‘Justice delayed is justice denied’: 676 Innhmun Kong Buaibaimi Zohthannak

0

‘Justice delayed is justice denied’ tiah mirang nih an timi amah ning in ka hun hman. A tlangtar peh zoh ah chim duhnak a fiang colh ko lai tiah ka ruah.

By Salai SH Lian

A chim duhmi cu mi pakhat a sual tiah puh ruang ah thongthlak le hren a si tikah —‘phungphai (upadi) ning tein ceihpiak colh lo; tlaiter, nuarhter le hnutter a si cun dingthluk lairelnak (ta-ya-hmiah-tah-hmuh) um lo’ — he a khat. Phungdang chim cun, a caan chung ah ningcang tein tawlrel lo mi biaceihnak cu an covo buar a si, an covo al a si. Asiloah, pumpak nih minung a sinak in a ngeihmi nawl, a tinco dingmi an buar piak a si kan ti khawh. Cucu, a tawlreltu a simi nawlngeitu hna nih an tuah lo tik ah a chim duhmi a si.

Ka tlangtar ah ka hun langhter cang bang, Hakha ah fak ngai in ngaihchiatnak le buaibainak, mithli tlaknak fak ngai in a chuahpitu vawlei hmunhma kong a si. Nain, hihi thil thar a si lo. Cozah thar a kai cangka in fak ngai in Chin ramkulh ah buaibainak a chuakmi tampi lak ah pakhat cu vawilei hmunhma kong hi a si. Hakha lawng ah silo in, Falam, Kanpelet tbk. peng zong ah a rak cang. Nain, tutan a biapi in ka hun zoh duhmi cu Chin ramkulh khualipi Hakha khua chung ah a buaimi vawlei hmunhma kong a si. A dotdot in hun zoh hmanh hna usih:

Thil sining: zeitindah vawlei hmunhma kong buaibainak a chuah timi acan lio ahcun, kan rak hngalh cio dihmi a si. Hakha Cawbuk sang, a thlanglei ah a buaimi vawlei hmunhma 676 ekah kong ah ruahnak a phunphun a rak chuak, a tha lo a ti na, a tha ti na, ruahnak phun a rak tam liangluang. Asinain, Kum cheu tluk (2019 August-2020 February) a hun rauh tik ah, mizapi zong nih kan hun philh deuh, a linhsat ti lo hnu ahcun, chungkhar in a ingtuar taktak lomi caah ahcun, hun daithlanh deuh a hung si. Hi cabia nih, an rak hrawh lio ah ahodah a palh i, ahodah a hman (dik) timi kong ah silo in, nihin ni ah zeidah a dirhmun a si? Zeidah an phanh cang timi kong le atu ah zeidah a palh cang timi kong hmaithlak aa tim deuh.

Mizapi nih kan rak theih hmasa biknak cu cozah nih 2019 August biakhiahnak an tuahmi a thli in riantuan a timhnak meting biakhiahnak cahmai zawn kha media pawl sin a phanh (leak) in a si. Cuchung ah, fiang tein an langhtermi cu Ekah 676 chung ah phungning lo in hmun a hmangmi le inn sakmi pawl hrawh ding: Palek 50, Meithat 30, Sipin Committee 50 le mawtaw 3, Vawleitahnak zung 6, Lah-wah-kah 6, Mizaw phorhnak mawtaw 1 le minung 2 nih tuanvo lak ding ti a rak si. Cun, a cozah lei silo in, Hakha sang riat (8) chung in minung 70 thawh ding: Cawbuk 11, Dawrthar 24, Pyidawtha 11, Dawrhlun 4, Khuahlun 4, Khuathar 8, Hakhathar in 8 tiah hmunhma hrawh tuanvo ding caah biakhiah a rak si.

