Josef Nun in Moses Nun ah: Chin Exodus Lamtluan!
Josef Nun in Moses Nun ah: Chin Exodus Lamtluan!
(Izipt le Kawl tang nun cuaichunhnak)
Salai Ceu Bik Thawng
I dor nun in saltaang nun ah…
Baibal ah kan hmuh bang Pathian nih Israel tiah a min a thlen mi Jacob le a fale pawl cu an fahniang Josef thawng in Izipt ram ah an rak peem. An kalka ah cun pa 70 an rak si (Gen. 46: 26) nain Izipt ram i kum 430 an hun um tikah cun, pa lawngte minung 600000 an phan (Exo. 12:37). Nu he telh cun nuaikhat le cheu (1,300,000) deng an si lai tinak a si i nihin Myanmar ram um mi Chin miphun zat hrawng an si tinak si. A hramthawk ah cun Israel pawl hi Izipt ram ah ‘sal’ dirhmun in an rak kalmi cu a rak si lo. Har ruang, asiloah, paam ruangah a zaam/peem mi an rak si — economic refugee/migrant kan ti lai cu. Asinain, kum 400 renglo khika an um tikah sal ah an cang lan. Pathian hrimhrim nih sal an si a ti hna (Exo. 6:5-6).
Kannnih Chin miphun zong hi Mirang sal ah kum 60 kan rak taang. Cu hnu ah Panglong Hnatlaknak (1947) ning in Kawl le tlangcung miphun dang hna he 1948 thawk in Myanmar ti mi ram pakhat kan serṭi i kan umṭi hna─kanmah lungtling tein. Asinain, Kawl hruaitu upa pawl nih Panglong minsenthut mi cu an buar i anmah lawng nih an huum dih. Tlangcung miphun pawl mahte khuakhannak (self-determination) cu Mirang kut in Kawl kut ah aa ṭhial khi a si─kanmah kut ah a phan kho hlei lo. Khatlei ah, mah lio kan Chin ramkhel upa pawl (cheukhat) zong paam lungping in lungping hna kaw mahte-khuakhannak (self-determination) nakin Kawl tang i district pakhat hrawnghrang in um i ‘bawmh le cawm’ chom mi si kha an rak i ham─Committee of Inṭuiry (1947) ah an chimmi hmuh khawh a si. Al awk ṭha loin a fiang mi cu, kan i theih maw theih loin, a luat lomi, mahte khuakhannak nawl a ngei lo mi, sal nun a cawng mi, miphun cu kan hung si ko.
Sal nih sal sinak i theih lo nun
Israel miphun Izipt ram i sal an rak tan ning le Babylon ram i sal an rak tan ning hi aa dang ngai. Babylon ram sal an taan lioah khan cun saltang mi an si an i fiang ngai ko nain Izipt ram sal an taan kha cu ‘saltang mi kan si’ ti an i thei tuk lo ti in a lang. A ruang cu, Babylon nihkhan cun hramhram in an tuk hna i pen hna. Asinain, Izipt cu cutin a si lo. Indirect kan ti lai cu! Paam ruangah Israel pawl an va peem bia a si pinah an fahniang Josef thawng in an phanhka ahcun mithmaiṭha hna an rak hmu. A hnu ah, Josef a thei ti lomi Faro siangpahrang an hun kai hnu lawng ah duhsah duhsah in sal an canter hna kha a si.
Kannih Chin miphun zong hi Mirang nih meithal in a kan tuk i kum 60 leng a rak kan pen kha cu ‘saltannak a si’ tiah fiang tein kan pom nain kum 70 chung Kawl tang i kan um i miphun ah a luat lo mi kan si mi tu cu ‘salnun cawng kan si’ kan i thei kho lo─a taktak ah cun aa khat mi an si ko. Kum 130 chung mahte-khuakhannak (self-determination) ti mi miphun mahte khuakhannak kan hmuh loning aa khat ko─Mirang tang in Kawl tang ah kan um khi si ko. Kawl tang hmanh ah mahte-khuakhannak (self-determination) kan ngah lo ning a fak deuh ti khawh a si.
Mirang nih ‘boiling frog’ ti mi phungthluk an ngei. A sullam cu dangte (utlak) kha titlok ah peih hlah, a per colh lai, ti si. Tikik bel chung ah chia law duhsah tein chum (a lumnak pe) law cutin a thih tiang a per ti lai lo ti si. Cucaah, nihin ni vawleicung ram/miphun kip nih an lianhngannak caah le midang va khuh chilhnak (pennak) caah meithal le hriamnam thazaang (hard-power) hmang ti loin soft-power ti mi nunphung, caholh, media, biaknak le sipuazi tepawl hna hi an hman deuh cang ti si. Puantang pawlasi kan ti lai cu. Uk le pen ciocio ah Mirang le Kawl uk/pennak kha Chinmi nih kan hmuh ning aa khat lo cu mu. Cucu an hman mi hriamnam aa dan caah a si.
Fa-upa sinak rawl khengkhat i zuar ngam nun
Israel pawl cu Izipt ram i an saltannak a fak tuk i an lung a dongh tuk caah Moses nih luatnak ding a chim mi zong kha an ngai duh lo ti si (Exo 6:9). Pahnihnak ah, Izipt ram um mi Israel miphun reng sang deuh pawl zong nih khan an sipuazi le nawlngeihnak a hnursuan lai ti an phaan caah miphun luatnak khuakhangtu Moses le Aron kha an doh hna─ Izipt le Israel karlak huatnak chuahpitu misual an ti hna (Exo. 5:21). Cheukhat Israel mipi hrimhrim nih cun Naal tiva kam I hninghno tukmi Izipt ram a rak tlaihchan tuk ve mi zong um dawh an si. Moses le Aron nih ramcar i an kalpi lio hna ah khan Izipt ram nun kha an ngai ṭhan lengmang i “cawhnuk le khuaihliti in a luang mi ram (Izipt) in thah awkah na kan chuahpi,” tiah an rak zai hnawh hna khah (Nam. 16:12).
Kannih Chinmi zong paam lungping in a lungping mi le a lungmawng mi kan tam tuk. Thong kha inn ah a ruat mi kan tamtuk. Cun, thonginn congtu le nawlngeitu sin in ciangzar a tep mi cheukhat nih Moses bang luatnak kong a chim mi pawl kha huatnak kong a chimtu le rawinak kong chimtu tiah a ruat mi kan tam tuk. Chin miphun ah cozah rian reng sang ngaingai a kan tlaihpiaktu kan pa pakhat kha CNF upa Pu Ram Kulh Cung he a inn ah kan va leng bal i akan chimhmi cu “Chin le Kawl hi kan i do bal lo. Cucaah, CNF zong nih dothlennak tuah hlah uhlaw a ṭha lo maw” ti si. Ne Win nih Chin a rak kan dawt hleinak, kannih miphun hme kan sinak, kan ram ah zeihmanh a chuah lo caah Kawl cozah dawt le bawmh kan herh ning zong a kan chimh len. Chin kan pa le kan uu le tampi cu Israel pawl Izipt ram an rak phanhka bang khan paam lungping in um hna kaw Isau bang fa-upa sinak zong rawl khengkhat ah zuar a ngamh mi an tam ko rua.
Siarem a fawi tuk mi nun?
Ne Win chan lio hrawng ah a si rua, Mandalay Sianghleirun ah a kai mi cozah asawng um sianghngakchia pawl nih ‘kan rawl (cozah pekmi) a thaw lo tuk’ tiah duhlonak langhter an i tim i cu lio ah cun Chin sianghngakchia pawl nih cun “kannih kan i tel lai lo, an kan pek mi buh, ngapih le anthur hi a thaw tuk ko” an ti, ti a si.
Kan Chin miphun pawl hi Izipt ram ah hin kan nun sia a rem tuk sual maw? Josef bang bawi ṭhutdan pek ah kan lawmhnak a tling tuk sual maw? Rawlthaw le ṭhanchonak tlawmpal te an kan pek mi rimrua ah hin kan diriam tuk sual maw? Miphun ah kan haak kau lo tuk sual maw? Kan suum a hme tuk sual maw? Tlangcung miphun dang Kachin, Rakhine, Shan le Karen tepawl cu mah pawl luktlak cite liah nih an awrdi a riamh kho hna lo dakaw. Kan hawile pawl nih Chinmi an kan holhchuah hi a tlawm ti lo. Hawi, dothlennak kan nawr lioah nannih nan rak i cit an kan ti.
Kawl nih Chin hi chim ngai mi a kan ti. 1949 kum lioah Karen pawl nih Kawlram an tuk i an tei deng cang. Cu tikah, U Nu cozah nih Kachin Battalion kha KNU tuk ding in a fial nain an rak duh lo. Cu lioah, Chin Battalion a rak kan fial khawh caah Karen an sung. Kum 1988 le 2007 rampi sandahpiah lio zong ah phungki le mipi meithal a kaptu kha Chin ralkap nan si tiah an kan puh (a va si theng lai lo nain─lungput kha). UNO hmai ah Kawl ralkap le cozah thilsual tuahnak vialte silhnalhnak le hmaimilhnak kong chimtu ding ah Kawl cozah nih Chinmi kan pale pahnih ṭuanvo an pek hna. Nai hrawng ah Kawl Ralkap ICC ah luhpi a si khawh lonak ding dirkamhnak bia hehchet a vahpitu ah kan Chin mifim (Ph.D.,) an hman. Ralkap bawi Min Aung Hlaing ‘pasaltha’ laksawng a pe mi zong Chinmi kan si. Kan unau dang nih Panglong Hnatlaknak bang in ‘rampi chuah duh ahcun chuah khawhnak nawl (the right to secession) cu i tlaih peng rih dingin biatung an dirh lioah Kawl le ralkap uarphun in ‘kan chuak lai lo’ ti ko usih a ti mi Chin upa cheukhat kan um.
Kawl nih a kan chaak sual lai ti hi kan phaang tuk sual maw! A taktak ah cun anmah Kawl lila nih hin tlangcung hmun i leitang thilchuak an dawp dih hnu in Soviet Union ramkomh in Russia ram a chuah bantuk in a kan chuahtak te khawh mi a si. Khi tikah Kawl lo cun kan tlei kho lai lo tiin biatung a dirhtu pawl nih zeitin an hun ti te hnga…
Mahte khuakhannak (Self-determination) lakah a niam bik mi kan khel
Cucaah, duhthim ding pa hnih kan nei — hi tlaihhipnak in kan chuak lai maw hitihin dah tlau lak in kan um lan ko lai? Chuah ka ti tikah hin mahte-khuakhannak (self-determination) kha ka ti duh mi a si. Self-determination ti mi hi vawlei cung ah a tlangpi in phun thum a um─1) mah tein independent ram pakhat tling tein dir/chuah, 2) rampi pakhat sin ah dor tein i tel/i sih timi confederate (tahchunhnak ah Wa miphun) le, 3) federation ti mi mah le miphun kong mah tein khuakhannak naih buin rampi pakhat ah fek tein i kawp kha a si. Nihinni kan khel mi khi a niam bik a pathumnak lawng khi a si. Cu hmanh cu Kawl nih atu tiang an pom kho rih lo. Zei tluk lungfak dah a si. Kan chim cang bang khan hi pathum chung ah pakhatkhat tal kan ngah lo ahcun tuhnu kum 50 ah kan tlau hrimhrim ko lai─lamdang a um lo. A cung ah kan langhter bang, Kawl nih hin tlangcung vawlei i a thawtnak hi kum 70 an dawp cang i a dih deng cang si kaw, hi tiizu a reu hin cun amah lila nih a kan chaak te khawh men mi a si. Cutin, Russia bang in amah lila nih kan chuahtak sehlaw, “Zei kan ti hnga hun kan kaltak hin sawh hlah uh” kan ti lai maw?
Biafunnak
Chinmi hi biaknak ah luatnak darkhing kan tumnak kum 100 renglo a si nain miphun ah luatnak darkhing kan tum khawh lonak kum 130 leng a si cang. Saram zuatnak dum ah erh mi ramsa cu zeitluk hmanh in buhthaw le sathaw ei ko hmanh hna sehlaw a luat lo mi an si ko. Hri in ṭem i rawl thaw pek mi nun nakin zalong (luat) tein mah duh in a tlong i ṭambal in nun hmanh kan i ham deuh ding a si. Cucaah, hi miphun tlaihhipnak tang ah zeitluk in kan ordi a riam hmanh ah kan me a rem awk a si hnga lo. A ruang cu, hiti ning tein kum 50 kan kal ṭhan ahcun a kan dolh dih ding a fian ko caah a si. Kum 70 chung tlaihhipnak nih kan taitang cu a kan dolh dih cang. Chin miphun a ting renglo in a tlau bak in an tlau cang. Hnarcheu paoh cu kan taitang an kan dolh cang.
Cucaah, Josef nun in Moses nun kan cawn a herh cang. Nawlngaih nun in dothlen nun kan herh cang (zeizong vialte kan doh dih lai tinak si lo). Kawl nih Chin cu nawl nan ngai a kan ti mi zong hi kei cu kai fahsak, ka ningzak a caancaan ahcun! Hawi dang dothlennak an nawr lioah kannih nih kan rak iciit sual maw ti ka ruat. Hawi nih an rak chumh lioah ahmin chom buhcung ei rumro kan rak itim sual maw ti ka ruat tawn. Miphun luatnak caah a herh ahcun Naal tiva thawtnak hmun kaltak in Rilisen ramcar kan tan ngam a hau cang lo maw─Kanaan ram kan phanh tiang.
Caṭialtu Salai Ceu Bik Thawng cu Chulalongkorn University, Bangkok, Thailand ah Master of Art in International Development Studies (MAIDS) a dih. Chin National League for Democracy (CNLD) ah General Secretary a ṭuan cuahmahlio mi zong a si. Laica le kawlca in capar tampi a ṭial.
Theihternak: Chin Digest Vol. 6, No. 3 [August 2020] chuah mi chung in Online careltu caah thlah ṭhan mi a si. ~ Editor.
About The Author
