Khua Tungvang Samh Tikah Khuacaan Thlennak le Pawngkam Sining Tuak Chih A Herh

Ngun Kam| 2020 August 1 — Kuttlaih phone, Cycle, Motor, seh thilsuknak (washing machine) tbk kan sin a phaknak le kan tonghthamnak a sau rih lo ticun kan palh tuk lai lo dah. Zapi nih motor hna, seh thilsuknak hna kan i hunh ve te lai timi cu lungkil in rak tuak cia theng a si lo. Tikah, innlo kan rianh le kan sak tik zong ah cu pawl fimhlawnnak hmunhma ruahcia a um cuca lo. A hnu ah hnawhsare le a tlacop in tuaktan cio a hung si. Kan mawh ve lo!

Kanmah khap tawk le khuaruah khawh tawk a si ti ko usih. Tuak ko hmanh! Hakha khua chung ah caan rau lo te ah mah tluk khin motor a karh te lai ti kan ruat theng lai lo cuh. Sul le lam zeimawzat kauh chap cu a si ve ko. Nain, mah hi a hlan kel pei a si ko hi tiding phun khin a hung um. Cucu tthanchonnak theipar pakhat a si i lawmh awk zong a si. Cu nih a von langhter mi cu zeitluk indah khua tungvang kan samh le khua kan siamremh tikah hmailei caan saupi ca tiang ruah le banh khawh a hauhnak kha a si. A hlei in tulio a kan zuam cawhtu khuacaan thlennak le kan pawngkam sining zoh bu in caan saupi (techin fapar chan) ca tiang ruatchih in kan khua tungvang samh le sersiam a herh.

Van chiat ah uknak tthalo tang ah caan sau tuk lawmman kan um tikah mumal ngeite le ningcang tein kan khua tungvang siamremhnak caan kan rak ngei kho lo. Mah karkalak huihnak le hlawknak ruah ah tenh awk tthalo mi hmunhma: lam le lam karlak, tiva cung, chengpalang cung tbk tiang hmunhma pek le um hmun khuar a si. Kanmah lila ve zong nih hmailei ah zeithil dah a cang kho, zeidah kan ton khawh timi ruah lemlo in chihkhat caan karlak ca tiang lawng kan banh khawh ve hoi. Voikhat cu 2015 lio Hakha mincim kong he pehtlai in chimphuannak ka rak ngei. Cu ah cun chengpalang cung inn hmanthlak pakhat ka thil chih. Sayapa nih, Wow!, mah bantuk ah minung an um ngam ko maw, zeitluk indah lunglei le vawlei a fek, acozah nih tah saknak nawl a onh ko hna maw, tiah khuaruahhar ngai khin a ka hal. Aw, nawlngeitu hna hnatlaknak in sak mi a si ka ti top. A si khe ko cuta tiah. 2015 Hakha mincim kong he pehtlai in dothlatnak an tuah i a ruang tampi lakah Hakha hmunhma umtu ning, vawlei le lung sining le minung tuahsernak pawl aa tel. Tlangcung khua a si pin ah Hakha vawlei le lung umtu ning pawl hi a fek lo ngai mi an si hna.

Mah hlei ah, nawlngeitu nih kenkiplo ah hmun an pek. Kan sak top ve. Sul le lam, luti luannak ning le cang in tuah a si lo. Kan mit a kan phenh tuk maw, zeidek, a um cia thingkung kan hau. Rungtlang par in Kawl ralkap nih a kan to hnawh. Kan pipu ngeih mi pawngkam upatnak (nature-spirit relationship) a tlau. Rungtlang tang thing a kong dih. Cu chincap ah khuacaan sining ruangah ruah lo tuk in ruah a tam tuk. Voidang tawn i a sur ning kel lo piin a tlak tikah kham khawhnak tha (resistant forces) a der. Khat lei in pawngkam rawh khawhnak a chuahtertu/hnektu tha (driving forces) a tthawng ve. Cuti, pawngkam rawhnak a chuahter kho tu tha a tthawn deuh tikah kokek harnak le rawhralnak a cang kho ngai ti a si. Phundang cun, kham khawhnak tha (resistance forces) a tthawnter khotu ruatchih bu in kan khua tungvang rak samh a si lo ticu kan ton mi thil nih a fianter ngaingai.

Acozah le khuanu khuapa tlangtlaknak in pawngkam rawhralnak ton ruangah kan duh lo na cing in hmunhma thar kan samh i kan i tthial. Hmunkip le kakip in tlang an kan tlak. An kan zuan hnawh; an kan bawmh. Kan i lawm tuk cio. Arpi ttap na, sahngar ni na, zong cu zazat. Mah cu va um ko seh. Kan samh mi khua tungvang zoh tikah ningcang a tlaih lo pin ah hmailei aa thleng lengmang kho mi khuacaan kong ruat chih in samh mi a si lo ticu a lang hngai ko.

A taktak ah cun kan ton mi harnak kha caanttha ah hmang zau in zeitindah sul le lam kan hlatter lai, luti luannak kan tawlrel lai i kan fonhtonh hna lai, innlo pawl (pumpak inn, cozah inn, biakinn tbk) kan tthencheu lai, zapi hmunhma (public space) kan chiah lai tbk ningcang ngei tein suaisam i kotho ral kham khawhnak tha (resistant forces) zeitindah kan tthawnter lai timi tuaktan bu in khua tungvang rak samh ding a si. Nain, atu cu tlak hnuaihnuai i catlap rang cung ah hei benh salam men bantuk a lo tiding te khi a si. A fiang mi cu acozah le hruaitu upa hna nih hmailei caan saupi ca tiang ruat in khua an rak tuaktan lo ticu a lang. A poi chap mi cu acozah tlaitu nih kanmah chan (cozah tlaih lio) ah kan ttuanchuah tak mi a si ti hmak laak an duh tuk.

Cucu, USPD cozah tlaih lio, 2015 Hakha rawh le hmunthar tthialkam lio ah a lang ko khah. Acozah nih hnawhhnam ngai in a kan tthialpi i onnak rak tuah a si kha mu. Timit ti laak zong mah tthiamtthiam. Khua chung ti cong (pipe) zam mi zoh ah ningcang a si lo zia mithmuh a si. Tii dor khat te hmanh kan coka a phak hlan ah than chom tii in onnak rak tuah a si ko khah. Cu nih a langhter mi cu khua tungvang samhnak rian hma kan domh tikah hmailei caan saupi ca tiang ruat lo in pumpak le buu min langhnak men in hma kan lak ti a fiang.

NLD cozah hruai mi chan kan phan. Khuahlipi sersiamnak rian a hmai thlak. Ruahchannak tampi a kan pek. Tinh mi ttha a si ti ko usih. Tikah, cozah a tlaih chung ah Hakha khua tungvang samh rian cu biapi in a ot. Hruhru hranghrang deuh in a cawlcangh caan zong cu a um pah ve. A ttuan chuah mi zeimawzat a um bang, a chuih, a pah mi zong zazat. Lung nuam lo le ngaihchia in zeimawzat zong a chiah hna. Duhlonak langhter in lam zawh tiang ton a si. Mah cu a tlangpi in khua tungvang samh rian hma a lak lio ah kan ton mi a si. Hei chia ko usih. Zeitluk indah acozah le ttuanvo ngeitu hna nih kan khuahlipi tungvang kan samh tikah hmailei techin fapar chan tiang ruah in le pawngkam hnuarsuan lo (environmental friendly) in kan tawlrel le lai kan rel timi kha a biapi. Theih khawh tawk ah a cunglei langhter mi sul le lam, luti luannak, inn le lo, zapi hmunhma (public space) tbk felfai tein suaisam cia in langhter a sinak hmuh a si lo. Phundang cun, NLD a cozah zong nih kokek in a cang kho mi ral a kham kho tu (resistant forces) ruat chung cia in khua tungvang samh le suaisam a si lo zia hmuh khawh a si.

Tlang cung khua ko ahhin kotho ral kham khotu (resistant forces) ruat chih bu in khua sersiam le khua tungvang samh a biapi khun. A hlei in Hakha kan lunglei sining pawl hi a fekfuan lo mi an si tiah thiamsang hna nih an chim. Cu tikah khua caan sining ruangah kokek harnak a chuahter kho tu (driving forces) fawi tein a chuak kho mi a si i, kan tong lai lo tiah chim awk zong a ttha lo. A ruang cu, kum khat hnu kum khat khua caan sining aa thleng. Tikah, kokek harnak a chuak chin deuhdeuh. UN-Habitat le Vawleicung tlang cung tthanchonak tawlretu bu (ICIMOD) nih tulio thil sining he epchun in hmailei khua caan sining kong ah Lairam nih zeidah a ton khawh timi dothlatnak a tuah. Cu chung ah, a ralai mi 2050 ah cun 1.5–2.7°C karlak tiang a linh a phan kho i a linhning hi kumkhat ah ni 17 a kai lai; ruah a tlawm chin lai a ti. Cu thlennak ruangah ruah lopi in ruah faak tuk in a sur kho; ti lianhnak a chuah lai; thlitu faak a chuak lai; tihram a caat chin lai ti a si. Tikah, mincimnak (landslides), innlo le sul le lam rawhralnak, cinthlak mi hrawkhraltu rungral le zawtnak, tbk a karh deuh lai tiah a langhter. Hei ruahdamh sawhsawh mi siloin felfai tein dothlatnak an ngeih hnu ah a langhter mi a si tikah mah bantuk kan tong kho lo tiah chim awk a ttha lo. Cu hlei ah khua caan thlennak ruangah kokek harnak ton chin lengmang a si cu kan hmuh, kan theih cio mi a si ko.

Khua tungvang samh cu hnuai rih lo mi tlak bantuk a si. Mah duhning in hnuai le siamremh khawh mi a si. Cu caah, hmailei kum saupi ca tiang cuanh in kan samh a herh. Kanmah cozah tlaih lio ah kan lim tak mi a si ti duh sawhsawh in hma kan lak loding zong a biapi. A hlei in khua caan rawhnak nih a hei chuahpi hnga ding kan ral pawl ruatchih bu in sul le lam, luti luannak, innlo tthencheunak le sak ningcang, tbk pawl kan suaisam i kan tawlrel a hau.

Phundang cun, kan samh mi le sersiam mi muisam nih kokek ral a kham khotu, a zorter khotu muisam a cuan a herh. Mah lo cun, zeitluk hmanh khin inn tthattha, biakinn dawhdawh, zung ngan pipi kan hmaika ah i hunh phengphung ko zong ah mittthep le chitkhat ah an rawk kho ko. Kan ton cang mi zong a si. Cu hmailei ah a kan zuamcawh hnga ding le a ton zong kan ton lio cuahmah mi khuacaan thlennak le pawngkam sining ruatchih bu in ttuanvo ngeitu nih kan khua tungvang samhnak rian ah hma kan laak a hau i hmai nan kan fonpi a herh.

Ngun Kam cu CCU Hakha le MIT Yangon a dih hnu ah, Mahidol University, Thailand in Pawngkam zohkhennak le chanthar seh thilri tawlrel ning cang in M Sc., (Environmental Science and Technological Management) a cawng cuahmah lio mi a si. ~ Editor