Kalaymyo Mizapi Caah Dinti Harnak Kong

Salai Mang Pau | The Chinland Post, 2025 March 10 — Kalaymyo peng cu Sagaing ram ah a um mi khua a si. Nichuah lei ah Myitha tiva le Minkin peng (Myo), nitlaklei ah Chin ramkulh tlang sang, thlanglei ah Gangaw peng (Myo), chaklei ah Tamu peng, Khampat hna an um.
Sagaing ramthen chung khuapi lak ah a ngan bik pahnihnak zong a si. Nihin ah milu 338,079 le khuachung ah Inn 20,872, inndong in 21,915 le khuate ah inn 41,738, inndong in 43,812 umnak peng a si caah milu an hun karh ngai. Milurel a hung karh bang, 2019 kum thalcaan thawk in tikhor ti harnak tampi an tong. Kan vawlei le Dinti nih an kan celh ti lo ti hi chim hau lo tein theih a si cang.
Vawlei cung nih Dinti kong ah buainak
“Nihin vawlei nih a tih bik mi cu ‘Dinti’ kong kau a si,” an ti. Vawlei i 70% nak tam deuh hi ‘ti’ nih a khuh. ‘Ti’ dihlak i 97.4% hi din awk a tha lomi Rili tii a si. Minung nih din awk a tha mi cu 2.6% lawng a si. Kum khat hnu kum khat ti a tlawm chin lengmang.
A rak reu bal lo mi tiva hna zong thal caan chuak cun an reu cang. A ruang cu thing hau, sehkhu le meiduah tbk. a si bik. ‘Ti” a tlawm tikah cinmi thlairawl a chuak mi zong a tlawm chin ve. Tah chunhnak ah, leithuan te hna a har chinchin. Sivai, hrudenh le sehkhu, dynamo le bomh puah ruangah tii a thur (a hnawmtam)—India ram tiva dihlak i 70% hi a thur cang. Cun, Tuluk ram tiva i 78% hi minung caah tih a nung, Malaysia ram tiva 116 chungah 27% lawng hi a thiangmi a si an ti.
Ti a thurhnawmh tikah nga zong an ci a mit i, Acid ruah tiang a sur caah cinthlak mi tirawl a rawk pinah vawlei dawm (Natural fertility) a hrawh. Europe ram i 35% cu thei cinnak ah a tha ti lo. Europe ram lawng si loin kan Lairam hmanhah thei/rawl a chuak ve ti lo—Facang pung khat na tuh ah a luan cia mi kum hra lio ah zeitluk dah a chuah, atu ah zeizat dah a chuah, tuak law, na fiang ko lai tiah a chim.
Vawleipum lumnak raungah a chuakmi (The Result of Global Warming)
Vawleipum lumnak ruangah a chuakmi tampi lakin tlawm pal, a tawinak in kan hun zohhmanh lai.
Khuacaan thlennak (Climate Change) a chuak: A caan lo meikangh, thlichia, tilet, tilianh ti bantuk a chuak—khuakhen zong a chuak i Laimi zong nih kan tuar tuk ve cang. Pengchung ah inn 72,769 hna lak ah khuachung sang vialte Tikhor an reu ngawt ti a si.Khuate lei zong ti harnak an ton ve. Tikhor(Water table) a hun niam caah ti a chuak kho ti lo. Nihin ah Pengkulh uktu hna nih Sang/veng hna ah dinti an pek hna. An thil tuahmi a tha ngai nain, atu kum thlacan ca lawng ah santlai mi a si.
Tirawl zornak: Carbondioxide a karh tikah, a althakmi (Acid) ruah tiang a sur. Cu nih cun thingkung le ram hring a thah hna pinah tirawl a zorter i vawlei dawm hrimhrim a thah.
Hnawmtaam a karh: Atu kan chan hi technology chan (Computer Era) a si bantuk in Sehzung company a karh. Hnamtaam zong karh. Cu hnawmtaam a tam deuh cu tiva ah hlonh an si tikah, tichung um thilnung—nga te hna nih zawtnak le thihnak tiang an tong. Palastik le bang cu vawlei i a tlak zong ah kum zeizat a rau hnu hmanhah vawlei ah a cang kho ti lo pinah a tlak nak vawlei a rawk. Saram nih an ei sual zongah a thi fawn. A ṭhangcho cangmi ram cheukhat ahcun Palastik hmang tiang an khap cang.
Zawtfahnak a karh: Kan vawlei ah zawtfah a tam lawng si loin zawtnak thar tete (chan thar zawtnak) a karh. A ruang tampi lakah a cheu cu hnawmtaam a karh ruang le sii in thanter mi (chemical) tirawl kan ei ruangah a si.
Thingkung hau ruang le meikhangh ruangah harnak (Deforestation/Desertification): Vawlei ah thingkung hi phun 242,013 tluk a um i—cu lakah phun 380 cu an ci a mit cang i phun 33, 418 cu lotlau colh an i tim cang, ti asi. Lairam hmanh ah, mifim nih a tuak tikah, lovahnak, meihol rawhnak le innsaknak ca chim loin tihthing ca bak ah kum khat ah thingkung 200,000,000 reng lo kan hau, ti a si. Thingkung a ngan mi pakhat nih ti kalan 150 in 200 tiang a zawi ti a si. Kum khat ah hi vialte thingkung kan hau ahcun ti a zor thuahmah lai ti cu chim hau lo asi. Meiduah tikah saram an thi, thingkeo, zuva, khuai an thi i vawlei dat zong a ro.
Kalaymyo Inn kip ‘Ti’ hman ning
Kalaymyo um inn vialte ah inn 72,769 kan um. Kalaymyo nitlak lei khuachung sang le veng le khuate cheukhat cu 2015 kum hnu in Ti harnak kan tong ngai. 2015 kum Ti lianh hnu World Bank bawmhnak in lehmah 4 seh in cawhmi tikor 70 an co. Tikhor 20 hi donghcat lo in ti a chuak i nikhat ah Ti gallon (ting2 le cheu) hlei ti a chuak peng. Hi tikhor pipe cu ti phitnak an bunh. Pipe in ti a lami 1,917 Tikhur ah pipe a hmangmi 23,778, Tikhur ah piple le mirang vawlei a hmanmi 34,890, Tikhur ah zeihmanh a rual lo mi 5,949, Tibual ti 51 Tivati 3,792, Ruahti 227, Dinti thiang a hman mi 86, Tiphornak motor a hman mi 160, a dangdang 1920 an um tiah thawng theih a si. Milu sang 4 nih Tikhor dihlak ah 70,000 ah nitin te kan hman mi tikhor ‘Ti’ hi Litter (silole gallon) in tuak ah cun a tam tuk lai. Mah tluk Ti hman tam ah cun Tikhor cu nilinhnak ruang ah a reu lawng si lo in mipi hmangmi hrim a tam tuk ve.
Kalaymyo peng chung in nifatin suimilam 24 chung in vawlei tang ti hi Gallon sang (ting 6) dengmang an hmang ti a si. Chin ramkulh le Kalaymyo peng chung ummi tikuang cu Inn saknak, rawlchumhnak, tlanglo tuah ruangah meiduah le thingkung hau ruang ah thingkung an tlawm thluahmah caah vawlei tang ti an reu. Mah le siarem ning in vawlei chung chuak thil hna fimkhuar tein kan hmang thiam lo ah cun kum fatin ti harnak kan ton ko lai.
Tikhor ti a reu: Hmailei can zong ah hi nak in a let in harnak ton khawnh a si ti cu mi kip nih theih cio. Cucaah, Kalaymyo pawngkam sining zoh in hmailei caan dinti kong ah khuakhan ding tuanvo ngeih a hau. Tikhor ti a reunak kong he pehtlai in 2015 kum in Kalay peng khuachung le khua te kip ah Ti harnak an tong. Pawngkam thil sining a thlen ruang ah a chuakmi thil lak ah tihnung bik pakhat a si cang.
Kalaymyo peng chung tiva hna
Kalaymyo in a hnulei kap ah Chin tlangsang nih a vel. Kalay Nichuak-chaklei le Chaklei tlangsang hna cu Kalay rawn lei ah an hun niam hlei ah thlanglei tlangsang hna zong nih Kalay rawn lei ah an hun niam ve than. Mah tehte zohnak ding ah Myitta River(Leiksa tiva) pi cu thlanglei kap in chaklei ah an luang bantuk in nithlak lei in Manipur river (Run tiva pa) hna le tiva tampi an i tonnak hmun rawn pi a si. Manipur tiva zong lak khawh a si ko
NeyahUahYa river (Phawngku tiva) pi le tiva te tampi hna cu chaklei kap in an rak luang cio hna I Kalay rawm phank hlan ah Nithlak lei Chinram in a hun luangmi NatMuang tiva, Hmanlun tiva hna cu Kalay in pe 200 hrawng aa neihnak ah Thlanglei in a rak luangmi Myitta river he an I ton. Manipur tiva pi lak ding zong cu a si kho ve ko, nain Kalay khuachung tiang phanh ding ah meng tampi a hau. Sehthazang zong in hmangchih hau phun a si.
Kyuakttalung tiva (ေက်ာက္တစ္လံုးေခ်ာင္း) ti hmang a herh
Nithlak lei ( 9mile) Kyuattalung tiva le Zichaung tiva vun zoh ta u sih. Pakhatnak ah Kyawttalung tiva le Zichaung zoh rih u sih. Mah tiva hi Chin ram in a hun luangmi tiva a si. Nitlak in Nichuak lei a luang. Mah tiva hi Chin ram tlangsang in a niamnak lei a luang caah Kalaymyo khuachung lei ah fawi tein tilak khawh a si ko. Thialcaan zong ah mah tiva ti hi a heu rih lo. PS ning in cu tuak ah cun ruahnak thar a si hlei lo. Hlan lio in nihin tiang Kalay University le Sehhmuhzung hna hi Kyauktalung tiva ti an din ko.
Cucaah, kan vawlei le pawngkam kan dawt a si ah cun Tikhor ti tamtuk hmannak in Tiva ti hi hmang hna u sih law hmailei can kum zeimaw zat tiang kan techin farpar tiang santlaimi rosung kan chiahtakmi vawleiro a si ko hnga.
Zohchihmi: Ecology le Ka Cafung By Henry Nawl Thang Bik