Kan Chan Zawtnak le Damnak Sii

By Salai K. Chan Hnin Thang | Chin Digest Vol. 6, No. 3 —

Biatlangvan; Kan Chan

Atu kan chan hi fim chan a si, kan ti. Digital chan ti zong ah kan ti. Future Minds caṭialtu Richard Watson nih cun, ngong chan, tiah a ti. Kan ngong ti tikah, kan hrut thlu lo kan fim thlu fawn lo. Zei kan tuah ti zong kan i hngal lo nain thil le kan tuah fawn ṭung. Phone, computer le iPod thilri pawl nih minung lungthin ah hmunhma an lak bik chan a hung si. Nifatin sianginn ah siseh zung ah siseh inn ah siseh vawlei cung i kan hman bik mi an si. Ngakchia kum 5 tluk minung nih nikhat ah suimilam 6 tluk hi, cu thil pawl hmannak in an caan a liam. Tleirawl deuh le upa deuh pawl hi, hi nakin tam deuh dawh a si. US ram ah dothlatnak an tuah i, 2005 lio sining le 2009 sining ah online kan hman ning hi a let in kan hman deuh. Europe ah cun, let thum tluk a si. UK lawng ah, rian ngei lo nu pawl nih nikhat ah ni cheu tluk hi online in an caan a liam; Zatuak 45 tluk hi zapi online hmannak in an caan a liam. 2010 ah an hlat khawh mi cu US ram kum 8 in 18 kar nih nikhat ah suimilam 11 tluk hi, TV hmai, computer hmai, phone hmai, iPod hmai…tbk ah caan an hmang.

Phone in kan i chawn hna i, ca zong kan i kua deuh cang hna. Ruahnak hal awk i kan kawl hmasa bik cu, Google a si cang. Cucaah, thil kan hman mi pawl nih hin kan khuaruah ning lungput zong tampi a thlen. Phone le Google kan hman mi nih hin minung lungput hi a thleng kho lai maw? ti hi ruah lo awk a tha lo. Hihi a biapi ngai mi biahalnak a si. Michael Merzenich hi minthang scientist pakhat a si. Anih hi thluak lei a si i neuroscientist kan ti. Anih nih a ti mi cu minung thluak hi ‘plastic’ bantuk a si, a ti. Minung cu kan tonmi thil paoh nih kan lung a lak colh lengmang tinak khi a chim duh mi cu a si. Kan khuaruah ning lungput hi kan hman mi thil pawl nih a thlen-mer. Kan hman mi thil nih kan lung a lak colh peng nain zeidah a chuahpi ti hi ruah awktlak a si ve. Merzenich nih a ti mi cu atu ah cun kan ruahnak hi internet kan hman ning nih a hruai cang, a ti. Kan thluak a ṭawl. Digital network cu kan i pehtlaih ning a ran tuk tikah, kan nunphung zong aa thlen ning a rang tuk ve. Oxford sianghleiruun i thluak lei dohlattu Professor Susan Greenfield nih cun, ngakchia pawl nih electronic game an i celh tuk ahcun an thi a reu, a ti. A voi a tam tuk ahcun an thluak a der thluahmah ve, a ti.

Digital chan nih kan thluak a hrawh. Khuaruah tuaktan khawhnak a derter. Khua kan ruah ning le bia kan khiahnak ah harnak a tong. Kan thluak rianṭuan ning zong digital rianṭuan ning bantuk ah aa thleng thluahmah ve. Thawngpang pakhat voikhat te i kan hun theih zong ah zei kong a ruat kho lem ti lo. Vawleicung um vialte chikkhat te ah kan i hawikom kho nain, sang le veng le innpa he kan i hawikomh ning cu a zawt a zual. Facebook ah hawi tampi kan ngei nain kan innpa aho si hmanh kan hngal tawn kho ti lo. Khulrang ngai in thil cu kan thei ko nain kan lung a fim lo. California sianghleirun (San Diego) nih dothlatnak an tuah i an hmuh mi a um. 1960 kum hrawng i mi nih thawngpang an rak theih khawh mi le 2008 i mi nih thawngpang kan theih khawh ning hi, 300 zatuak in aa dang cang, an ti. Thawngpang kan thei lengluang cang, hawi he online in bia kan i ruah kho, nain hmaitonh biaruah kan hlam ruangmang.

Kan chan le rawhralnak

Kan chan hi a ṭhangcho tuk ko nain kan hman thiam lo ahcun rawh a fawi ngaingai. Henri J. M. Nouwen nih a cauk “The Wounded Healer” ah kan chan le rawhralnak kong zeimawzat a kan chimh. Kan ser mi vialte nih fawi tein a kan hrawh khawh. Pawngkam zong a hrawh, thli a thurter, ti a nawiter—kan vawlei a dam ti lo. Motor kan i mawngh i TV zong kan zoh len ko nain zeitindah rian an tuan i zeidah an si, ti bel kan ruat tuk lem lo. Kan zoh mi le hman mi thilri hi zeidah an si, ti kan hngal lo. Hi nih hin a nung cia mi a hrawh khawh lawng si loin a semka mi zong a hrawh khawh, pumpak a kan hrawh khawh i minung ci a hmih khawh, kan chikkhat caan a hrawh khawh i kan tuanbia zong a hrawh khawh fawn. Zei lam dah kan i thim lai?

Hlan chan ah cun thihnak nunnak kong lawng ah an rak buai. Tuchan mi cu, nuclear bom nih chikkhat lo ah a kan thah dih lai ti kan phang lo nain, hmailei ruahchannak um ti hlah sehlaw, ti tu kan phang. Hlan chan le tuchan hi, kan fim deuh kan hrut deuh, i ti awk a si hlei lo. Kan i dannak cu a kum le a chan ah a si lo, kan lungput le khuaruah ning ah a si. Psychologist Robert Lifton nih kan chan sining kong pathum in a langhter: (1) kan chan le sining aa tlak ti lo (a historical dislocation), (2) khua i ruah sual a fawi (fragmented ideology), cun (3) thih thiam lo nunnak thar kan kawl (a search for new immortality) tiah a ti.

A pakhatnak cu kan chan le sining aa tlak ti lo. Nu le pa le fale te karah hor thukpi nih a kan dan mi ko a lo. A fa nih cucu ka cawkpiak a ti i, a pa nih mah cucu zeidah a si, tiah a thei kho ti lo. Kan hman mi thilri nih khua tuaktan a kan thiamter ti lo. A ciasa thil lawngte nih kan ruahnak a zenter. Kan lungthawhnak a zeng. Kan thilti khawhnak a zeng. A lawmh zong i lawm hlah, a huam zong huam hlei hlah. Hmailei ka nunnak ca ah cun keimah hi ṭuanvo ka ngei bik, ti hi kan hngal kho ti lo.

A pahnihnak cu kan chan le sining aa thlen tuk ah, thil kan tlaihchan ning zong aa thlen a rang tuk. Baibal sianginn kai a duh ngai mi kha, atu cu zalen ngai in Sianghleirun kai a duh deuh cang. Biaknak a tlaihchan ngai mi kha mah duh paoh in khuasak kha a tlaihchan deuh cang. Chan tiluan a dawi i Pathian zei ah a rel ti lo. Cuticun, kan sining hi chikkhat te ah aa thleng kho colh. Khua i ruah sual bantuk khi a si ko lo hlah!

Khua ruah setset mi kan ngei lo—tuchan mi hi! Kan ton mi hoih in kan lung a thleng lelek. Mi pakhat kha lung hlutnak in damh khawh a si lioah, rawl ei awk ngei loin minung a thongsang in an liam. Vawlei dang kan kal khawh lioah kan vawlei ah ralpi tho sehlaw, kan ciam ko lai lo maw, kan ti. Nuhrin covo le nuncan ziaza kong kan i cawnpiak lioah, phung i tlaih riangmang in mi a hrem i a that cuahmah mi ram aa um. Tidil nganngan, lei tilak sausau le non thatha kan ser khawh lioah lihninh, thlichia, le tilian ral nih suimilam pakhat tluk ah kan chan chung i kan i ser sek len mi a hrawh khawh.

Tuchan mi nih zeihmanh an zum kho ti lo. Mitthep kar nunnak men kan si. Khua i ruah sual i mah le mah i thah duhnak le khua pakhat te i ruah sual in nunnak liam a fawi chin lengmang. Hmual a ing kho ngai mi si kan herh. Pastor te cawnpiaknak ngaih kan duh men hnga nain, kan ton mi hi zei set dah an si ti i fian kha kan duh deuh peng. Khrihfa si hi ruahnak pakhat sawhsawh i tlaih pei a si ko hi, tiah ruah sual a fawi. Tuchan mi cu kan ton mi paoh kan lunghrinh dih i, kan sining he aa tlak ngai hnga maw, kan ti peng.

Cu tikah, a pathumnak ah kan phan. Thih a thiam lo mi, a rawk kho lomi, zeihmanh nih hna a hnawh khawh lo mi nunnak kan kawl. Hi tihphannak hi kan i buaipi bik mi ah a hung si, tiah Robert Lifton nih cun a ti. Micheu nih cun fa ngeih hmanh an duh ti lo. Zeitintiah, hi chan le harnak ton lai an ruahpiak ngam hna lo. Thih hnu nunnak hi, kan i buaipi mi a phi si hlah sehlaw zeitin? Pum thar i thlennak (thawhṭhannak) tiah Khrihfa nih kan i cawnpiak mi hi a phi si hlah sehlaw zeitin? Zei bantuk thih a thiam lo mi nunnak zong nih minung kan nun hnawhchan zeidah a si, ti kha hngalh awk ah a kan bawm kho ti lo. Cucaah, tuchan mi nih hin Hell, Hremnak, Vancung, Thih Hnu Nunnak, Thawhṭhannak, Paradise le, Pathian Pennak kong sullam pakhat hmanh an hngalh khawh tawn ti lo hi khuaruahhar awk hmanh a si lo hmanh maw!

Luatnak Lam

Kan pawngkam i a cang cuahmah mi thil vialte kan ruah tikah, i hal lo awk a ṭha lo mi cu luatnak lam hi hei um hlah sehlaw zeitin? ti hi a si lai dah. A zeng cang mi minung! A hma le a fahnak hmanh a hngal kho ti lo mi! Atu kan chan sining ah hin, lam pahnih a um. Cucu, lungput thlennak lam le lenglei dothlennak lam an si. A pathumnak ah, Khrihfa lam kha Jesuh Khrih nunnak in kan zohti te hna lai.

A pakhatnak cu lungput thlennak lam hi a si. Chunglei nun ti zong ah kan ti lai. Kan lungput ah hin, ‘hmuh khawh lo mi, hmuh khawh mi, le daizir umnak,’ hna hi chunglei pehtlaihnak muisam a langhter. Kan lungput in zeizong vialte he kan i pehtlai kho ko. Pumpak thil ti mi zong zapi thil in ruah khawh a si ko. Cucaah, chikkhat te ah, voikhat te ah, thil nung vialte he i pehtlaih khawh a si. A hrampi cu kan lungput hi a si.

Rithainak sal in a luat mi hna nih an luat khawh ning lam, a kan chimh mi a um. Lungput ṭhawnternak in hi sal sinak hin luat khawh a si, tiah an ti. Cucaah, kan pawngkam harnak sal sinak vialte in luatnak lam cu lungput thawnternak, lungput thlennak in a si. Nunnak hi kanmah lawng in a si kho lo i, ser mi thil vialte he aa pehtlai mi kan si, ti zong kan hngalh a hau. Ser mi vialte he kan i pehtlaih khawh ahcun kan lungput tampi aa thleng tinak a si. Zei ruang lo ah ser mi thil hrawh kan i sum khawh ahcun kan lungput aa thleng ngaingai tinak a si. Cu nih cun kan pawngkam le kan zatlang zong a sersiam ko lai. Keimah lawng ka si lo, ti kan ruah khawh ahcun atu kan sinak nakin thuk deuh ah kan va pil kho lai. Atu kan sining dirhmun pinlei tiang va hngalh khawhnak lam cu lungput thlennak hi a si. Na lungput na thlen tikah, a hlan na sining nakin a ṭha deuh mi sining, na ngeih ko mi kha, na hmuh i na hngalh khawh cang. Cucaah, hi lam cu thlacamnak in lungput i thlen nun kan ti lai. Thlacam hi thaw kan chuah bantuk in cam khawh a si ko. Khoika kan um paoh ah, kan lungput sersiam nakding ah thla cam ta khawh a si ko. Minung vialte kan i tluk timi lungput, ser mi vialte he kan i pehtlai ti mi lungput le, dawtnak hi minung damtertu le vawlei damtertu a si, kan ti khawh nakhnga thla cam usih.

A pahnihnak cu lenglei dothlennak lam hi a si. Zatlang thlen, pawngkam thlen, asiloah kan vawlei thlen kan ti lai. Mi hi kan lung a fim cio cang. Atu kan vawlei maw a tha deuh mi vawlei dah kan ser lai tiah i thim awk a si ti lo. Vawlei thar maw kan ser lai asiloah vawlei ngei lo lawlaw in dah kan um lai, ti lawng a tang. Lenglei dothlennak a tuah mi hna nih cun mah le mah i thah nakin dothlennak tuah hi a ṭha deuh, an ti.

Kan vawlei hi kan ser mi hriam in chikkhat lo te ah minung ci hmih khawh a si i, ciamhter khawh a si cang, ti kan hngalh. Vawlei thar ser, a hlun tharchuah asiloah remh ding hi cu an lungthli pel hmanh an ruat lo. Thil cohlan khawh le kaupi in khua ruah khawh cu hruh ah an ruah. Ram thar ser cu chim lo, ram a hrawktu thil paoh a hram in phawi lawlaw tu an ngamh. Cabuai cung biaruah i daihnak ser, pawngkam sawksamnak doh, daihnak ser, sifahnak doh le nuhrin covo dirpi—hi pawl nih vawlei a damter khawh ko ti hi an zum kho hrim lo. Rawhralnak vialte a hram phawinak (zaangennak) lawng in zei paoh hi kan runven khawh lai, tiah an ruah.

Sihmanhsehlaw, lenglei dothlennak a tuah mi hna nih cun namneh mi luatter, sifak bawmh le ral donghter tiang lawng hi an duhmi a si lo. Ral ruangah mi tam tuk nih an tuar. Cucaah, miṭha men si kha an duh ti lo. Mithar hlikhlek te bak si kha an duh. Cu mithar cu mah le mah sining le vawlei sining he thuk deuh in i pehtlaih kha a si. Kan sining le vawlei sining dik tak hi kan hngal dih thlu kho rih lo. Kan thilti khawhnak le vawlei thluachuah sining zong kan hngal kho thlu rih lo. Cu sining dik tak i hngalh kha an duh—dothlennak lam a zul mi nih!

Hi mithar nunnak cu hriam le nam in i uknak si loin dawtnak le thuk deuh in i pehtlaihnak lam thar in i uknak phun a si. Mah le mah i zumhnak lam in a si lai lo. Mah le mah i zumh tuknak nih a kan hlen tawn i, nun i lak phahnak tiang zong kan phan ṭheo.

Kan boruak hi kan thleng kho men lai lo i, minung nun ning a thar in i cawnpiak zong hi rawh chinnak tu a si kho, tiah dothlennak lam a zul mi hna nih an zumh. Kan i tinh mi hi tuan te ah kan phan lai ti zong an zum lo. An i fian mi tu cu, nun i laknak nakin nun ngamh tu hi a sung deuh tiah an zumh i, na tuah mi thil an man hi a phichuak na hmuh colh le hmuh colh lonak ah aa hngat lo, tiah an zumh. Vawlei thar nun in nun kha an i zuam i, pawngkam hnahnawhnak kha al khawh an i zuam fawn. Zei paoh hi khaukhih cia an si ti mi ruahnak in zei paoh hi an i thleng kho ti mi ruahnak lei ah kar an hlang ciahmah.

A pathumnak cu Khrihfa lam hi a si. Lamthumnak ti zong ah ti khawh a si. Hi lam hi a um kho ngai hnga maw? Jesuh nunnak kan zoh tikah chunglei lungput thlennak le lenglei zatlang nun thlennak hi an i ralkah lo. Tinh mi pakhat lei ah an kalṭi ko. Lungthlennak ti mi hi a sining te ah cun, pumpak dothlennak bak a si. Chunglei lungput aa thleng mi hna nih cun lenglei thil thalo zong thlen an i zuam.

Chunglei lungput thlennak le lenglei zatlang thlennak nih aa tinh mi cu thlennak taktak chuahpi hi a si. Chunglei lungput aa thleng mi nih a pawngkam sualnak kha daiziar in a zoh sawh bal lo. Sualnak hrampi phawi le hloh aa zuam. Cu ve bantuk cun, lenglei dothlennak a tuah mi hna zong nih an lungput thleng hmasa loin an hrial kho lo. An chunglei ah tihphannak le a hmaan lo mi thil an doh thiam ve.

Hi hna pahnih nih hin mah zawn ruahnak le mah himnak lawng an kawl bal lo. Tihphannak ngei loin dothlennak an tuah. Chunglei an i sersiam lawng si loin lenglei vawlei zong an sersiam caah tuchan zawtnak zennak in an luat. An thilti khawhnak aa dang cio ko lai nain an i tinhmi cu pakhat lawng a si i, cucu thlennak a si. Dothlennak nih cun a rawk mi a damter i, khua ruah sualnak vialte zong a damter. An i ruah ning leng tiang in thil an ti kho. An sining dik tak an i hmu chin lengmang.

Hi hna ca ah cun nunnak hi kan sining aa thup mi vialte hun le cu chunmang zul in nun duh hi a si, an ti. Cu chunmang le duhnak cu Thiang Thlarau asiloah Cunglei Thawnnak kan ti lai. Lungthlennak le dothlennak hi kanmah thilti khawh ṭhawnnak in tuah khawh mi a si lo, Thiang Thlarau ṭhawnnak thawng in tuah khawh mi a si, ti hi kan zumh. Khrihfa nih cun hihi Jesuh nun ah kan hmuh mi a si. Lungput thlen a biapitnak le zatlang nun thlen a biapitnak hi ṭhen awk an ṭha lo. An i tlai.

Jesuh cu dothlennak (revolutionary) a tuahmi a si, a puarhrang (extremist) fawn lo. Ruahnak sawhsawh men a chim lo, a mipum bak in dothlennak a tuah. Pawngkam buainak le sualnak nih Pathian he an i pehtlaihnak a kham lo i a dawn fawn lo. Biaknak lei aa zuammi hna an tuahsernak a hmaan lonak tu a phozar. Sualnak a ngei lomi misual bang vailam ah an thah—an hmaan lonak a phozar. Hi nun ning lam hi tuchan mi nih luatnak kan hmuh ning lam zong a si ve.

Biatlangkawm

Tuchan mi cu kan chan le kan sining hi aa tlak ti lo, khua i ruah sual a fawi i, thih a thiam ti lo mi nun ning lam kawl in kan vai. Lungput thlen le that lonak dothlennak in a phi kan hmuh. Jesuh nih hi lam hin vailam cung ah teinak a hmuh.

Hi lam hi na pawngkam kha hun zoh hmanh. Mi tampi nih an zulh na hmuh ko lai. Micheu cu a bu fa tete in an tuah. Mino le nu cheukhat nih dothlennak an tuah. Coffee dawr ki ah tingtang i tumpah in dothlennak chunmang an man. Biaknak lei hruaitu hna nih din tein an tuah. Ngaihchiat langhternak in siangngakchia nih duh lonak an langhter i dothlennak an tuah. Hringtu nule cheukhat nih an fale kha hling le so phah mi lam an zawhter hna i cuticun chunglei lungput thlennak an ser. Pale cheukhat nih an fale kha an rel bal lo mi cauk an relter hna i nun sersiamnak an tuah. Lam dangdang cio in dothlennak an tuah cio. Na khua le na chungkhar zong ah na hmuh ko hna lai. Na lungput lila hmanh kha dothlennak na tuah ve men ko lai. Zeicahtiah hi mi vialte hna hi, zing niceu a chuah bang ruahchannak he dothlennak a tuah i vawlei thar lei panh in dothlennak a tuah mi an si.

Hi vawlei thar nih cun kan chunmang a tlinter lai, kan thil ti mi a remh lai i, nikhatkhat ahcun kan luat te ko lai ti mi fiannak he hmai a kan nawrter—dawt awkah ka luat te ko lai (free to love)!

A tanglei cauk pahnih zoh in pehtonh mi capar a si:

Henri J. M. Nouwen, “Ministry in a Dislocated World,” in The Wounded Healer: Ministry in Comtemporary Society (New York: Image Doubleday, 1972/2010), 7-26.

Richard Watson, Future Minds: How the Digital Age Is Changing Our Minds, Why This Matters and What We Can Do About It (London: Nicholas Brealey Publishing, 2010), sample.

Salai K. Chan Hnin Thang nih Chin Digest Vol. 6, No. 4 (August 2020) caah a tial mi capar a si. Online careltu caah kan hun thlah than mi a si. ~ Editor