; cun, (5) rawl chuannak le umkheng ttawlnak ca ah ruah ti a hmangmi innchungkhar an karh chin lengmang.

Hakha Timit Dinti/TCP

Hakha khuachung umtthu khuasa hna nih ti hmuhnak hrampi ah an hman bikmi tihram phun thum a um, cu hna cu: kokek cerhtiput asiloah ruah fakpi a sur hnu i vawlei (hmun rawn, tivahor, tibk) ah caan zeimawzat a luangmi ti,  pe 2 in pe 6 kar hrawng a thukmi tikhor, le inncung in an donhmi ruah ti hna hi an si. Fur caan chung ah cun, Hakhua khuami tampi nih rawlchuannak le dinti le cinthlaknak ca ah vanruah ti kha an i hngatchan (an hman). Inncung dot tiluannak in a tlami ruah ti kha tikhonnak tank in an i khon tawn. Thal caan ah cun, mi tam-u nih an i hngatchanmi (an hmanmi) ti cu kokek cerhtiput kha a si. Hlathlainak nih a langhtermi thil sining tak (data) faingfai in a um lo nain, Hakhua um khuami tam-u nih ti hmuhnak hrampi ah an hman bikmi cu kokek cerhtiput kha a si. Kokek cerhti tam-u cu Rung tlang in a chuakmi a si. Rung tlang cu Chin ramkulh chung minthang bik tlang sang pakhat a si. Hakha cu Rung tlang hram ah a ummi a si i Rung tlang cu rili (level) in pe 14000 hrawng a sangmi tlang a si. Sihmanhsehlaw, thal caan chung ah cun kokek tihram cerhti cheukhat hna cu an reu i an rocar tawn.

Kokek chuak cerhti cu i hngatchan zungzal awk a tthat lo caah vawlei tang ti (groundwater) hman a herhnak a karh chin lengmang. Cu pinah, vawlei tang ti hman a herhnak hi a karh chin thluahmah rih kho. A ruang cu, Hakha khuapi a tthancho (a kauh) chin lengmang lio ah le Hakha umtthu khuasa milu a karh chin lengmang lio ah, hman awk ti a har chin lengmang ve i Sipin lei zongin ti phawtzawmhnak kong tawlrelnak kha felfai te le ningcang tein ttuanvo laknak a tuah kho lo. Hi ruangah hin, khuachung tthanchonak lei pawlisi sertu hna nih vawlei tang ti (groundwater) laknak kong tawlrelnak pawlisi ser le chuah a herh ko ti hi an hun ruah cuahmahmi a si. Naite kum chungah chungkhar 14 hrawng nih vawlei tang ti kawl in vawlei an rak cawh bal nain vawlei tang ti ttha te’n a hmang kho taktakmi cu chungkhar 3 lawng an um tiah Hakha Sipin Committe lutlai Pu Ngun Vung nih a chim. Vawlei tang ti cawh a harnak le a tlamtlin lonak tampi a um ve ko lai nain, acozah nih atu i a ttuan cuahmah liomi Timit ti laknak (Timit dam project) a hlawh a tlin khawh lo a si ahcun vawlei tang ti kawl le cawh a duhmi mipi tampi an hung um te kho men mi a si. Cu ti a si ahcun, Hakha cu kokek mincim a tamnak le kokek mincim nih harnak fakpi a pek khawhmi a sinak zong ruah piak chih in acozah nih vawlei tang ti laknak kong pawlisi ttha tein a serchuah zau a herh te ko lai.

Ti Phawtzamhnak kongah Zuamcawhnak Pawl

Chin ramkulh chung ti harnak nih hin khuate pawl tthialkamnak tiang a chuahter tawn. Tahchunhnak ah, Thantlang peng Tluangram (B) khua an tthialnak a ruang pakhat cu khua chung  ti phakter khawhnak kha an khua hmunhma nih a pek lo caah a si. Cubantuk tthiamtthiam in, lothlo mi hna zong nih ti harnak ruangah harnak dangdang tampi an ton ve. Cu pinah, ti harnak nih hin sii-inn rianttuantu le sii-inn ah thlopmi mizaw hna zong kha harnak a phunphun a pek hna. Sii lei thiamsang sii-bawi te nih Chin ramkulh rat le rianttuan an duh tawn lonak a ruang zong hi  sii-inn pi ah siseh, sii-bawi le mizaw zohkhenhtu hna umtthutnak inn ah siseh an herhzat in ti hman awk a um lo ruangah a si ve tawn. Khuate pawl lawng si loin, Hakha khualipi hmanh nih kum hramthok in kum dongh tiang, fur caan chung hmanh ah, ti chambaunak hi a ton cuahmah liomi harnak nganpi a si. Ti harnak zorter ding in Hakha khuami hna nih ningcang tampi hmang in maimilh i zuam cio a si. Cuticun, ti harnak maimilh ding in ningcang phunphun hmang in ti lak an i zuam. Cu hna lakah cheukhat cu a tanglei bantuk in a si:

A pakhatnak ah, Sipin pekmi ti hmang loin, khua chungum biaknak hrambunh mibu hna le sang khat chungum chungtel hna nih Hakha khua pawng asiloah khua chung um kokek cerhtiput ah tilaknak tipep an i zalh i cuticun ti an lak. Cu bantuk ti laknak, khua chungum khuasa hna ngeihmi ti laknak, aa hrawm i a hmangmi innchungkhar hna nih nikhat ah suimilam pakhat in pahnih kar hrawng tipep in ti an hmu kho lengmang. Hi bantuk ti laknak aa hrawm i ti a hmangmi hna nih an thawh/an pekmi ti man tangka kha hmangin tipep le ti phawtzamhnak lei tawlreltu ding minung pakhat kha ttuan man thlahlawh zeimawzat pek in rian khinh tawn a si.  A pahnihnak ah, mitampi nih cun anmah innhmun dum le hau chung te ah pumpak in tikhor an i ngeih asiloah anmah ticong (pipeline) te hmangin kokek cerhtiput ah pumpak in ti an i lak.  A pathumnak ah, pumpak tilaknak ticong (pipeline) a ngei kho lomi le mibu tilaknak zong aa hrawm kho lomi mitampi nih cun pumpak tilaknak tipep  asiloah tikhor a ngeimi innpa hna sinah ti cu a cawk in an cawk chin ve. Annih ca ah ti petu cu Sipin si loin tipep ngeitu hna kha an si.

Sipin hruainak in ti thianternak le felfai te’n ti phawtzamhnak lei tawlrelnak phung le ningcang ttha a um lo tikah, a cunglei langhtermi ti lakning vialte khi Sipin nih zohfel le thianter hmasa loin phawtzamh le hmanmi lawngte an si. Hakha khuachung khuasa tam-u nih cun khuachung mibu, sangveng asiloah pumpak chungkhar nih ngeihmi tipep asiloah tikhor hmangin tilak ningcang kha an hman. Sipin tawlrelmi ti cu mitlawmte lawnglawng nih, tilaknak hram dangdang i hrawm chih buin, an hman.

Hakha khuachung ti harning fianghlang bikin a langhtertu cu ti zuar le ti caw milu kan karh chinmi hi a si bik ko lai. Sihmanhsehlaw, upadi mit in kan chim a si ahcun, Sipin committe nih ti zuar khawhnak nawl (license) pek a si lo mi nih cun, ahohmanh nih ti zuarnak nawl an ngei lo. Cu phung he aa ralkah ngaingaimi cu, tithawl in chuahmi dinti zuartu pawl dah ti lo, Hakha i ti a zuarmi ahohmanh khi Hakha Sipin Upadi ningin Sipin committe nih ti zuarnak nawl pekmi an si lo. A ngaingai te ti ahcun, chaw lehthalnak nawl (laicense) an ngeih lo ahcun, anmah pumpak tikhor chungchuak ti hmanh va si ai kun, ahohmanh nih ti zuar khawhnak nawl an ngei lo tinak a si.

Cu lawng hmanh si loin, tthal khuapau caan ah cun tikhor chung ti le kokek chuak cerhti hna cu an reu i an ro dih tawn. Rawlchuannak le umkheng ttawlnak ca hman ding ti kawlhawl nak hmanh ah suimilam pali leng caan a rau tawn tiah Hakha hlum khuami hna nih an chim. Hi ruangah hin tthal caan ah tithawl in chuahmi ti hman a karh chin nak hi a si.

Litre 25 tlum tithawl  cu  Ks. 250 in Ks. 500 kar lengmang an pek. Ti litre 25 cu, cinthlak tisik anhnah ca chim lo, rawl chuankhinnak le umkheng ttawlnak ca hmanh ah a za mi a si lo. Ti man hi a tlawmmi a lo ko nain mitampi ca ah cun cawk phak khawh lomi a si tthiamtthiam. Chin ramkulh chung khuate khuazei hmanh ah ti cawk timi nunphung a um bal lo caah, khuate in khuapi ah a hun i tthialmi khuapi umtthu khuasa thar hna ca ah cun, tangka pek in ti cawk timi hi cohlan a har ngaingaimi thil a si.

Sihmanhsehlaw, pumpak tikhor ngeihnak asiloah pumpak tipep in ti laknak ngeihnak nih hin ti i zatlo harsatnak hi a maimilh kho zungzal lo. Chirhchan pakhat chim ningin cun, Hakha khua chung um minung 30,000 nak tam kan dihlak caah ti a herhmi zat hi ni khat ah 513,000 gallons fai a si. Nain Chin Ramkulh Sipin director hlun Pu Thla Hre nihcun Hakha pumpi nih ti a herhmi a zat hi nikhat ah 900,000 gallons fai a si, tiah a chim ve.  Tutiang ah Hakha nih a ngeih cangmi ti peknak pawl nih furpi lio ah 300,000 gallons fai lawng ni khat ah a chuahter khawh i tthal caan ahcun ni khat ah 200,000 gallons fai lawng a chuahter khawh. Sipin nih a tawlrelmi Hakha khuachung ti peknak tam deuh cu Cozah zung le Cozah riantuantu pawl umnak quarters pawl lawng ah pek a si.

 

Tipep in Tivate Ti Lak Ningcang le Ti Thurhnawmh A Fawi Ning

A cunglei ka langhtermi pinah hin, Hakha khuapi ah ti thianternak le hnawm tha tein fimtawlnak a um lo tikah Hakha mipi nih kan dinmi ti a thurhnawm khawhnak ah lam tampi a um. Cucaah, hi dothlatnak nih a hmuhmi cu chungkhar nih an thleimi ti nih ti tianhlimnak (quality) le mipi ngandamnak a hnorsuan ahcun Hakha khuachung i kan hmanmi ti quality hi a rannak in zohfel a herh tuk hringhran. Ti an laknak ti-hna tam-u cu fawi tein thurhnawmh khawhnak hmun ah an um.

Ti quality kong he pehtlaiin thil phunhnih ruah le ceih ding a um. A pakhatnak cu ti thianternak a um lo. Tikhor ti kong he pehtlai in, tikhor ti cu thung tamtuk aa tel tiah mipi nih an ti. Cu bantuk cun, tivahor in an lakmi ti pawl zong thurhnawnh a fawi tukmi hmun ah an um ve tthiamtthiam. Ti-hna ah ti-iin te an serpiak i pep in inn ah an lak. Cu ti-inn tam deuh cu pe 4 cung thuh dawh an si lo hlei ah tivahor ah hnawm tampi hmuhkhawh a si fawn. A pahnihnak harsatnak cu Hakha ah hnawm tha tein fimtawlnak a um lomi hi a si. Sipin pawl hi hnawm fimtawlnak le ti peknak kong ah rianpek an si. Asinain, Hakha Sipin nih chungkhar tampi cu hnawm an charpiak hna lo. Hnawmro fimtawlnak lawng siloin luti luannak tiluhor zong tha tein tawlrel zohfelnak a tlawm tikah a hang in a luangmi hnawm nih dinti fawi tein a thurhnawmhter fawn.

Ti thianternak le hnawm fimtawlnak leng ah dundan le zulhphung pawl zong Hakha he aa tlak ning in thlen le remh a herh ve men lai. Sipin riantuantu upa pakhat nih Chinram Sipin Upadi cu Yangon le Mandalay Sipin upadi i ku mi (copy) a lo, Chin ram sining he aa tlak lo tiah a ti. Cu nih a langhtermi cu, tulio kan hmanmi ti zohkhenhnak le hnawm fimtawlnak upadi pawl zohthan a herh ngaingai tinak a si. A dang sipin upa pakhat zong nih, vawlei tang ti zohkhenhnak telh chih in hnawm fimtawlnak le ti zohkhenhnak upadi le phungphai pawl a chambau ti hi kan theih ko tiah a chim.

Ti Zohkhenhnak Le Tawlrelnak Lei Upadi Phungphai A Chambau

2008 Myanmar Phunghrampi nih, “Union cu, hmun le ram, van siseh vawlei siseh, leicung leitang thilchuak vialte le ticung titang vialte cung ah nawlngeituk bi a si” tiah a tial. Asinain, Myanmar Ti Zohkhenhnak Policy nih ti tlamtling in hmuh khawhnak, tlukruang tein ti hman khawhnak le a himmi tithiang ngah khawh nakding ah phungphai tha ngeih a herh ti a cohlan.

Ti tawlrelnak hi Myanmar Rampi Ti Zohkhenhnak Policy nih aa hmaithlak bikmi a si bantukin Ramkulh le Ramthen cozah pawl cu, anmah khua le ram, nunphung le sining he aa tlak in anmah tein ti zohkhenhnak phungphai sernak nawl pek an si. Asinain, Chinram ah cucu an hmang rih lo. Hakha Sipin Upadi (article 82) ning cun, sipin ram chung siseh sipin ram leng siseh tilaknak vialte sipin ta a si i sipin committee nih mipi ca thathnemnak caah tawlrelnak nawl an ngei. Asinain, upadi nih vawlei tang ti tawlrelnak le hmannak kong zeihmanh a telh lo. Cutikah, vawlei tang ti hmannak kong le zohkhenhnak kong he pehtlai in zeibantuk upadi-phungphai le zulhphung hmanh Hakha ah a um lo.

Hakha Sipin Committee nih vawleitang ti tawlrelnak kong he pehtlai in zei phungphai hmanh an ngeih lonak a ruang tampi a um. A pakhatnak ah a si khomi cu, tha tein ti peknak a um lo, ti a har i vawleitang ti hmanduhnak a karh ko nain vawlei tang ti a hmang taktakmi an tlawm tuk rih. A pahnihnak ah, vawlei tang ti cu chaw lehthalnak caah an hmang lem lai lo, chimduhmi cu tamtuk an hmang lem lai lo i mipi le khuapi caah tthihphaihtu a si lem lai lo tiah parliament upa le sipin upa pawl nih an ruah. A pathumnak cu, Hakha bantuk tlang cung um khua ah hin vawlei tang ti hmannak le mincimh an i pehtlaihning mipi nih an hngal lem lo i vawlei tang ti hmannak phungphai ser cu a herh lo tiah an ruah bia a si kho.

Hi kong he pehtlai in biahalmi (bialettu) tampi nih tivahor i an lakmi siseh vawlei tang an cawhmi siseh anmah pumpak ta ah an ruah dih nain Hakha Sipin Upadi nih sipin ram chung siseh sipin ram leng siseh ti-hram pohpoh sipin ta a si tiah fiang tein a langhter i sipin committee nih mipi caah tawlrelnak nawl a ngei tiah a langhter. Cu lawng si lo, pumpak ca siseh chaw lehthalnak ca a si zong ah ti an lak lai paohpaoh ah upadi ning in sipin committee hnatlakpinak lak ta a herh fawn. Cu leng ah, tivahor a si ah, vawlei tang cawhmi tikhor a si ah anmah tein an hmuh i an lakmi a si ko nain sipin sin ah ngunkhuai pek a herh.

Catialtu Salai Van Cung Lian/ Chinbridge Institute

Zuamcawhtu thil Dangdang: Timit Dam le Eihmuarnak

A ngaingai te ti ahcun Chin ramkulh chung i kum fatin ruahti a tlami hi 75 lehmah (1880 mm) a si caah Chin ramkulh hi ti harnak a tongmi dirhmun ah a um awk a si hrimhrim lo. Sihmanhsehlaw, khuacaan hmaan te’n ruah a sur tawn lo ruangah le ti phawtzamh tawlrelnak thilri hrihhram le felfai/ningcang te’n ti phawtzamhnak tlamtling a um lo ruangah, ti har chambaunak a chuah tawn hi a si ti hi mi cheukhat hmuhning cu a si. Hakha umtthu khuasa tam-u nih a bik in an hmanmi ti cu kokek cerhti le ruah fakpi a sur hnu i caan zeimawzat a luangmi khuachung/khuapawng tiva hme ti hna hi an si. Hibantuk tihram pawl hi Rung tlang in a chuakmi an si tiah mitampi nih zumh a si.

Ti phawtzamh cu Sipin committe nih ttuanvo a ko nain Hakha khuasa tam-u nih cun Sipin phawtzamhmi ti cu an hmang lo; an hman ko hmanh ah, an herhzat in ti an ngeih khawh nakhnga tihram dangdang an hman chih. Hakha Sipin pekmi ti a hmangmi innchungkhar pazeizat dah an um ti le a hmangmi chungkhar hna ca ah Sipin phawtzamhmi ti a zat le zat lo kong cu hlathlainak fiangfai a um rih lo caah kan hngal kho rih lo.

Chin ramkulh chung khuate le khuapi hna i ti harsatnak an tonnak a ruang hi ti phawtzamh tawlrelnak thilri hrihhram tlamtling a um lo ruangah a si tiah mitampi nih cun an zumh. Cucaah, Hakha khuachung ti har chambaunak phihkhar (maimilh) piak dingin Chin ramkulh cozah nih kum thum chung ttuan dingmi Timit dam project cu Hakha ti peknak caah tiin 2016 kum ah ttuan hram an rak thawk. 31 July 2019 ah lim dingin ttuan hram an rak thawkmi a si nain nihin tiang an lim khawh rih lo caah ti phawtzamhning ttha um ter khawhnak rian hi cozah nih atu tiang a ttuan cuahmah liomi rian a si. Myanmar ram tangka 11 billion nak tam dihheu dingin ttuan hram rak domhmi Timit dam project cu June 2019 hlan tiang Hakha Sipin nih ttuanvo la loin Chin ramkulh cozah tu nih ttuanvo a lak. Timi dam project cu Chin ramkulh cozah nih hlawhtling lakin a ttuanchuah khawh lo ruangah Chin ramkulh cozah nih mawhchiatnak phunkip a ton. Mawhchiatnak an tonmi a tawinak in langhter ahcun: (1) Timit dam project nih a chuahter khawhmi kokek pawngkam thilnung rawhralnak kong le a dangdang kong hlathlainak le zohfelnak felfai tein a tuah kho lo; (2) tikhonnak/tidilnak/ti inn an sak/ser ning a muisam a tthat lo pinah a fekfuan ding zong a si lo; (3) ti thianternak an tuahmi a ningcang a derthawm; (4) khuami mipi hna he tonpumh biaruah ceihmainak a um lo; (5) ti man khiahmi a fak tuk; (6) tikhonnak tank nganpipi an ser/sakmi an ttha lo; cun, cun, (7) mipi theihhngalh pi dingin fianghlang tein rianttuannak a um lo pinah felfai tein ttuanvo laknak zong a um lo. Atu lio caan hi cozah nih thazaang thar chuah tthan in Hakha ti har chambaunak phihkhar (tlamtlinter) khawh nakding caah Timit ti hman khawhnak lam aa kawl cuahmah lio a si. Myanmar ram tangka 11 billion nak tam hman ding timi chungah hin 2.9 billion cu khuachung ti phawtzamhnak ca ah hman ding tiin a dang te’n chiah a si. 2.9 billion dih in khuachung ti phawtzamhnak rian ttuanvo la tu dingah Chin ramkulh cozah nih company he hnatlaknak tiang an rak tuah cang nain nihin ni tiang ti phawtzamhnak rian cu tlamtling in ttuanchuah khawh a si rih lo. Hi ruangah hin a si lai,  kan ram cozah nih Timit ti laaknak le phawtzamhnak rian cu Hakha Sipin kut ah pek le chanh a duhnak le a timhnak kong naite 28 June 2019 lio Chin ramkulh cozah meeting nih fiang tein a langhter.

Timit ti laaknak le phawtzamhnak rian kong hi Hakha khualipi ti hmuhnak ti hrampi kong a si caah a kap kip in ruah le ceih a herh hringhrang mi a si. Timit ti laakning an timhlamhmi ningin cun, ti khonnak tank ngan pahra hmangin nikhat ah ti 500,000 gallon lengmang Hakha khuapi dihlak ti pek ding ti a si. Cu ti an tuah khawh a si ahcun, atu lio Hakha khualipi ti pekning a simi nikhat 200,000 gallon (22%) nakin Hakha ti harnak hi 56% tluk hrawng lawng phihkhar (maimilh) khawh a si lai tinak a si. Cucaah, Timit ti laaknak hi lim dingin an khiahmi December 2019 ah hlawhtling tein an va ttuanchuah te khawh hmanh ah, Hakha ti harnak cu a phihkhar (maimilh) kho lai lo tinak a si. Zeicaah ti ahun, atu lio Hakha khualipi ca i pekmi ti nikhat 200,000 gallon pin ah hin a dang ti nikhat ah 200,000 gallon lengmang pek khawh chap a herh ti rih lai caah a si. Hi capar ttialtu nih Chin ramkulh Sipin lutlai hlun a simi Pu Thla Hre ton biaruahnak ka rak ngeih lioah, Timit ti kha Hakha tiang phak ter a si khawh nakhnga ti kha electric in dawp a hau te lai i electric ti dawp cu tangka tampi a dih lai caah ti man zong a fak tuk te lai i mipi nih awlzaang tein an hmang kho te lai lo tiah Pu Thla Hre nih cun a rak chim.

Cu pin ah Pu Thla Hre nih naite ah a tialmi capar chungah Timit dam hi tha tein an lim khawh te  lai ti a zumh lonak kong a langhter. Cucaah, hi zawn ah fiang deuh in langhter ka duhmi cu Timit dam hi an lim khawh te hmanh ah Hakha nih a herhzat ti cu a chuahter khawh te lai lo pinah mi tampi nih an hmang kho te lai lo. A ruang cu, ruah ning lengin ti man a fak deuh te lai. Cucaah, ti harnak kong kan hmuhcuanhning hi hmailei ahcun phundang ngaingai a si te lai. Cucu zeidah a si ti ahcun, ti harnak kongah ti phawtzamhnak thilri hrihhram tlamtlin lonak kong kan ruah tawnmi kha a hnu ah cuni pek phawtzamhning ah tlukruannak a um lonak kong ruah le ceih a herh caan khi kan phan te lai. Hmailei caan ah, ti phawtzamhnak hi pumpak company kut ah ap le pekchanh a si te sual ahcun, ti hmuhnak kong ah tlukruan lonak a zual chinchin te lai ti hi ruahdamh chung khawhmi a si. Hibantuk thil a can te lai ding hi Hakha Sipin nih an rak tuaktan bal ve ko ti hi ka hmuhmi a si ko. Hakha Sipin nih electric in an dawpmi ti cu a man a fah deuh te lai an hngalh chung caah, zapi zaran hman khawh dingmi ti phawtzamhnak a um khawh nakhnga, kokek chuak cerhti khuachung tiang phak ter khawhnak khua an rak khang bal ko. Cucu, Sacuan, Fadeu, Haucheuva le Kiarva tiva ti hna kha Myanmar tangka 2.9 billions dih in lak ding timhtuahnak a si. Asinain, cu project cu Hakha Sipin kha tuanvo pek lo in Chin ramkulh Cozah nih GAD (General Administration Department) tu kha tuanvo a rak pek i atu tiang tlamtling in an dih lo. Hi tihna in a chuakmi ti hi lak khawh si seh law cu Hakha nih nikhat ah a herhmi ti 900,000 gallons chungah gallons 200,000 cu a nguh rih lai tinak a si. Hakha nih a herhmi ti dihlak zatuak in 22% a nguh khawh hnga tinak a si lai. Asinain, atu tiang cu hi project hi an tuanchuah kho ve hlei rih lo.

Hibantuk thil kongkau tete ruangah hin Chin ramkulh cozah cu a riantuannak ah tuanvo laknak a um lo i mipi theihhngalh pi khawh tiang fianghlang tein rian a tuan lo tiah mipi nih an mawhchiatnak cu a si. Hibantuk tuanvo laknak le  mipi theihhngalh pi khawh tiang fianghlang tein riantuannak kong ah Chin ramkulh cozah cu a tha a der ngaingai ko timi hi thil thar cu a si lo. Catialtu nih The Chinland Post ah biafunnak pakhat ka rak tuah mi cu, “Chin ramkulh ah Cozah rian peknak kongah thiamnak le hngalhnak nakin ziknawhnak nih biakhiahnak a tei deuh,” tihi a si.  Cucaah, Chinbridge Institute nih a tuahmi dothlatnak nih a hmuhchuahmi cu Chin ramkulh Cozah hi zikhnawh eihmuar an hmang ngaingai ko ti hi a si. Ka chim duhmi cu, hibantuk eihmuarnak hi Cozah project pawl tlamltlinnak lam a dawnkhantu bik a si ti hi el awk a har ngaimi thil pakhat a si. Timit dam atu tiang tlamtling in an tuan khawh lonak a ruang tampi lakah hin tuanvo laknak le fianghlang tein riantuannak a um tuk lo mi hna hi an i tel ve tiah chim khawh a si.

Ti Phawtzamhnak Pumpak Company Sin Peknak (Privatization) Nih Zuamcawhnak Dangdang  A Chuahter Lai

Hakha khuami nih an herhzat in ti an hmuh khawh lo caah micheukhat cu tangka tampi dih in vawlei tang ti an hmang hna. Vawlei tang ti hmannak hi Hakha caah tih a nung deuhmi le Hakha caah harsatnak tam deuh a chuahter kho tu ti hmanning a si. A luan cia kum tlawmpal ah chungkhar 15-20 fai nih vawlei tang ti hman dingin an rak i tim nain tlamtling in vawlei tang ti an hmang kho lo. Vawlei tang ti hi Hakha um cheukhat nih cun a thiang deuh in an hmuh i ngandamnak ca zongah a tha deuh tiah an zumh. Asinain, chungkhar 3 fai lawng nih tha tein vawlei tang ti an cawh tikah an hmuh khawh i an hman khawh. Vawlei tang ti a hmang ve mi Pu Ngun Vung nih vawlei tang ti cawhnak le laknak ah a hrawnghrang in ting 60 fai a dih tiah a chim. Upadi mit in chim ahcun, vawlei tang ti hi hman duh ahcun Sipin sinah nawl hal hmasa a herhmi a si nain vawlei tang ti a cawkmi pawl nih hin Sipin sinah nawl an rak hal hmasat lo pinah cuti nawl hal loin an tuah tikah Sipin zong nih hmalaknak (dantatnak) zeihmanh a rak tuah ve lo. Cuti hmalaknak a um lonak a ruang bik cu Hakha ah ti kan har tuk caah a si. Asinain, interview tuahmi tam deuh nih cun vawlei tang ti kan hmanmi hi Hakha caah cun thiltha tuk ah an ruat kho lo. Cucaah, vawlei tang ti hmannak kong he pehtlai in pawlisi tha tein an ser awk a si tiah a timi zong an um. A ruang cu Hakha cu vawlei a fekfuanmi hmun ah a um lo caah le fawi tein a cim kho mi hmun ah a ummi a si caah a si.

Vawlei tang ti laknak hi tangka tamtuk a dihmi a si caah company ngan pipi hna nih an lak i an hman dah ti lo cun, pumpak in cun minung tampi nih hmailei ah an hman te lai ti cu chim khawh a har ngai rih. Cucaah, hmailei ahcun Hakha khuapi a ngan deuhdeuh lai pinah minung zong an hung tam deuh chin lai caah ti chambaunak hi a tam chin thluahmah kho ve. Cuticun, minung an karh chin tikah a um ciami, kan hman liomi ti zong hi an thurhnawm deuh kho. A ruang cu minung kan tam deuh tikah kan chuahmi hnawm a tam deuh ve. Cucu, minung karhnak he aa pehtlai tukmi thil pakhat a si ve.

Cozah le zatlangbu cheukhat nihcun ti hi zapi hrawmmi, zapi nih ngeihmi thil pakhat ah ruah a si rih ko nain hmailei ahcun hi hmuhning zong hi aa thleng kho te men. Hmailei ahcun ti hi mitlawm deuh cheukhat nih pumpak tangka kawlnak thil pakhat ah an hun hmanh te khawh men. Cuticun, ti hi zapi ngeihmi, zapi hrawmmi thil pakhat in pumpak ngeihmi thil pakhat ah a hung cang te lai i cuticun ti man zong a fak deuh ngaingai ve te lai.

Phundang in kan chim ahcun, ti harnak hi atu lio ahcun ti peknak le phawtzamhnak thilri chambaunak mit deuh in zoh le tuaktan a si ko nain, hmailei caan ahcun cubantuk cun a si te lo kho men. Hmailei ahcun ti harnak hi zeitluk dah ti man a fak i a fawi timi mit deuh in zoh a si te lai. Cucaah, hmailei ahcun ti harnak kong hi ti a hmangtu lakah ti hmannak ah zeitluk in dah tlukruannak a um timi mit in zoh le cuanh a si te lai. Ka chim duhmi sullam cu ti cung nawlngeihnak hi aa thleng te lai, zapi hrawmmi ti sinak in pumpak ngeihmi ti ah aa thleng te lai, cu nih cun ti harnak kan tonning le kan hmuhcuanhning muisam zong a thlen ve te lai ti hi a si.

Hakha ti harnak hi vawlei tang ti le Timit dam project nih a maimilh khawh lo ahcun ti har chambaunak a karh chin thluahmah te lai pinah ti phawtzamnak hi pumpak company zong nih an hun tlaih te khawh men. Cu bantuk thiamthiam in Timit dam hi tlamtling in an lim khawh zongah Hakha ti harnak hi caansau caah Timit dam nih maimilh khawh te dawh cu a si lo. Cucaah, pumpak company nih hmailei ahcun ti phawtzamhnak hi an tlaih te khawh men. Cuti a si ahcun, ti harnak kong ah hmuhning le ti harnak tonning (tuarning) zong a muisam aa thleng ngaingai te lai.

Biafunnak

Hakha khua ah kan ton cuahmahmi ti harnak kong fianter dingah, Hakha khuami nih ti hmuhnak ah an hman bikmi tihram pawl kong siseh, ti thiang ti ttha kan herhnak kongkau siseh, ti thianhlimternak a um lonak kong siseh, ti thiang ti ttha a um khawh nakhnga felfai/ningcang te’n hmunthur fimtawl a herhnak kong siseh, Hakhua khuachung ti hmuhnak lam tthancho karhter dingah an tuah an ttuan cangmi pawl kong kha hi capar nih a langhtermi cu a si. Capar nih a langhter cang bantukin, Sipin phawtzamhmi ti cu  Hakha khuasa chungkhar tam-u nih an hmang lo ti khawh a si. Tikhor le kokek chuak cerhti/tiva hme hna ah chungkhar pumpak in asiloah a bu in ngeihmi ticong (pipe) in an laakmi ti kha mi tam-u nih an hman bikmi tihram cu an si. Cu lawng si loin, ti thiang ti ttha a um khawh nakhnga tuah le ttuan a herhmi dangdang kong zong langhter chih a si. Chungkhar hna nih an hman cangmi ti thurhnawm pawl ningcang te’n an tawlrel lonak nih ti thiang ti ttha le mipi ngandamnak a hrawh a hral (a thurhnawmhter) taktak a si ahcun ti kha hman hlanah thianter hmasat i cuticun ti a chiat-that kha kan tlaih khawh ding a biapi ngaingai. Cu pinah, hman awk a tlak taktakmi ti kong pawlisi le ti thiang ti ttha a um khawh nakhnga kan hmunthur pawl felfai/ningcang tein fimtawl khawhnak pawlisi ttha tein kan ngeih zong a herh fawn.

Hakha khuapi rang ngaiin a tthancho (a kauh a ngan) chin lengmang bantukin ti phawtzamhnak lei harnak zong hi nak tam deuh in a karh chin thluahmah ve kho. Cu tikah, a theipar kan zunmi te dingmi cu ti in chaw lehthalnak (ti i zuarh i cawknak) hi a si. Cubantuk in thil a hung sican tikah, ti ngeitu hi aho setset dah a si timi kongah hmuhning le ruahning a hun i thleng ngaingai te lai: ti cu Sipin nih a ngeihmi le a phawtzamhmi a si timi ruahnak in ti cu pumpak dirhmi bu (company) hna nih an ngeihmi le an phawtzamhmi a si timi ruahnak ah a hun i thleng te lai. Cuti a hung si te taktak tikah cun, ti phawtzamh tawlrelnak ca i a herhmi thilri hrihhram ngeihlo chambaunak kha ti harnak hrampi si ti loin ti in chaw lehthalnak (ti i zuarh i cawknak) asiloah pumpak dirhmi mibu (company) nih ti ngeih le tlaihnak nih hin ti kong harnak (buainak) dangdang tampi a chuahter te lai.

Catialtu Van Cung Lian cu Hakha ummi dothlatnak a tuahtu (researcher) pakhat a si. Chinbridge Institute (Center for Research and Social Studies) ah Strategic Parntership Officer le Myint-mo Education Foundation chungtel a simi  Victoria Academy ah Coordinator/Principal a tuan liomi a si. Hi capar hi Norwegian Institute of Interantional Affairs (NUPI) le Urbanized: Policy Institute for Urban and Regional Planning hna i bawm in tuahmi research fellowship caah tialmi capar a si. Hi capar hi mirang ca in tial a si i Tea Circle Oxford le The Chinland Post nih an tarlangh. Chinbridge Institute ah Executive Director a tuan liomi Ram Hlei Thang le Victoria Academy ah English Teacher le Student Clubs’ Advisor a tuan lio mi Za Peng Lian nih Laica in an leh i The Chinland Post ah tarlangh than a si.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: