KHRIHFABU LE RAMKHELRIAN (THE CHURCH AND POLITICS)

Catialtu/Pumpak Facebook
Biahmaithi
Khrihfabu le Ramkhelrian timi tikulh hi then awk ah a har ngaimi thil le cawh hrup in kalpi ahcun aa tlak lomi chemical dat pahnih bantuk in tih a nung tak tak mi zong a si. Kum zabu pakhat thok in nihin ni tiang ah Khrihfabu tuanbia kan khirh than in kan zoh tikah hi Ramkhelrian le Khrihfabu kar I buaibainak hi kan hmuh khawh leng mang. Hi cabia nih aa tinhmi cu Khrihfabu timi a suallam le a rian (mission) le politics timi I a sullam le a rian pawl kha zoh tinak si lai. Cun hi hna pahnih hi khoika zawn dah an zawh timi lam aa khat i khoika zawn hin dah an i then timi cu Khrihfabu tuanbia ah reformer pahnih hmuhning le Jesuh riantuannak he zong in zoh ti hna usih.
I. Khrihfabu Timi Biafang Sullam Cu
Khrihfabu timi biafang hi a thuk I a kau hringhran mi a si ko nain Lai biafang ahcun a fiang ngai ko in a lang. Mirang biafang nih “church” a timi cu Hebrew biafang hram “kahal” in a rami a si i Greek biafang in “ēklesia” tiah leh a si. Cu I a sullam cu tinhmi pakhat khat caah kawhauh mi mibu silole thimhlei mi mibu tikhi a sawhhnawh duhmi cu si ko. Cun phun dang in kan chim a si ahcun Khrihfabu timi cu Bawi Jesuh cu a ka khamhtu a si ti a zummi mibu kha a sawh duh mi cu si ko. Sikohmansehlaw a bi deuh cuanh ning ahcun Khrihfabu timi cu Khrihfa nih Pathian biaknak le thangthatnak ah kan hmanmi inn (building) ah khin ruahsual a fawi ve.
II. Politics Timi Biafang Sullam Cu
Cu ve bantuk in politics timi nih sullam kaupi a ngeih ve. Mirang biafang politics timi cu Greek biafang politēs (the responsibilities of the civilians) in a rami a si i dengteo sullam cu rammi rian (the responsibilities of the civilians) ti khi a sawh duhmi a si ko. Rammi pakhat khat nih a zatlangbu le tualchungbu chung ah a herhmi tuanvo a laknak khi politics a si ve. Asinain a bi deuh mi cuanhning ahcun politics timi nih acozah uknak phung fimthiamnak (the science of government) tiang lawng khi a huap khawh ve. Cu tikah politics timi I a sullam le a zeizong vialte cu rammi rian silo in party pakhat nih a kal pimi policy deuh le a riantuannak khi a hun lo cang. Cu tikah cu ruahnak I a theipar cu Acozah tlaitu party I a policy kha a that lo si cun Politics cu thil tha lo le a thurhnawn mi ah ruah sual a foi tawn.
III. Tuanbia ah Khrihfabu le Politics Then/Cawh Sualnak
Nihin American ram le nitlak lei ram deuh ah Khrihfabu le Ramkulh karlak thencheunak (separation of the church and state) tiah an aupi len mi le vawlei cung hmun tampi zong ah Khrihfabu le politics cu cawh hram hlah uh tiah aupi len mi cu Khrihfa a rak I thok ka in a rak buai cang mi thil a si. Rome pennak thokin le Church historian pawl nih zeiruang ah dah Khrihfa pawl hi zatlangbu chung ah midang nakin hrem an tuar khun tiah hlatnak an tuah tikah an hmuh khawh mi cu “hlanlio Khrihfa nih hin ramkulh acozah nawl an rak ngai lo i acozah khuakhannak tang ah um duh loin anmah duhsalam in an I pheou (isolated) ruang ah a si timi kha aruang an hmuh mi tampi lakah pakhat cu a si ve. Hi hi politics he I then or I pheounak (isolated) nak i a theipar tha lo kan hmuh khawhmi si kan ti khawh. Cu caah Paul nih Rome 13 cakuat chung ah zumtu 1 lio Khrihfa pawl zong acozah nawlngeihnak tangah um ding in a forhfial zong kha a si.
Cun kumzabu 4 (306–337 AD) lio ah Rome uktu Emperor Constantine nih a pennak a thok tiakah Khrihfa biaknak cu (State Religion) rampi biaknak a rak ser. Cu tikah Khrihfabu cu a za a rak long tuk i ramkulh uknak kong ah nawl ngeih hram a rak I thok. Cu ticun a kal leng mang tikah Khrihfabu chung i Pope cu ramuktu siangpahrang nakin a nawlngeihnak a rak sang deush cang. Pope biakhiahnak in bia a rak kiah tikah siangpahrang zong nih an rak celh ve lo. Cu hrik nih cun England ram zong a rak tlak ve tik ah thahnawnak tiang a chuahpi phah. Bishop le tlangbawi pawl cu mirum deuh le nawlngei deuh le ziaza tha lo (immoral) deuh ah an rak i chuah. Khrihfabu cu uknak nawlngeihnak le politics he a van i cawh tikah Khrihfa zumhnak tak tak a simi le Pathian tinh piakmi cu a hun tlau thluahmah ve. Dawtnak le toidornak nih khan Khrihfabu a chaak cu tlai loin tangka le nawlngeihnak tu nih khan a mongh cang tikah Khrihfabu cu Pathian nih a tinhpiak mi kawltung lei panh lo in a lam a pial arak sual.
IV. Reformation Hnu Reformer Pahnih Hmuhning
(i) Martin Luther Pomning
Martin Luther nih a kalpi ning ahcun cathiang lawng lawng (sola scriptura) le vel lawng lawng (sola gracia) cun zumhnak lawng lawng (sola fide) timi hi asi. Anih zumhning ahcun riantha nih mitha a canter lo, asinain mitha tu nih thiltha a chuahpi tihi a si. Maritn Luther a kal pi mi cu ‘pennak pahnih’-khrihfabu le ramkulh (the church and the state)- Khrih pennak le vawlei pennak (the kingdom of the church and the kingdom of the world) tiah pahnih in a then. Luther pomning ahcun Khrihfabu le Politics (ramkhelrian) hi an i dan awk a si I a hohmanh pakhat le khat an konglam an I thlak piak ding si lo tiah a kal pi. Anih zumhnak ahcun Khrihbu I a rian cu Pathian velngeihnak in zumhnak thawng lawng ah khamhnak kan co timi kha a aupi ding lawng kha a si a dang vialte cu vawlei lei nawlngeihnak ah ap dih ding a si ti hi a si.
Luther nih aa tlaihmi tlaitleng cu Mathai 22:21 chung I Jesuh Khrih cawnpiaknak “Caesar ta a simi cu Caesar sinah pe ko uh, cun Pathian ta a si mi cu Pathian kha pe ko u” timi hi asi. Anih hmuhning ahcun Khrihfa mi cu hrem a ing ding mi le kan cung ah a tlungmi dinlonak pawl zong kha kan temhtuar ding a si ko. Vawlei lei ramkulh acozah uknak rian kong he pehtlai in Luther nih a pomning cu Khrihfa pakhat cu biaceihnak thutdan cung ah a thut tik ah Khrihfa a sinak kha cu a lungthin chung ah a thiang ko lai nain aa tlaihmi rian ning tein dinnak he khan bia a ceih a hau ve. Raltuk nak ah a kal tik a Khrihfa sinak kha cu a lungchung ah thiang tein aa chiah ko lai nain ralkap bantuk tein ralkap nih tuah a herhmi kha a tuah ve a hau ti khi si.
A tlangpi in Martin Luther pomning ahcun Khrihfabu cu ramkulh acozah baikhiahnak kha tling khit khep in inpiak khawh a hau tihi (total tolerance) a si. Sihmanhsehlaw acozah kha a dinfel lo a si ahcun rammi nih acozah dohnak (civilian rebellion) timi kha a pom thiamthiam.
(ii) John Calvin Pomning
John Calvin cu Geveva phunghram hran kha a suai piaktu reformer mi lian pakhat a si ve. Anih a pomning ahcun Khrihfabu le ramkulh uknak hi neihniam tein an ipehtlai ti hi a si. Khrihfabu nih ramkulh uknak acozah thlennak ding ah tuanvo a ngeih tiah a pom. Khrihfabu nih ramkulh phunghram caah tungtlang sak ding in rian a ngeih tiah a zumh. Cun John Calvin nih a kalpi ning ahcun ramkulh acozah nih Khrihfabu kongkau ah aa thlaknak ding a um lo a ti, asinain Khrihfabu nih ramkulh acozah uknak politics ah I thlaknak nawl a ngeih ti a si. Pathian nawlngeihnak zik (God’s sovereignty) timi kha fek tein aa tlaih.
John Calvin nih a zumhning ahcun Khrihfabu nih a ngeihmi thawngtha cu mi vialte cung theipar a ngeih. Khrihfabu nih hin ramkulh uknak acozah nawlngeihnak a tlaitu hna caah thlacam piak dingin tuanvo a ngei. Khrihfabu nih mi sifak kha a dirkamh ding si. Biaknak dik tak tak a thanchonak ding ah ramkhel lei nawlngeitu hna nih a bawmhchanhnak hnga Khrihfabu nih a nawr ding si. Cuhleiah ramkhel lei nawlngeitu pawl kha an thiltuahmi a dik lo a din tikah le lam an pial sual tikah Khrihfabu nih ralrin pek le a chimhhrin ding ah tuanvo a ngei tihi John Calvin nih a pomning le kalpi pawl an si.
V. Jesuh Riantuannak le Politics
Khrihfabu le Politics hi zeitluk tiangah dah an I pehtlaihning asi ti hngalh duh ahcun Jesuh le politics an ipehtlaihnak kha zohti a hau. Bawi Jesuh kha politics ah aa teltum ve maw? A bi deuh cuanhning si lo le dengteo in kan cuanh a si ahcun aa teltum hrim lo. Jesuh nih ramkhel party a rak dirh bal lo i ramkhel lei dohnak zong a rak langhter bal hrim lo. Caesar le Pilate le Herod pawl I an policy pawl hrawh in Amah nih policy dang karhlannak a tuahmi a um lo. A sinain kapkhatlei silole a kau deuh cuanhning in kan cuanh a si ahcun a riantuannak vial te kha politics he aa pehtlai kan ti khawh. Van in leicung ah a rungtum i minung zatlangbu ah a nun a kan hrawmh cu hlei ah a hnuzultu pawl kha vawlei hmunkip ah va kal ding zong kha a rak fial hna. Zatlangbu chung I hlawtmi le namneh mi hna kha a cawisan hna i Amah chan lio i man rak niam ngai nu pawl (woman status) hngakchia pawl kha an sining a cawisan hna i an zawn a ruah hna. Cu caah Bawi Jesuh nih politics ah aa telnak vialte cu zatlang nun dot (social status) ahkhan an rak si bik.
Biatlang komhnak
Biatlang kawmnak ah, Krihfabu le Politics timi cu an zawh timi lam aa khahnak a um bantuk in an I dannak zong a um ve. Politics nihcun Ramkulh acozah uknak phunghram ning tein in khan dinnak (juistice) he a kalpi lai i Khrihfabu nih cun cu dinnak cu a aupi ve lai. Keh le orh in an kal ti a hau. Khrihfabu nih cun ramkulh acozah uknak I phunghram kha a kut cung ah aa lak ding a si hnga lo sihmansehlaw politics tu nih cun cu cu a tawlrel ve lai. Kan zatlangbu le tualchum chung ah mi sifak le mi harsa pawl kha Khrihfabu nih cun a zohkhenh ding a si bantuk in sifahnak a chuahter tu pawl zong kha hrawh ding in tuanvo a ngeih. Cu tuanvo cu Politics kheltu nih a lak lo a si ahcun Khrihfabu nih fak piin a nawr ve ding a si hnga. Cu caah Khrihfabu le Politics nih an zawhti awk a simi lam cu nawlngeihnak I cuh siloin zatlang nun tluk ruannak le zatlang nun dinnak (social equality and social justice) tu ahhin a si deuh awk a si.
Careltu nih ruahchih awk; Nihin Kan ram ah, Chinmi Khrihfabu dirhmun in, zeitluk in dah ramkhel rian ah i teltum khawh a si? Khrihfabu hruaitu nih Ramkhel rian ah zei tluk in dah an ithlak/lo? Khrihfa pakhat kan sinak in tah ramkhel rian hi zeitin dah na hmuh?
Zohchihmi Cahram Hna:
Stephen, M. Introducing Christian Ethics. New Delhi; ISPCK, 2013. p.11-14.
Stott, John. Issues Facing Christians Today. Mumbai; GLS Publishing, 2005. Pp.13-15.
Kemeny, P.C. Church, State and Public Justice. Hydrabad; Authentic,2009.
Guenther H. Haas, The Concept of Equity in Calvin’s Ethics, Canada: Paternoster Press, 1997 p. 65-66.
https://en.wikipedia.org/…/Constantine_the_Great_and…, accessed on 15th 4/2017. 8;00 p.m.
http://www.ridingthebeast.com/articles/old-testament-church/ accessed on 15th 4/2017. 2;00 p.m.
By; Salai Lian Thawng Hnin
Kaa lawm,
Ruahnak cheuh le thazaang pek nan ka duh ahcun thawng@bu.edu ah pehltlaih khawh ka si kaa lawm!
Note: Catial tu Pumpak ruahnak hmuhning a si – Editor