An biakhiahnak ah a rak i telmi pakhat cu — “Hi 676 Ekah vawlei hmunhma hrawhhral lio ah Media pawl nan luhter hrim (hrim) hna lai lo” — timi a si. Hi sangthar vawlei hmunhma hrawhhralnak 09-08-2019, zing sml. 9 ah thawk ding tiah biakhiahnak an tuahmi a rak si. Nain, Naypyidaw lei ah nawl an halmi pakhat an ngah lo ruang ah, a ni an rak thawn. Bia a rak lengmi pakhat bel cu Biaknak riantuantu Pastor te nih Chin ramkulh cozah an len hna caah a si an rak ti. A si kho men, nain, Naypyitaw ah nawlhalnak an rak tuahmi hngahtu kha si sehlaw a dawh deuh.

A cunglei ka langhter cang bantuk in cozah nih hrawhhralnak an rak tuah lio kong ah ahodah a palh, ahodah a dikfel timi kong fianter ka tim lo. Nain, hi lio thil sining ah cozah lei tlamtlinlonak tampi a um ve bantuk in, hmun ngeitu, lo ngeitu tiah ruahmi mipi lei zong in tlamtlinlonak tete a rak um liangluang. Cozah nawlngeitu nih hmunhma an tah lio ah, inn le lo a um ko mi, hri an zam khanh hna ning kong, hmun tah pah ah, hihi cu amah nih cu zat in a ngamh, kha zat in a ngamh timi biathli a lennak kong le siaherh deuhmi an ngeih deuhnak kong vialte cu mizapi hngalh a si ko cang. Cun, hi lio ah, hmunhma le lo ngeitu lei nih an chim mi chung in — nawlngeitu nih hmun an tah lio ah, a um cia mi lohmun zong a laifang in cheu a sinak, tikhor, ngakhor zong then a sinak pawl an chimmi zong ruah ding cu a um fawn.

Nain, thil a palh ngaimi pakhat cu lohmun ngeitu ka si tiah a timi nih catlap felfai tein rak ngei lo. Pupa ram a si ko nak catlap felfai rak ngei lo. Cun, caan karlak ah rak tuan lo, rak thlawh lo. 2014/2015 nu ah Hakha Khualvel lam chun a si hnu in, lo tuah hram an thawk thanmi, cun Ralkap chan ah, Form (pungsan) no. 1 in tuahnak nawl an pekmi hna le Lakphak cinnak nawl pekmi kha phung ninglo in tawlrel. Cozah mit in zoh ahcun, a bik in, a karlak ah a maikeitu (puaisa) he i bawm in, Form (pungsan) no. 7 Lodum tuahnak nawl catlap hmanh a silomi tuahtuan nak nawl catlap men (Pungsan 1) hmunhma kha then cheu in, zei a hngallomi khuate lei pem thar mi sin ah zei catlap felfai hmanh um lo in zuarzamh kha a rak poimi a si ve hnga.

Nain, lohmun ngeitu nih an ti vemi ah cozah zong nih cun, misifak harsa le a pem tharmi caah an ti ko zong ah cun, an tuah taktak tung lo. Atu zong ah, hmunhma an tah lio ah, hmun cheu khat cu min a chuakmi zong a um len cang. Cun, Chin-oo-sii le Khuathar thlang hmunhma an samhmi, Ekah 100 zong tha tein an tawlrel kho lo. Lohmun ngeitu zong an lung tling lo i, nihin tiang hmunhma a comi zong nih inntung an dirh kho lo. Hmunhma a tingco mi kong zong ah soiselnak a um liangluang. Inn le lo a ngei komi nih an tin len tiah caihphai zong an si.

Hi Ekah 100 buaibainak ruang ah, Ramkulh cozah nih ngeihmi Sipin nawlngeinak in tawlrel khawh dingmi a rak si lo. Cu ruang ah, Hakha Khuapi Sipin nawlngeihnak Hmunhma zong kauh chap ding in, hal a rak si. Naypyitaw in Home Ministry (Pyi-Htay-Yi) nih fawite in biakhiahnak a rak tuah duh lo ruang ah, cunglei nawlngeitu lutlai bawmhnak zong an rak herhmi a si. Cu hnu ah, Ramkulh in Hakha Sipin nawlngeihnak tang a phanh hnu ah tawlrel a si nain, a hlawh a tling hlei lo. Cucu, felfai tein tawlrel dih hlan ah, a kum tluk a hun rauh ah, Ekah 676 kong a hung chuak than. Kan hnu kum, 2019 August ah a cangmi a si, cozah nih a cunglei langhtermi thazaang le Seh nganmi (JCB) hmang in an hrawh ding ni (09-08-2019) cu an thawn i, 20-08-2019 ah an hrawh dih hi a si.

Cun, cozah nawlngeitu an hrawh lawng silo in, hi kong ah nawlbuartu bik a si tiah ruahmi le lunghrinh in puhmi minung zong an tlaih hna. Asinain, hi hna kong ah cozah lei zong in fianternak a um lo. Zei bantuk dirhmun dah an phanh cang ti zong mizapi nih cun kan hngal kho ti lo. A hnu ah, Chin ramkulh cozah le Media phu tonnak ahcun, tuanvo ngeitu Minister nih 2008 phunghram ning in Dal 37 nak ah Ramkomh Kawlram ah vawleicung ummi siseh, vawleitang ummi siseh, thil siseh cozah nih a ngeihmi a si. Cuaah, a cozah nih tuahnak (hrawhnak) nawl kan ngei tiah 2020 February 6 ah a chim. Cucu, a donghnak thil sining kan theihmi a si.

A dang pakhat cu hi Ekah 676 kong ah, Chin ramkulh phungphai lei lutlai (Advocate general) nih a chimmi cu, “thongtlami nih hihi ningcanglo in cozah nih an kan tuahmi a si caah, ‘ta-za-cuai’ lo in, let seh tiah an ti. Nain, a tlamtling lo. Biaceih hrimhrim a hau dingmi dirhmun an si.”

Nain, nihin ni tiang biaceih ding cu an hngak ko. An zung chuah ni an thawn piak lengmang hna. Innhmun kong ah, sualpuh in thongtlami hna nih an i hlanmi Sihni (Lawyer) nih an sining a hlathlai lio — a dirpinak hna nakding lam a kawl ruang i, an thawnmi a si ahcun, anmah thongtlami lei relrem lo a si. Nain, nawlngeitu a cozah lei nih anmah lei sining kong in, zung chuah ni an khiah piakmi hna an thawn lengmang. A thla a rauh chin, a ni caan a sau chin ahcun, a cozah palh a si cang.

Zei ruang ah cozah nih nihin tiang dingthlu lairelnak (upadi) in bia a khiahpiak cang hna lo. Cozah nih ningcang lo in an tuahmi le thuh a duhmi a um caah a si sual maw tibantuk in lunghrinhnak a chuahter.

A ngaingai tiah cozah nih, hmun an rak hrawh lio le thongthlak ding in an rak tlaih hna lio ah rak palh hna hlah hmanh sehlaw, atu ah a kum in kum cheu fai a si cang. Cutikah, cozah nih mawhphurhnak a ngeihmi thil a hung si cang. Thongtla zong minung, a cozah nawlngeitu zong minung an si veve. Minung le minung ciocio, minung nih ngeihmi limhang in i zoh ding a si, tawlrel ding a si. Pumpak nih ngeihmi covo a um rih. Vawleipi nih hnatlakmi covo le zulhphung an um liangluang.

A cozah nih thil sining buaibainak a hmuhmi ruang zong ah a rauhmi a si kho ko men. Cozah nih thil buaimi ngan tuk in a hmuh caah a rauh mi zong a si kho. Nain, ningkel sining in cun, thongthlak ni in ni 30 chung ah zung chuah ni felfai tein khiah piak colh ding a si. Ramkomh Kawlram zulhphung (upadi) ning zong in sualpuhmi kha a ran khawh chung in a sining kha zoh piak colh ding ti a um. Nain, Biacaih Bawi nih felfai tein relremlo nak langhter in a ni a thawn khawh. Cucu, biaceih bawi nih zeiruang ah dah a ni kan thawn i, kan tlai timi hi catial (written) in a fian a herh. A felfai mi ruang um lo in let, thial le thawn lengmang khawh a si lo. A phung a si lo. Asinain, Ekah 676 kong ah thongthlami hna cu zei biakhiahnak hmanh um lo in, a kum deng in thongthlak an si.

Catialtu Salai SH Lian nih Ekah 676 Innhmun Samhmi Hrawh hlan ah hlathlainak a kal lio. (August 2019)

Cucaah, a cunglei langhter cang bang, cozah nih rak hrawhhral lio le tlaihkhih ka ahcun, kan palh lo an ti men hnga. Nain, nihin ahcun a caan a sau cang. Cu, a sau tuk asilo ah tlai tuk tiang hren in phung ning tein zeihmanh biacaihnak le biakhiahnak a um lomi cu dingthlu lairelnak a um lomi, almi (Kawlholh cun a ta-ya-lo-mi) a si kan ti khawh. A cozah nih khulrang tein a tawlrel a hauh lawng silo in, caan saupi tiang bail (amah-khan) zong in chuahnak nawl an rak pe duh hna lo. Biacaih zung nih, sualnak zong biakhiah lo in Thlapa 8 le ni 20 chung an hren hna. 2019 December tiang ah biacaih zung ah voi 16 tluk an chuahpi hna hnu ah biakhiahnak tuah lo in, an hren hna. Thonginn kum relnak in a kum a tlin deng hnu, May 18 lawng ah biakamnak (amah-khan) in chuahnak nawl an pek hna. Hihi kong ahcun, a cozah mawhphorhnak tampi a um kho. Cun, sualphawtu (tazacuaitu) lei zong an tlamtlinlonak hmuh khawh a si.

An sual suallo tiah biakhiahnak um lo in ni 256 tluk an hren hnu hna ah biakhiahnak tuah lo in thlah chung cu an si!

Hi thil sining kan hun zoh si ahcun, ahodah a palh, ahodah a dikfel timi kong ah silo in, thil dang kan herh ko cang rua tiah ruahnak pakhat a hun ka ngeihter. Cucu, phungphai (upadi/legal) kongkau ah, felfai tein riantuanmi bu kan herh cang. Phundang kan chim ahcun, Legal Aid petu phu kan herh. Chin miphun nih cozah nih ngeihmi sihni (prosecutor) le a leng hlanmi sihni (lawyer) lawng silo in, upadi cawng in thiammi nih Legal Aid (upadi lei ruahnak peknak) phu kan herh cang. Cu lawng ah a tu bantuk in, nuhrin covo he a pehtlai mi le thil ningcang lo a um tik ah, felfai tein kan dirpi khawh hna lai. Hihi thil thar a si kho men…, nain kan ngeih a herh. Cu lawnglang ah atu bantuk Ekah 676 vawlei hmunhma kong buaibainak ah dirpitu tha an ngei kho lai. Cun, hmailei ah hi bantuk nak in a fak deuhmi, a ngan deuhmi buaibainak le lungfaknak kan tong lai lo tiah kan chim kho lo. Thanchonak nih a rak chuahpi dingmi neknawi tete an si. Cucaah, kan i timh cia zong a herh fawn. 

A donghnak ah, ‘khual a nuar mi biacaihnak cu covo buar a si an ti bang, kan tlangtar i vawlei innhmun kong ah hartongmi le buaibai mi dihlak nih a felfai mi dingthluk lairelnak tingco hram ko u!

Theiternak: Hi hmuhning capar cu The Chinland Post nih dirpimi a si lo i, pumpak catialtu Salai SH Lian nih a hmuhning a tialmi a si. Catialtu nih Chin Digest  Vol 6, No. 1 caah chuah ding in rak tialmi a si nain, COVID-19 ruang ah a rak chuak kho lo. ~ Editor 

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: