By Thawng Tha Lian S| Chin Digest Vol. 6, No. 4 — Zeiruang ah dah nihin ni tiang kan ram chung ah hriamtlaih in ral kan doh? Hriam tlaih in dohthlennak kan tuah hi kum 70 lengkai a hung si cang. Vawlei cung ral tho le hriamtlai pawl vailte an tuanbia zoh tikah kanmah Kawl ram chung buainak bantuk an um lo; Kawlram hi caan sau bik a rau mi kan si. Vawlei ralpi hmanh kha kum 10 leng a rau lo nain kannih Kawl ram chung buainak cu kum 70 lengkai a si cang. A ruang a um hrimhrim lai! Cucaah kan tuanbia cahmai kau ṭhan kan herh. Zeiruang ah dah hriam kan tlaih i nihin ni tiang a dih khawh rih lo ti mi a hrampi kha kan fian a herh. Thingkung pakhat a ci hmih kan duh cun, vawlei tang i a thup mi a hrih-hram in kan coih i kan thah a hau; a hram te coih loin vawlei leng ah a hung chuak mi a kung le a ṭeng-nge lawng in thah kan timh cun a thar in a corh ṭhan lengmang ding a si. Cu bantuk cun, kan ram buainak zong hi a daih khawh nakding ah cun a hrih-hram tein kan thah a hau; a luancia kan tuanbia cahmai kau ṭhan ta a herh. A hrih-hram tein kan coih lo cun a theipar an tlai zungzal ko lai.

Cu kan theih khawh nakding ah kan Chinram miphun dang he fonh in ram kan rak dirh ṭi hlan kan tuanbia kha a biapi ngaingai. Phun dang cun, atu kan umnak Union of Burma rampi kan rak ser hlan ah zeitindah kan rak i uk, zei bantuk miphun dah kan si ti kha theihfian hmasa a hau. 1947 kum ah Panglong hnatlaknak min a rak thu mi; Chin, Kachin, Shan le Kawl cu Mirang pawl an rak kai hlanpi in amah tein ram a ngei i amah tein aa uk mi miphun kan rak si hna. Kachin kan u-nau hna cu Dowa ukphung in an rak i uk. Shan pawl cu Sawbua ukphung an rak hmang. Kawl pawl cu Siangpahrang ukphung an rak hmang ve. Kannih Chin cu Ramukbawi ukphung in kan rak i hruai ve. Cuticun mah le ram te ah, mah le ukphung tein a uk mi ram dangdang cio kan rak si hna.

Cu ruang ah cun Mirang a hung kai i an kan tuk lio zong ah miphun dang te cio tuk in an rak kan tuk; kan ram cio an lak kum zong aa dang cio. Mirang kut tang kan phak cio zong ah phunghrampi dang te cio in an rak kan serpiak. Bianabia ah, 1885 kum ah Kawl pawl an Siangpahrang hnu bik a si mi Tae-baw-min cu Mirang pawl nih an rak tei caah cu kum thok cun Kawl pawl cu Mirang kut tang ah an rak um cang. Shan pawl hi kum 1888 ah Mirang nih an rak tei ve hna caah Shan miphun le Shan ram uk nakding ah (1888 Shan States Act) an rak serpiak ve cang hna. Kum 1922 kum ah Federated Shan States Act tiah an hun remhpiak ṭhan hna. Kachin pawl cu 1895 kum ah an rak lak ve hna i Kachin Hill Tribes Regulation in an rak pen ve hna. Kannih Chin hi Mirang pawl kut tang ah a hnu bik phan mi kan si. Kum 1896 ah Chin ram cu an rak lak dih i Chin Hills Regulation in an rak kan uk ve. Chim duh mi cu, hi miphun pa 4 hna hi Mirang pawl an kai hlan in amah tein a rak i uk mi; miphun tling, ram ri ngei kan rak si hna. Cu ruang fom ah cun Mirang zong nih kum dang te cio in an rak kan tuknak cu a si cu; miphun dang kan sinak cio te an rak kan pom cio caah a si. Kawl pawl le Chin pawl hoi hna khi cu kum 10 in Mirang kut tang kan phak kum khi a dang. An kut tang kan phak ciocio hmanh zong ah phunghram dang te cio in an rak kan serpiak. Cucaah, hi miphun pa 4 hna hi ho kut tang hmanh ah aa pen bel lo mi le a uk bal lo mi kan si hna, kan ah te cio in ram ri le uknak a ngei mi kan rak si hna.

1945 kum ah vawlei ralpi pahnihnak (World War II) a hung dih. Vawlei ralpi a dih lecangka tein United Nation Organization (UNO) an hun dirh colh. UN nih a hrin colh mi cu; vawlei cung miphun paoh nih anmah tein khuakhan lairelnak nawl an ngei lai, ram khat le ram khat i tuk in sal ah i pen (colonization) hi um ti hlah seh, ti a si. Cu lio vawlei cung pi huap ramkhel kal ning ruangah South Africa ram pawl le kanmah lei Kawl ram, Malaysia le India ram pawl telh in Mirang pennak tang in luatnak (Independence) pek colh ding min cazin ah chiah mi ram tampi kan hung um hna. Cuti vawlei cung huap pi ramkhel thlihran ruangah cun Luatnak cu kan duh zong duh lo zong ah pek cio ding khi kan si hna; tuan deuh le tlai deuh lawng!

Cun, 1945 kum WW-II a dih lecangka in anmah England ram ah thimnak (general election) an hun tuah colh ve. Vawlei ralpi lio ah an hruaitu an hero a si mi Winston Churchill te party (Conservative Party) le Attlee Clement mino te nih a rak hruai mi (Labour Party) ti in thimnak paihbual an rak tuah. Cu lio cu Winston Churchill hi vawlei pi ral hmanh a teitu tiah vawlei pi a hip dih, a min a rak lar tuk lio caan kha a si. Nain, 1945 thimnak ah Attlee nih a hruai mi Labour Party nih thimnak bual an rak co daih ko. Hi lio thimnak i Labour Party nih an aupi mi cu an uk mi colony ram pawl Independence pek ding ti khi a si. Winston Churchill hruai mi ruling Conservative Party cu landslide bak in a tei. Zeicatiah, ni a tla lo mi colony ram uk rih ding Conservative Party policy kha Britain mipi nih an ei khawh ti lo caah a si. Churchill hi an uar tuk ko, nain fak ngai in an rak thlak. Attlee cu Prime Minister thar a hung si. Cozah a hun ser. Kawlram le India independence pek khi cu tuan le tlai thil men khi a si cang.

Hihi vawlei cung huap pi in ramkhel kal ning hi mizapi nih khua kan ruah ah kan philh tawn, a hlei in mino nih kan thei ti lo. Sianginn ah tuanbia (History) an rak kan cawnter mi zong nih a ngaih khawh men; anmah Kawl thil ti khawhnak lawng te cu pei an rak kan cawnter fom cu—tuanbia in kan thluak an rak kan ṭawl cang cu mu. A ngaingai te ah cun Panglong minthut lio khan Kawl pa nakin a tang niam deuh dirhmun in min kan rak thu lo; ram a dirh ṭi mi miphun sinak in kan rak thut mi a si.

Nihin ni ah kan Kawl ram kong ceih paoh ah Panglong Biakam, remdaihnak, federal, democracy ti mi biafang pawl hi chim a tam bik le ceih a tong bik mi an si. Tuanbia a um caah a si. Federal le Democracy kong kan ceihnak hi 1947 lio Shan ram Panglong khua biakam le hnatlak mi in a thok cang mi a si. Panglong Agreement cu Miphun 4 i fonh in ram pakhat ser ṭi ding biakam le hnatlaknak a si caah a biapi tuk mi a si. Miphun pakhat a nunnak ah a biapi bik mi Kan ram ri le kan nunphung, kan biaknak le kan ca, kan holh vialte kha miphun dang he fonh ding in biakam minthut mi a si. Cucaah, Panglong Agreement chung a tel mi hnatlaknak le biakam mi pawl cu zeidah an si?

Panglong Agreement ah biakam le hnatlak mi hi pa 9 a um. Cu chung cun a biapi bik mi cu hnatlaknak pa 5 nak le pa 7 nak hi an si. Hnatlaknak pa 5 nak cu; miphun pa 4 (ram 4) i fonh in ram khat kan ser ṭi lai, nain atu lio kan ngeih mi kan i uknak hna hi a tlau lai lo, kanmah le kan ram te cio ah cun kanmah tein kan i uk lai, (full autonomous) kan ngei lai, ti a si. A sawh duh mi cu 1896 Chin Hills Regulation, Kachin nih 1895 Kachin Hill Tribes Regulations, Shan nih 1922 Federated Shan States Act ning tein an i uk kho rih lai ti kha a si. Kanmah tein khuakhan lairelnak nawl kan ngei lai, ti kha a si. Hnatlaknak pa 7 nak cu; kan ser ṭi mi rampi cu Democracy ukphung kan hmang lai, ti a si. Cucaah Panglong Agreement nih a chim mi cu Democracy le Federal ukphung kha a hram bunh in ram kan ser ṭi lai, ti a si. Cu ruangah cun nihin kan ceih len mi Federal le Democracy hi kan caah thil thar a si lo, kan pupa hna nih biakamnak an rak tuahcia mi pawl kha ka hun ceih ve ṭhan bia an si. 1947 lio Kan pupa hna biakam le an neh-nang kan hun zulh dawi ṭhan tu khi a si.

Cuticun Panglong Agreement ning cun Aung San hruainak in phunghrampi an hun suai. A hran a hun i lim. Kan langhter cang bang, Aung San duh ning in thil a hung tlin thluahmah tikah U Saw le a hawile nih an rak nahchuah caah 1947 July 19 ni ah an thahnak cu a si. Aung San um ti lo hnu in U Chan Htun hruainak in Phunghrampi suai cu an hun pehzulh. Aung San um ti lo hnu in a hung chuak mi 1947 phunghrampi cu Panglong Agreement pa 5 nak (federal) mahte khuakhan lairelnak kha an kan hnonpiak. Federal a si lai; mahte khuakhan lairelnak a um lai ti mi cu an kan buarpiak, a hramhram in an thlau. 1947 phunghrampi cu Panglong hnatlaknak a pa 7 nak a si mi Democracy phunghrampi lawng a hung si, federal a thawtnak an kan hlonhpiak. Democracy hmanh ah a ṭha bik an ti mi Parliamentary Democracy phung a rak si ko nain Democracy lawng cun miphun cawh, miphun tampi umnak ram ah cun a za lo. Zeiruang ah? Democracy kan ti mi cu mitam deuh duhnak paoh in kalpi mi le mi tam-u hnatlaknak zulh in ukphung kha a si. A zual hma mi cu Kawl ram chung um mi miphun hna, kan milu rel aa thlau tuk mi hi a si. A tam-u cu Kawl miphun an si caah anmah duhnak paoh ah, Naa tum hnarphen sawh mi hruai bang in an kan hruai khawhnak a si—democracy phung ning te a si ko. Cuticun milu rel tam-u a si mi miphun pakhat nih an duhnak paoh ah an kan hruai mi cu dingthlu lairelnak, tlukruannak um lo an ti, an duh lo caah 1949 kum in KNU (Karen National Union) nih hriam tlaih in dothlennak tuah an rak thok cu a si. Cucu kan pale nih an rak i fian cia tikah kanmah le kan Chinram te ah kanmah tein khuakhan lairel khawhnak a um rih ko ding cun Panglong hnatlaknak ah min kan thut ve ko lai, tiah an rak tinak hna kha a si.

Miphun cawh umnak ram ah cun democracy ukphung lawng cun a za lo ti mi cu kan ram nih mithmuh kuttongh in a rak langhter. Bianabia ah, 1961 ah Prime Minister U Nu nih Democracy ukphung (1947 phunghrampi) ning te cun; hi Burma ram chung um mi miphun vialte kan zoh tikah Kawl miphun hi milurel tam bik kan si, Kawl miphun nih kan biak mi cu Buddhism a si. Cucaah, Kawl biaknak a si mi Buddhism cu ram pumpi biaknak a si awk a si, tiah ramkomh Hluttaw ah biatlang a rak dirh. Cu lio ah tlangcungmi MPs pawl nih an rak duh hrimhrim lo. Kawl ram cu miphun kip cawh in dirh mi ram a si, biaknak tampi umnak ram a si caah miphun pakhat lawng nih an biaknak a si mi Buddha biaknak kha ram pumpi biaknak tuah ding cu an rak doh, kham an rak timh. Sihmanhsehlaw, Democracy phung ning tein me (vote) an hun thla. Tlangcungmi komh vialte kan me (vote) cu Kawl miphun pakhat an me (vote) zet kan si lo tikah cun, democracy phung ning tein mi tam-u duhnak kha duh zong duh lo zong ah cohlan a hau. Cuticun Buddha biaknak cu ram pumpi biaknak ah a hung cang. Cu ruang ah nihin kan u-nau KIO/A (Kachin Independence Organization/Army) ram tang ah harsatnak tuar in miphun caah dothlennak an rak i thok cu a si. Kawl miphun an huat si loin ukphung kha an doh mi a si. Kanmah Chin pasal ṭha Pu Hrang Nawl zong cucu 1961 ah an rak ser mi phungphai ruangah cun hriam a rak tlaih venak kha a si. Hi zawn ah hin, Kawl miphun kan huat kha a si lo—an tuah mi ukphung (an policy) kan huat tu kha a si.

Buddha biaknak rampi biaknak ah an tuah mi cu tah a poinak a um maw, ti mi biahal awk a um colh. Cu phungphai ruangah cun nihin ni tiang Biaknak dang a si mi pawl Khrihfa, Muslim, Hindu, tbk. ti in harnak kan tuar colh. Kan biaknak zalonnak um kho ti lo. Kanmah Chinram hna ah cun Khrihfa kan sinak a langhtertu, Khrihfa kan sinak hmelchunhnak a si mi kan vailam tung hna an kan hrawhpiak lawng si loin, cu hmun theng te ah cun Pura an hnuai colh hna. CHRO hlathlainak nih a fianter mi cu: kan Chinram chung ah vailam tung, pe 20 nak a sang mi hi 13 an phur, pe 20 nak niam deuh an phur mi pawl he fonh ahcun 30 leng an ka phurpiak tiah an langhter. A zualhma deuh mi cu, Laitlang chung biakinn kan ngeih mi vialte hi phung ning tein an kan cohlanpiak (biaknak min put in register tuah khawh si rih lo) duh lo, kan biaknak zei an kan relpiak lo. Zei tluk in dah lung fak a si! Hihi mizapi nih kan theih a herh cang. Hakha Baptist Association pi hmanh khi nihin ni tiang ah pumpak min (khrihfa upa maw, member chung in pakhatkhat min in maw) lawng in register tuah mi a si. Anmah Buddha biaknak caah cun phungki umnak le Pura cu an sak hlan in hmunhma pek cia an si, rampi phaisa hmang in an sakpiak rih hna. Nihin ni tiang ah kan Chinram chung kan biakinn vialte hi rampi phaisa hmang in an kan sakpiak mi pakhat tel a um maw? Kanmah thazang te; cheuhra cheukhat le thawhlawm tein kan sak mi lawng te an si. Cucu maw tlukruannak?

Cuticun ram chung ah hriamtlai phu kan hun karh thluahmah tikah ram chung ah remdaihnak a um ti lo. Kawi le dua i tlai in ram kan ser ṭi lai kan rak ti mi cu, zenkuan le meithal he tu in kan hun i dirh-onh. Kah le doh a tam chin lengmang tikah 2nd March 1962 ah Gen. Ne Win nih, “Kan rampi cheng palang thukpi chung a tlak nakding ah kut zung hnih te lawng aa duh ah ka khamh (kan rampi a rawh dih deuh hlan, a kehkuai dih deuh hlan kut zung hnih te aa duh ah ka khamh),” ti mi min put in uknak a rak lak kha a si.

Cu lawng si lo! 1962 kum hnu cun Ralkap kut tang kan si cang tikah a zual hma chinchin. Democracy phunghrampi zong cu a thi, ralkap chim mi paoh phunghram ah a cang dih. 1966 kum ah Gen. Ne Win nih hramhram in Kawl ca le Kawl holh cu, rampi hman mi ca le holh ah a hun ser ṭhan. National Language Policy (NLP) ti mi kha a si. Mi tampi nih English in kan cawn mi kha Kawl ca an chap ti lawng in kan rak i fiang, an rak kan hlen fom cu. Cu ca le holh phungphai (NLP) i a hnu phen ah a rak um mi cu, Kawl ca le Kawl holh, Kawl nunphung le Kawl tuanbia dah ti lo sianginn ah cawn khawh a si ti lo. Cu kum thok cun tlangcungmi kan ca le holh, kan nungphung le kan tuanbia pawl cawnnak nawl kan ngei ti lo. Cozah zung ah kan holh kan hmang kho ti lo, biaceih zung hna hmanh ah anmah kawl holh bak lawng! Tahchunhnak ah, hi 1966 hlan tiang cun Karen kan u-nau hna khi anmah ca le holh tein tang 10 tiang cawnnak nawl an rak ngei. Kanmah Chin hi India ram Mizoram ah cun, M.A. tiang hmanh ah Mizo ca le holh in nihin ni tiang cawn khawh a si rih. Australia ram ah Refugee dirhmun in a phan mi kan unau hna caah Australia cozah nih Laica le Laiholh cawnternak nawl a onh hna. Asinain, kanmah Kawl ram lila tu ah kan cozah nih cawnnak nawl le holhnak nawl an kan pe lo. Tlangcungmi kan ca le kan holh thah an timh mi a si. Nihin ni tiang ah anmah Kawl bantukin zalong tein kan ca le kan holh in kan cawng kho hlei rih lo. NLD cozah nih nan holh le nan ca cawng ve cang uh, an kan ti nain Sianginn caan leng ah nan cawng lai ti a si. Cu hlei ah tlangcungmi kan ca le holh a chim mi Saya/mah te cu thlahlawh tlawm deuh an pek rih hna. Cucu zei he dah ka lawhter ti ah cun, ra u, rawl kan i hrawm hna lai ti ṭung i, innchung luhter duh loin innka hram ah rawl kheng rak hunh/pek he ka lawhter. Cucu maw kan i lungsi ko lai!

Cuti i Kawl ca le Kawl holh lawng kha rampumpi holh ah cang te seh tiah an rak i timh mi le an tuah mi cu, nihin ni ah a theipar tampi an zuun cang. Tahchunhnak ah, Kachin ram i an khualipi a si mi Myitkyina ah va kal u law anmah Kachin holh nan thei ti lai lo—Kawl holh lawng te a si cang. Shan ram an khualipi Taunggyi ah va kal u law anmah Shan holh nan thei ti lai lo—Kawl holh lawng te a si cang. Mon ram an khualipi Mawlamyaing zong ah va kal u law anmah Mon holh nan thei ti lai lo—Kawl holh lawng te a si dih cang. Cu bantuk ṭhiamṭhiam in Rakhine ram zong ah a si ve. Kanmah Laitlang zong ah Kawl holh le Kawl ca nih a kan chilh thluahmah ve cang. Tlangcung kan unau hna an sining zoh khin kan i runven thiam ngaingai a herh ko. Chin cu milu tlawmte kan si caah chilh khuh a fawi tuk mi kan si.

Miphun pakhat a nunnak thahri le miphun phakhat a tlau lo nakding ah cun, cu miphun hna i an biaknak, an ca le holh, an nunphung le tuanbia kha an si. Hika kan tuanbia tiang ah hin a lang colh mi cu: miphun pakhat sinak (identity) kan ti mi Biaknak, Nunphung, ca le holh kha thah an rak timh mi hi tlangcung mi nih hriamtlaih in kan dohnak cu a si—kan ca, kan holh, kan nunphung le kan biaknak a tlau ahcun miphun kan tlau ding kan hngalh caah a si. 1962 hnu cun Panglong hnatlaknak pa 5 nak a si mi Federal cu chim lo, hnatlaknak pa 7 nak a si mi Democracy ukphung zong cu a tlau dih—ralkap chim mi paoh phunghram le zulhphung ah an cang dih. Kha ti khan ralkap nih caan zeimawzat an hun kan uk. Ralkap uknak kut tang ah kan ram a har chin ruangah kan ram chung a um mi miphun vialte nih kan celh ti lo caah 1988 ah lam cung ah chuak in kan doh. Mi ramdang ah cun mipi nih hi uknak hi kan duh lo, rak kan thlenpiak uh, tiah lam cung ah chuak in duh lonak an langhter ahcun an cozah nih mipi duh ning tein uknak cu a thlenpiak tawn hna, nain kannih Kawl ram cu kan vanchia—ralkap keden tang ah kan phan ṭhiamṭhiam. 1988 thlennak lamthluan a dih manh hlan ah Gen. Saw Maung nih uknak a lak ṭhan. 1989 kum a hun phak cun Gen. Saw Maung nih cun kan ram min tiang in a thlen! Burma (Union of Burma) ti mi Mirang pawl sin in luatnak kan rak lak ṭinak kan min te kha Myanmar (Union of Myanmar) tiah a thlen. Burma maw Myanmar dah? A sau lai caah hi hnu ah kan hun peh ṭhan te lai.

Thawng Tha Lian Sang cu Chin Christian University in B.A.Eng a dih hnu ah Chulalongkorn University, Thailand ah M.A in International Development Studies (MAIDS) a dih. Mekong Economic Ltd le Rosa Luxemburg Stifung Sea (German INGO) hna ah rian a rak tuan bal. Atulio ah Center for Development and Ethnic Studies ah rian a tuan lio a si.

Chin Digest Vol. 6, No. 4 (November 2020) ah chuah mi a si. Cauk a phanh khawh lo nak a tam caah Online in thazaang a kan petu caah kan rak thlah ṭhan mi a si. ~ Editor

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: