Kalaymyo Mipi Nih Tikhor Ti I Rinh Tuk Ti Hna Hlah U Sih

0

Salai Khin Maung Thein (Education)| 2019 June 3|   Kalaymyo peng cu Sagaing ram ah a um i, Nichuah lei ah Myitha river le Minking Myo, Nitlak lei ah Chin State tlang sang, Thlanglei ah Gangaw Myo, Chaklei ah Tamu Myo an um. Sagaing ramthen lakah a pahnihnak khua zong a si i nihin ah milu 338,079 le Khuachung ah Inn 20,872, Inndong in 21,915 le Khuate ah inn 41,738, Inndong in 43,812 umnak peng a si caah milu an hun karh ngai. 2019 kum thalcaan ah Tikhor ti harnak tampi ton a si cang. Kan vawlei le Dinti nih an kan celh ti lo ti hi chim hau lo tein theih a si cang.

Vawlei cung nih Dinti kong ah buainak

Nihin vawlei nih a tih bik mi cu “Dinti” kongkau asi,” ti a si. Vawlei i 70% nak tam deuh hi ‘ti’ nih a khuh. ‘Ti’ dihlak i 97.4% hi din awk a tha lomi Rili ti asi i din awk a tha mi cu 2.6% lawng asi. Kumkhat hnu kumkhat ti a tlawm chin lengmang. A rak reu bal lomi tiva hna zong thal caan chuah cun an reu cang. A ruang cu thing hau ruang, sehkhu le meiduah ruangah asi bik. ‘Ti” a tlawm tikah cinmi thlairawl a chuakmi zong a tlawm chin ve. Tahchunhnak ah, lei thuan te hna a har chinchin. Sivai, hrudenh le sehkhu, dynamo le bomb puah ruangah ti a thur (a hnawmtam)—India ram tiva dihlak i 70% hi a thur cang, Tuluk ram tiva i 78% hi minung caah tih a nung, Malaysia ram tiva 116 chungah 27% lawng hi a thiangmi asi an ti. Ti a thurhnawmh tikah nga zong an ci a mit i Acid ruah tiang a sur caah cinthlak mi tirawl a rawh pinah vawlei dawm (Natural fertility) a hrawh. Europe ram i 35% cu thlai cinnak ah a tha ti lo. Europe ram lawng si loin kan Lairam hmanh ah thlai/rawl a chuak ve ti lo—Facang pung (1) na tuh ah a luancia mi kum hra lio ah zeitluk dah a chuah, a tu ah tah zeizat dah a chuah, tuak law, na fiang ko lai.

Vawlei pumpi lumnak raungah a chuakmi (The Result of Global Warming)

Vawlei pumpi lumnak ruangah a chuakmi tampi lakin tlawmpal, atawinak in kan van zoh hmanh lai.

Khuacaan thlennak (Climate Change) a chuak :A caan lo meikangh, thlichia, tilet, tilianh tibantuk a chuak—khuakhen zong a chuak i Laimi zong nih kan tuar tuk ve cang. Pengchung ah inn 72,769 hna lak ah  khuachung sang vialte Tikor an reu ngawt ti a si. Khuate lei zong ti harnak an tong ve. Tikhor(Water table) a hun niam caah ti a chuak kho ti lo.Nihin ah Pengkulh uk tu hna nih Sang/veng  kip ah dinti an pek hna. An thil tuahmi a tha ngai nate in tu kum thalcaan ca lawng ah santlai mi a si.

Tirawl zornak:  Carbondioxide a karh tikah Acid ruah tiang a sur. Cu nih cun thingkung le ram hring vialte a thah hna pinah tirawl a zorter i vawlei dawm hrimhrim a thah.

Hnawmtaam a karh: A tu kan chan hi technology chan (Computer Era) asi bantuk in Sehzung company a karh. Hnawmtaam zong karh ve. Cu hnawmtaam a tam deuh cu tiva ah hlonh an si tikah, tichung um thilnung—nga te hna zawtnak le thihnak tiang an tong. Palastic le bang cu vawlei i a tlak zong ah kum zeizat a rauh hnu hmanhah vawlei ah a cang kho ti lo pinah a tlaknak vawlei a rawk. Saram nih an ei sual zongah a thi fawn. A ṭhangcho cangmi ram cheukhat ahcun Palastic hman tiang an khap cang.

Zawt fahnak a karh:  kan vawlei ah zawtfah a tam lawng si loin zawtnak thar tete (chan thar zawtnak) a karh. A ruang tampi lakah a cheu cu hnawmtaam a karh ruang le sii in thanter mi (chemical) tirawl kan ei ruangah asi.

Thingkung hau ruang le meikhangh ruangah harnak (Deforestation /Desertification): – Vawlei ah thingkung hi phun 242,013 tluk a um i—cu lakah phun 380 cu an ci a mit cang i phun 33, 418 cu lotlau colh an i tim cang, ti asi. Lairam hmanh ah, mifim nih a tuak tikah, lovahnak, meihol rawhnak le innsaknak ca chim loin tihthing ca bak ah kumkhat ah thingkung 200,000,000 renglo kan hau, ti asi. Thingkung a ngan mi pakhat nih ti kalan 150 in 200 tiang a zawi ti asi. Kumkhat ah hi vialte thingkung kan hau ahcun ti a zor thuahmah lai ti cu chim hau lo asi. Meiduah tikah saram an thi, thingkeo, zuva, khuai an thi i vawlei dat zong a ro.

Kalaymyo Inn kip Ti hmanning

Kalaymyo um inn vialte ah inn 72,769 ah Pipe in ti a lami 1,917, Tikhur ah pipe ahmangmi 23,778, Tikhur ah piple le mirang vawlei a hmangmi  34,890, Tikhur ah zeihmanh aa ruallomi 5,949, Tibual ti 51 Tivati  3,792, Ruahti  227, Dinti thiang a hmangmi 86, Tiphornak motor ahmangmi 160, adangdang 1920 an um tiah thawng theih a si.

Milu sang 4 nih Tikhor dihlak ah 70,000 ah nitin te kan hman mi tikhor  Ti hi  Litter or gallon in tuak ah cun a tam tuk lai. Mah tluk Ti hman tam ah cun Tikhor cu nilinhnak ruang ah a reu lawng si lo in mipi hmanmi hrimhrim a tam tuk ve.

Tikhor ti a reu : Hmailei caan zong ah mah nak a let in harnak ton khawnh a si ti cu mikip nih theih cio a si ko lai. Cucaah Kalaymyo pawngkam sining zoh in hmailei caan dinti kong ah khuakhan ding tuanvo ngeih a hau.

Tikhor ti a reunak kong he pehtlai in 2015 kum in Kalay peng khuachung le khua te kip ah Ti harnak an tong. Pawngkam thil sining aa thlen ruang ah a chuakmi thil lakah tihnung bik pakhat a si cang.

Kalaymyo peng chung tiva hna

Kalaymyo in a hnuleikap ah Chin tlangsang nih a vel. Kalay Nichuak-Chaklei le Chaklei tlangsang hna cu Kalay rawm lei ah an hun niam hlei ah Thlanglei tlangsang hna zong  nih Kalay rawn lei ah an hun niam ve than hoi. Mah tehte zohnak ding ah Myitta River (Leiksa tiva) pi cu Thlanglei kap in Chaklei ah an luang bantuk in Nithlak lei in Manibur river (Run tiva pa) hna le tiva tampi an i tonnak hmun rawn pi a si.

Manipur tiva zong lak khawh a si ko

 Neyah Uah Ya river (PhawngKu tiva) pi le tiva te tampi hna cu Chaklei kap in an rak luang cio i Kalay rawn phak hlan ah Nithlak lei Chinram in a hung luangmi NatMuangtiva, Hmanlun tiva cu Kalay in pe 200 hrawng aa naihnak ah Thlanglei in a rak luangmi Myitta river he an i tong. Manipur tiva pi lak ding zong cu a si kho ve ko natein Kalay khuachung tiang phanhding ah meng tampi a hau. She thazaang zong in hmangchih hau phun a si.

Kyaukttalung tiva (ေက်ာက္တစ္လံုးေခ်ာင္း) ti hmang a herh

Nithlak lei ( 9mile)Kyauttalung tiva le Zichaung tiva vun zoh ta u sih.

Pakhatnak ah Kyauttalung tiva le Zichaung zoh rih u sih. Mah tiva hi Chinram in a hung luangmi tiva an si i Nitlak in Nichuak lei ah a luang. Mah tiva hi Chinram tlangsang in a niamnak lei a luan caah Kalaymyo khuachung lei ah fawi tein tilak khawh a si ko. Thalcaan zong ah mah tiva ti hi a reu rih lo. PS ning in tuak ah cun ruahnak thar a si hlei lo. Hlan lio in nihin tiang Kalay University le Sehhmuhzung hna hi Kyauttalung tiva ti an din ko.

Cucaah kan vawlei le pawngkam kan dawt a si ah cun Tikhor ti tamtuk hman nakin Tiva ti hi hmang hna u sih law hmailei caan kum zeimaw zat tiang kan techin farpar tiang santlaimi rosung kan chiahtakmi vawleiro a si ko hnga.

Zohchihmi: Ecology le Ka Cafung, By Henry Nawl Thang Bik.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: