Malinchism Lungput: Miphun Ral Ngan Bik
By Rual Lian Thang| Chin Digest Vol. 6, No. 4 — “Malinchism” ti mi cu mah miphun nautat zahpinak lungput ngeih i miphun dang zohsan uar deuhnak lungput ngeih khi a si. Bia dang in chim ahcun, miphun dang an nunphung, an caholh, an thilthuam le an sining kha a sang deuh mi, a lianngan deuh mi, thil a ti kho deuh mi le aa dawh deuh mi ah chiah i mah miphun kha a niam deuh mi, a nauta deuh mi le a hme deuh mi ah a chia mi lungput phun ngeih khi a si. Cu bantuk miphun dang a uar deuh mi hna, miphun dang a zohsang deuh mi hna, miphun dang komh a duh deuh mi hna, miphun dang a tlaihchan deuh mi hna le mah miphun sinak zei a rel lo mi le a nauta deuh in a chia mi hna khi, “Malinchist” tiah auh an si. Hihi ramkhel biafang ah a laar ngai mi le hman ngai mi biafang pakhat a si i, Nahua miphun La Malinche ti mi nungak nu a min chuankhan in a hun chuak mi biafang a si.
Nahuas ti mi miphun hi North le Central America ram a si mi Maxico le El Salvador ram a rak tla hmasa mi lakah aa tel mi an si. Kum 1427 hlan ah Aztec Empire ti mi rampi pakhat an rak dirh cang pin ah nunphung, caholh le uknak felfai tein a rak ngei cang mi khi an rak si. Asinain kum 1519 hrawng ah Europe ram in a rak peem mi Spain miphun pawl nih an ram lak ding in an rak tuk hna. La Malinche cu Nahuasa miphun i Panila khuabawi fanu muidawh ngaingai khi a si. A pa thih hnu ah a nu nih pasal dang a ngei i fapa a hrin. Roco kong ah buainak a um sual lai tiah a fanu cu chawlet mi sin ah a zuar i a donghnak ah Spain ralbawipa a nuchun ah a va cang i fapa Martin ti mi zong a hrinpiak.
Spain ral nih a tuk hna i a lak cuahmah hna lioah La Malinche ti mi nungak nu cu amah a miphun le a ram cu hnuchit tak in Spain ralkap tu cu a bawmh hna. Phun dang cun: an miphun kha a leirawi i miphun dang lei ah a dir. Cholula ti mi khua an biathli hna kha Spain ralbawi sin ah a phakpi ruangah Cholula khua cu fawi tein Spain nih an lak khawh i an khua mifim le milian paohpaoh kha Spain ral nih an thah dih hna. “Cholula Massacre” tiah tuanbia ah muichia ngai in a taang thai. Cuticun La Malinche nih Spain ral cu a phunphun in a bawmh hna ruangah Spain ral nih teinak an rak hmuh i Nahuas miphun le an ram dihlak zong cu Spain uknak tang ah an rak tla dih. Cucaah “Malinchism” ti mi ramkhel biafang cu La Malinche min chuankhan in a hun chuah phahnak a si i, mah miphun sinak nakin miphun dang a uar deuh mi le mah miphun a leirawi mi lungut (betrayal of her native culture) ah hman a hun si. Phun dang cun: Malinchism cu miphun dang rim a nam mi lungput khi a si.
Spain ral nih an tei hna hnu in Nahuas miphun sinak, nunphung, biaknak le caholh kha duhsah duhsah in an thlen i an rak hrawh. Nihin ah Nahuas miphun cu an tlau cuahmah i zapei khat lawng khi an taang. Ram ngei lo mi dirhmun deng ah an phan i Maxico, El Salvador le a dang Central America ram pawl ah an vak an vai. Nahuas miphun sinak, nunphung le caholh le biaknak cu tlau lei ah a panh cuahmah i nihin ah Nahuatl ti mi an miphun holh hi minung 1000 nak tlawm deuh lawnglawng nih an hman cang. Nahuatl holh a tlaunak a ruang hi tuanbia thiam Olko & Sullivan nih ti hin an ṭial: “Nauhualt miphun holh a tlaunak a ruang cu cozah nih holh le fim cawnnak lei he pehtlai in a ser mi policies ruangah le Nahualt miphun holh a hmang mi nuatat le nek an ton ruangah a si,” tiah an ṭial. Hi vialte a hrampi cu: miphun dang holh, nunphung le sining zohsang uar deuhnak le mah miphun sinak, nunphung, holh le biaknak a nuata deuh in chiahnak le zahpinak lungput in a chuak mi khi a si.
Nihin kan vawlei kan zoh tikah miphun tampi i an nunphung le an caholh pawl khi an tlau cuahmah ti kan hmuh. Cu an tlaunak hna a ruang tampi lakah a biapi bik a ruang pawl cu miphun dang uknak (colonialism/colonization), miphun dang he i cawhnak asiloah miphun dang nun ning i laknak (assimilation), ram le vawlei ngeih lonak (dispossession), upadi le policy in siseh tuahsernak in siseh thleidannak (discriminatory laws, policies and actions), thawngzamhnak le chanthar thilri ṭhanchonak (information technology) pawl ruangah an si.
Nihin kan Chinram hi kan cuanh tikah a cunglei ka langhter mi a ruang pawl nih a lamkip in a kan nam i fak ngaingai in a kan det cuahmah. Kawl miphun hna uknak tang ah kum saupi kan tla. Kawl an tuanbia, nunphung le caholh kha sianghleiruun tiang an kan cawnter i kan ram le vawlei zong kha chawva le thilti khawhnak in det mi le lakpiak mi ah kan cang cuahmah. Kan miphun sinak, kan nunphung, kan caholh le kan ram le vawlei a kilhkamh mi le a humhak mi policy le upadi phun kan ngei hna lo. Kan miphun le holh a thleidang mi le a hrawk kho mi upadi le policy phunphai tu, pakhat hnu pakhat in a hun chuak chin lengmang. Zingzan kan hman mi phone le kan zoh mi hmanthlak zukcawl TV/video pawl ah miphun dang rim nih a hun khuh chin lengmang i Chin muisam le Chin rim kha an nam kho ti hna lo. Kan rel mi cauk, kan cawn mi caholh le kan ngeih mi thawngpang pawl ah Chinholh, Chin tuanbia, le Chin thawngpang pawl nih hmunhma a ngei kho hna lo. Miphun dang an cahlolh le nunphun tu nih a kan det chin lengmang. Hihi kan miphun caah lenglei ral (external enemy) tiah kan ti khawh.
2020 thimnak ah kan miphun chung in kan miphun mahte khuakhan tawlrelnak, kan miphun zalonak le kan miphun covo lak ṭhan ding in cawlcanghnak le a aupi cuahmah mi hna an hun um. Hi lioah cu bantuk aunak phunphai le cawlcanghnak phunphai a dehcawh mi le a doh cuahmah mi le miphun dang bochan lo cun Chin miphun le Chinram hi kan sersiam kho lai lo ti mi lungput a ngei mi khi kan hun tam ngaingai. Kan miphun hi a tenau deuh i miphun ngan deuh mi hi kan komh hna i an fimnak, an lianhnak le an ngannak pawl hna hi kan i hrawm ahcun pumpak in hlawknak le miaknak kan hmuh lai ti mi, bawi pawng ṭhut le cerh kam thlawh duhnak lungput phun a ngei mi zong khi kan hun tam ngaingai. Phun dang cun: Chin miphun chung ah “Malinchism Lungput” le Chin La Malinchi phun hi kan hun tam hringhran in a lang. Hihi Chin miphun caah a poi ngaingai mi le ṭih a nung ngaingai mi chunglei ral (internal enemy) an si.
Nahuas miphun La Malinche nih an miphun kha a niam deuh mi le a nauta deuh mi ah ruat in miphun dang Spain miphun zohsannak le uar deuhnak lungput ruangah an miphun ral a si mi Spain tu kha a bawmh hna i an miphun le an ram cu miphun dang pennak tang ah a tlakter hlei ah miphun dang uknak tang ah an miphun sinak, an nunphung, caholh le biaknak zong nih hnu ah cun ṭihnung dirhmun le harnak dirhmun tiang a phak kha tuanbia ah kan hmuh. La Malinche nih a miphun a leirawi i miphun dang sin ah a ṭan lawng khi si loin, miphun dang Spain bawi le ralkap nih nupi ah pakhat hnu pakhat in an i tuah hna i miphun dang sin in lakfa zong pakhat hnu pakhat in a hrin kha kan hmuh. Chin miphun nih mahte khuakhan tawlrelnak nawl kan hmuh i miphun dang kut tang in a luat mi miphun le ram kan si khawhnak ding ahcun kan miphun caah ṭih a nung mi lenglei ral le chunglei ral hi kan i fian ngaingai a herh lio caan ah kan um. Hi lakah Malinchism Lungput hi Chinmi kan ral tumpi pakhat cu a si i, hi lungput Chin miphun hna nih kan hnon i kan kaltak a herh ngaingai.#
Catialtu Rual Lian Thang cu Thantlang peng Aibur khua mi a si. 2011-2012 ah Thailand ram Chularlongkorn University in development studies in Master a dih. 2013 in 2017 tiang Germany Green Party foundation asi mi Heinrich Boell Stiftung ah country program coordinator a rak tuan. Cun 2017-2018 ah Master of Environmental Science in Central European University, Europe ram ah si seh 2019-2020 ah Master of Environmental Management and Development in Australian National University, Australia ram ah sianginn a kai cuahmah lio a si.
Chin Digest Vol. 6, No. 4 (November 2020) ah chuah mi a si. Cauk a phanh khawh lo nak a tam caah Online in thazaang a kan petu caah kan rak thlah ṭhan mi a si. ~ Editor
About The Author
