Inn Pipi Maw Kan Sak Hmasa Lai, Khualipi Muisam Dah Kan Ser Hmasa Lai?

0

By Salai Ṭial Hram Ling| Chin Digest Vol. 6, No. 3 —

Vawleicung khualipi sernak ah UNESCO nih World Heritage cazin tiang ah a khumh mi cu Brazil ram khualipi Brasilia ser ning hi a si. An ram laifang tibual kam ah a um i, an rampi Federal Government chumtual zong a si. Cozah zungzik lawngte zung (80) an hunnak khualipi a si. An ram milu 2.3 million nih long nawn tein khua an sa. Brasilia khualipi hi Traffic a um lonak khualipi tiah an rak chim tawn. Atu ah cun a hei si ti lem lo. Brasilia khualipi hi cung khin hun chuk zoh ahcun vanlawng mangtangra pakhat kha vawlei ah a bok rua tiin hmuhpalh khawh a si. Ai dawh taktak.

Brasilia khualipi tuanbia hi hun zawt deuh ka duh. 1960 kum April 21 ah khan Khualipi siseh tiah Rio de Janeiro (Jesuh lem nganpi an hunnak khua) in an rak ṭhial. A ruang tampi ruang ah an ṭhial. A bikin a him mi Cozah zungbunhnak khualipi ser an duh.  Rio de Janeiro khuapi ah President ruun inn le mi sawhsawh inn hi lam naih te ah an um. Cozah zung pawl nih torkhar in an um. An innlo hlun pawl hun hrawh ding ah le zabu 17th hrawng rothil hrawh he ai khah caah an siang hrihri lo. Rilikam a si tikah Khuapi sernak (Urban Planing) ai tetkhawt tuk cang fawn. Cucaah, Modern Khualipi ser ding in an rak timhlamhnak a si.  Brazil ram ah Architect minthang minung pali an i roih hna.

1957 kum ahkhan Brazil cozah nih Khualipi sernak caah tiin Urban Planer zuamnak an tuah. Minung 5550 rori an rak i zuam. Lucio Costa nih Khualipi sernak lutlai (Main Urban Planer) teinak a hmuh. Oscar Niemeyer cu zapi he ai pehtlai mi innlo muisam suaitu (Public buildings Architecture) an pek. Joaṭuim Cardozo ti mi pa kha Innsatu Engineer ah an thim. Malaysia ram ah kan hmuh lengmang mi KLCC Park Design suaitu, Roberto Burle nih vawlei muisam (Landscape Design) a suai. Cu minung pali kutzung nih cun vawleicung ah a ṭhabik ser mi khuapi (Best Urban Planning City) an canter. Nihin Brasilia khualipi cu mindin in “Kutzung Dawh Khualipi” (City of Design) tiah an kawh thai. Brazil ram mi nih an i uang. Vanlawng pakhat bantukin Brasilia khuapi kengruangruh le a thlapharh an ser ning hna cu vancung khin zoh cim lo khuapi dawh a si. Kha lio khualipi dirhtu President Juscelino Kubitschek cu Brazil mipi nih nihin tiang an upat. An khualai ah a Milem pi an hnuai phah.

2002 kum khan Ramkomh Myanmar uktu General Than Shwe nih Yangon ahcun US ral in kan him ti lo, rili he ai naih tuk ai tiah Khuapi thar a samh ve. Kum (5) a rau. Naypyidaw , Siangpahrang Khuapi dakmak  tiah a min a sak. Kawlrawn sursalai ah khuakilh lung a phun. “New York khuapi a let (6) nak kau deuh in a ser.” Siangpahrang khuapi ti cu sikaw, cozah zung vialte a ṭhial dih. Naypyidaw saknak ah rampi phaisa maktaduai duaiza ceilak a hman. Nihin Naypyidaw zapi theih, acozah zung pipi le an chumtual pangpar dum koko hmanh nih mipi thinlung a la kho hrimhrim lo. Atu ah minung sing (9) hrawnghrang nih an hei hngah mi ram pakhat Khualipi ah ai cang.

Nitlak ram Media pawl hi min sak an thiam ngai. Siangpahrang khuapi tiah i uan ngai mi Siangpahrang khualipi cu “Muithla Khuapi” (Ghost City) tiah min an sak diam. A kingrup. Chun zaan hlan in khuachung lampi a dai. Mawtaw (14) artlang lampi cu mitchinh buin tan ngam a si. Khandal (100) a um mi Hotel thatha ah Tourist pawl khaan pakhat te lawng hna an riah tawn caan hoi hna a um ti a si. Hman huaha lo mi lampi cung ah Chin ram khuate ceilak nih mei kan i zaat ding mi cu suimilam (24) chung an van fawn. Yangon khuapi ah lamsul torkhar taktak in khuachuah ser ning a rak i palh. Naypyidaw ah lawng taktak in a um fawn. Kan ram ah khuapi ser ning hun ruah fatin “a poi tuk ee” ti pin chim ding a um ti lo.

Chanhlun Chinram le Hakha Khua

Hakha khuapi hi Chin ramkulh Khualipi hna lakah a khuachuah rem bik ah a cang. Zabu (14) hrawng in rak tlak mi khua a si caah amah tawk cun khuangir a si.  Kum 600 hrawng a hlun cang mi khuapi a si. Kan vawlei sa nih thir a kan pawipiak lo ruangah dangkhat, kan leilung nih innsaknak tiang an that lo ruangah dangkhat, leilung kutzung tuahto thiamnak arak tlawm ruangah nihin ni ah Zabu (14) hrawng ah rak sak mi inn hlun pipi kan ngeih ve lo mi a si kho. “Mirang kai hlan ah Laimi nih Kawl mi he chawlehnak an tuah mi hi thir le cite cawk deuh ah a rak si.” Kan ram ah thir le dar kan ngeih ve lo tikah hreihriam, innlo le lamsul ser/sak nakding ah Kawlrawn an rak fuh tawn ti a si. “Mirang nih Hakha ramuk bawi hna kutcung in Hakha an hun lak (1889) ah hin inn 600 hrawng bawktom khuapi a rak si.” Mirang nih an hun kan phak hnu in kan sining aa thlen ning a rang deuhdeuh. 1899 kum hnu Mirang Missionary hna nih an kan fuh hnu in biaknak, fimthiamnak, zungthiamnak le khuasak ning hna cu Lairam huap in chan khupthal a hun i let. Cucu, nihin ah mithmuh kuttongh a si mi Hakha Lung Biakinnpi nih khin a hun langhter.

1962 kum ah Newin nih rampi uknak a hun lak hnu khan Tawhlanzi Kawngsi chan a hung chuak. Tawhlanzi Kawngsi chan July 6, 1965 kum ah Hakha khua cu Chin ramkulh khualipi si ding ah an rak fehter. Kha kum khan “Chin-Oo-Si zunguk hna nih Tawhlanzi cozah sin ah Hakha Town Planning kan suai piak u tiah ca an rak ṭial i, Architect Engineer Dr. Saw Kulh le minung (50) tluk an rak tlung colh.” Hihi a cozah nih phunglut in a hmasa bik Hakha Khualipi muisam suaisamnak an tuah hi a si. Cuticun, Hakha cu Khualipi muisam le Chin ramkulh cozah uknak chumtual ah a hun canglan. A voihnihnak, Hakha khualipi muisam sernak hi SPDC cozah chan lio 1998 kum ah hramhram in an rak tuah mi Sport Festival (Kyawngtar Puaidaw) lai ah Hakha khua an remh kha si.

Nihin ah tharchuah timh mi Vumtu Mawng Certual saknak le lamsul remhnak, Sport Festival chung ca te lawng ah zohdawh in ser dingmi hmunhma pawl caah “cozah riantuan thlahlawh vialte an rak zuh dih hna i, hramhram in mipi nih rak remh a si. Kha kum March thla lio ah Sport Festival ai dawh lai lo tiah mipi cawmnak lo duah hmanh an rak sianh hna lo.” Chin ramkulh cu Martial Law in an rak rengh i Chin miphun kan thlanti le kan thisen he hramhram in Hakha khualipi remh a rak si. Ceertual pi cu an rak sak taktak ko. Khualipi cu an rak remh taktak ko nain zarh hnih chung ca (temporary) lawng ah rak tuah mi a si. Cu zarh hnih chung ca cu nihin kum (20) tiang kan hman peng ko rih.

Chanthar Hakha le Khualipi Sernak

Ralkap chan lio SPDC Chairman a rak ṭuan mi ralkap bawi Colonel Tin Hla nih Hakha khualipi ah innhmun a rak samh. Cu hnu in Chanthar Hakha khualipi muisam rawk hram ai thawk ti khawh a si. Chin Customary Law vialte thlau dih in loram le vawlei ngeihning buahcih nih a hun zulh.  2008 Phunghram Dal 37(a) ning bantuk tein cozah cu kan vawlei cung he tang he, titang le ticung, thli vialte zong a ngeitu a hung si. 2008 Phunghrampi a hmang hmasa bik USDP cozah in Pu Hung Ngai cozah thar a hung kai. Chan sining nih Hakha a thanter i minung 40,000 nih kan hun tohnawh. CM Pu Hung Ngai kai hnu ah mitfang cuang bik Hakha khualipi inn nganbik Chin State Government Ruun cu a um cia mi hmunrem Chin-Oo-Si Primary Sianginn hrawh in a hung dir. Ruah ah thaw a ip. Hi nakin thaw a ip deuh rih ding mi cu hmailei Hakha khualipi a si te lai.

Hakha Khualipi sernak hi dot thum in kan zoh khawh. Ne Win cozah chan ah Architect Engineer nih a minung (50) he Hakha muisam an rak ser thawk. SPDC chan ah mipi thisen le thlanti he caantawi ca (Temporary) in an rak ser. A voithumnak Hakha sernak cu nawlngei tu hna nih “Mipi meefung laknak ca le mah min langh duh ah an ser” ti a si te kho men. Nihin Hakha khualipi kan serning cu ningcang a tlai lo tuk mi a lo. Hakha khua samhnak kong ah hin zeiruang ah dah Chin Customary Law a thih hnga timi zong hi hramcoih a phu. Khuaram serning hrim ah Lei Muisiamtu (Landscape Designer) thiamsang hna kan herh cang ko rua. Nihin kan khuaram sernak ah hin Chin ramkulh cozah nih ahodah aa roih hnga tiah ka ruat. Chan nih a lanhtak mi putar ruahnak hna kan telh peng sual maw? Khuapi ser cu tlak in caw ser bang, a ṭha ai lo tiah den in a thar serṭhan awk a si hnga lo.

Kan ram hi kanmah ta a si. Mirang nih an rak kan tuk lio ah khan kan pupa nih thisen in an rak khamh ngam mi vawlei a si. Kan miphun, kan phunglam le kan vawlei a dolhtu phunghram tlaih in kan miphun lila nih kan vawlei nawicawt ram a nai. Kan miphun iang a cuang lo mi Cozah inn pipi, ning a tlai lomi kan khuapi ser ning hna hi chanza ca fawh an si. Brasilia kan tum bik lo. Naypyidaw zong kan ngiar bik hlei lo. Chan he ai tlakmi kan mui a cuang Chinram ser kan duh. Inn pipi maw kan sak hmasa lai, Khualipi muisam dah kan ser hmasa lai?

Cherhchan:

https://www.wikipedia.org/wiki/Bras%C3%ADlia [Last accessed on 31.10.19]

https:// www.telegraph.co.uk/travel/destinations/asia/myanmar/articles/naypyidaw-myanmar-ghost-city/ [Last accessed on 26.10.2019]

Salai Van Cung Lian’s (UK) Facebook Timeline, accessed on 27.10.2019, https://www.facebook.com/van.lian/posts/10103514440711438.

https://en.wikipedia.org/wiki/Hakha [Last accessed on 29.10.19]

Salai Van Lian Thang, https://www.academia.edu/8466248/Zohfiannak_Chinram_Khualipi_Hakha_Serning Lai Forum (YCCF), Pp.3, [accessed on 30. 10. 2019]

Suan Tak, Students Sport Festival, Burma Library 1998 (Pp. 2)

 

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: