Meikhu Pawlitik

|Salai SH Lian| Chin Digest – April 2016

Biadomhnak

“Meikhu Pawliqik” tiah ka ti tik ahhin careltu na khuaruah a har kho men. A khuaruahhar lomi na si ahcun, thil sining na hngalh deuh ruang zong ah a si men lai. Nain, Meikhu Pawliqik cu zeidah a si timi hrimhrim a ruah awk na hngalh lo zong a si kho qhiam. Ruah awktlak lomi a si na ti caah zong ah a si kho fawn. A ruang cu, Meikhu Pawliqik hi zei bantuk Political Dictionary hmanh nih fianternak a tuahmi a si lai ka zum lo. Cucu a fiangmi a si. Amahbel, Pawliqik (Politics) timi biafang cu fianternak an tuahmi a tor ko lai. Nain, meikhu pawliqik tiah ka hun hman tik ah, fianternak a tuahmi cu an um lai tiah ka ruat lo. A ruang cu, Laitlang (Chinram) ah ramleng in Laitlang ramkhel kong hlathlai ding ah a rak phanmi ramkhel lei thiamsang an um rih lo caah a si men lai. Ni khatkhat ahcun, a phanh zong an rak phan te ko men hnga. Asinain, atu tiang cu, ‘Meikhu Pawliqik’ tiah a qialmi le fianternak a tuahmi cu an um rih lo. Cucu a palhmi zong a si kho men nain kei nih cun nai tan hrawng kan Laimi (Chin miphun) nih kan tonmi ruang ah fiang tuk in a hun ka fianter tiah ka ruah! Fiang deuh in hun zoh tuah hna usih;

Pawlitik Sullam

Pawliqik timi biafang (Politic) cu Greek holh Polis in aa thawkmi a si tiah Political Science a cawngmi nih an chim. Nain, Political Science timi Naing-ngan-zi Teih-pan (ramkhel kong cacawnnak) a cawng lomi nih cun theih lo zong a fawimi a si. Asinain, cucu fianternak tuah a har ah ka ruat lem lo. A ruang cu a fawinak in, ‘Pawliqik’ tiah kan chim cangka in careltu mitthlam ah a cuangmi cu ramkhel, ramkhel rian, ram hruaining, ram uk ningcang tbk. kha a cuang ko rua tiah ka ruah caah a si. A cheukhat careltu belte nih kan ruat kho lo men, nain a fawinak in Pawliqik timi cu ram kong kha a si ko. A biapi in, ram hruai ningcang, ram uk ningcang kha a sawh duhmi a si. ‘Polis’ timi ‘city-state’ in aa thawkmi cu a si. City-state tiah rak kawhmi cu atu lio ah Ram tiah kan kawhmi hi a si. Cucu, a tawinak in Pawliqik ka hun fianhmi sisehlaw a za ko lai dah. Hi nakin a biapi deuh in hun langhter ka duhmi cu, “Meikhu Pawlitik” hi a si.

Meikhu Sullam

“Meikhu Pawlitik” tiah fianternak ka ngeih hlan ah ‘Pawliqik’ biafang fianternak ka ngeih cang bantuk in ‘Meikhu’ timi biafang cu ziah ka hun hman chih kun? Hihi a dang biahalnak pakhat hi capar caah a si hnga. Meikhu cu zeidah a si timi cu ahohmanh nih fianh hau loin hngalh dihmi a si. Cucaah, a meikhu kong chim loin a sining ka hun langhter lai. A sining tampi lak chung in pakhat cu; caan saupi rau lo ah a umnak hmun in hmundang aa qhial. Thlihran deuhnak leikap pohpoh ah a choi. A duhnak poh ah thli nih a choih. Cun, khua a mawtter, khuamui a chiatter. A bik in, Chinram chung ah March le April thla ah khualtlawngmi na si ahcun, na theih lai. Mah vial kha ka duhnak ka vun laakmi si sehlaw, a dang pakhat cu Laimi nih tahchunnak kan hmanmi hun char ka duh. Cucu zeidah a si tiah cun, meikhu a khutnak ah sazawh timi tahchunhnak kan ngei. Meikhu zoh hmang? Mei khutnak poh ah kal hlah ngat tiah capo le biatak chimrel zong a um theo tawn. Chim lengmang ahcun a sau tuk lai caah meikhu kong cu ka hin ka hun ngol lai. Careltu pumpak nih na duhning in naa peh khawh.

Meikhu Pawlitik Fianternak

‘Meikhu le Pawlitik’ tiah biafang pahnih fonh in ka hun hman tik ah meikhu le pawliqik kha fonh a si cang caah aa dangmi a si ti lo. Thil sullam pakhat kha an langhter duhmi a si cang. Hitin biafang pahnih fonh a si tik ah careltu pumpak zong na khuaruah a har men lai. A ruang cu a um bal lomi le theih bal rih lomi a si caah a si. Nain, khuaruahhar awk cu a si lem lo. A ruang cu Chinram ah kan ton cuahmahmi kong a si ko. Cucu, zeidah a si? Careltu nih theih le hngalh na duh sual ah tiah a tawinak in fianter khawh ka hun in zuam lai. Hihi hmun dang le kaa dang ah a cangmi thil a si le si lo cu kan hngal lo. Nain, Chinram ah a cangmi ramkhel sining le thil dang pakhat cu a si ko. A phunphun ah kan ton, Biaknak, Zatlaang nun, Zatlangbu tbk le 2010-2015 karlak ramkhel sining ah kan tonmi thil nih fiang tuk in a kan chimh. Zeidah a si tiah cun, minung tampi nih meikhu dawi in ramkhel tuah timh duhnak lungthin a ngeimi an tam. Ka chim cang bantuk in, Laimi kan sining ah capo biatak in chimmi ah mei a khutnak cu sazawhnak hmun a si qheo tawn. Sazawh cu hrilhfiah a hau rua tiah ka ruat lo. A ruang cu mi inn ah a lak in sathaw ngaimi va ei kha a si ko caah kan i fiangmi a si lai tiah ka ruah.

Hi kong ah fiang deuh in vun chimrel ahcun, nai tan kan tonmi kong kha hun zoh qhan lo awk a qha lai lo dah. Cun, hi kong chimfiannak le mipi sin ah hngalhfianternak kan ngeih khawh a si ahcun a qha tuk lai timi saduhthahnak ka ngei zungzal. A ruang cu nai tan kan tonmi ah ‘meikhu pawliqik’ a dawimi kan hruaitu upa an tam tuk. A fawinak in meikhu pawliqik aa celhmi ‘Meikhu Pawliqisian’ an tam tuk! Cucu a palh maw tiah biahalnak tuah ahcun chim a har kho men. A ruang cu pumpak biakhiahnak a si. Nain, a poimi cu kanmah duhmi thil kan chim tik ah, meikhu a dawimi ruang ah lam a pit qheo tawn. Meikhu a tam deuhnak poh ah an dawi, an kal qheo tik ah, a taktak a cangmi kha an philh qheo tawn. Cucu a poi bikmi a si.

A fawinak in, ‘meikhu pawliqik’ tuah cu mei a khut deuhnak pohpoh i zuanzam kha a si ko. Mei khutnak ahcun sa le rawl thaw a um qheo tawn. Sa le rawlthaw a umnak ahcun rawl-ei a thaw deuh qheo. Cucu, meikhu a zohmi nih an zulh qheo tawnmi a si. Phun dang deuh in kan chim a si ahcun, pumpak or vuai deuh nakding caah meikhu cu an dawi qheo tawn. Cu nih cun, Meikhu Pawliqik siloah meikhu pawliqisian ah a phanhter qheo hna cu a si. Cu lawng si loin Meikhu Pawliqik cu meikhu in mi a leem. Mei khutnak poh ah kal ding in mi a au. Hihi a bik in Chinram kan ramkhel harnak kan ton lio, kan har tuk lio ah tonmi a si. A caan ahcun biakhiahnak tuah ding ah thilhar ngaingai cu an si ko.

Biadonghnak

Meikhu Pawlitik he pehtlai in Chinram ah kan tonmi kong ah chim ding a tampi a um liangluang. Nan ngei cio ko lai. Nain, chimrelnak a caan le hmunhma a ngeih lo caah chimrelnak caantha a um kho tawn lo. Chin miphun nih hmunkhat ah kan cawlcangh khawh nakhnga ding caah hmunhma khuar kan hau kan ti. A taktak ah a si kho lo! Biaknak, miphun, zatlaang, thanchonak rian, khua, pengtlang le rianquannak hmunhma tiah kan i qhen liangluang. A bu, media le cawlcanghnak phunphun ah kan i qhen, a bik in ramkhel ah kan i qhen. Thennak lawngte a si. Cu lio ahcun, meikhu a khut khawh deuh nakding lei zoh in a cawlcangmi meikhu pawliqisian an tam hringhran. Cucu a poi ngai tiah ka ruahmi thil a si. Kan i qhenqheknak nih thil qha a chuahpi mi zong a um liangluang ko lai nain a qhatlonak a chuahpi mi zong a tlawm lo. Cu bantuk qhennak nih hmunhma a tamter caah thilqha zong a lawh caan a um ko lai. Nain, thil thalo a chuahpimi zong a tlawm lo. Rianquannak caah a har tuk. Rianquannak hmunhma ah a bu in quannak a um lo. A bu in fun khawhnak a um lo tik ah riantuantinak a um kho ti lo.

Cun, a dang a donghnak ah a chuahpimi cu meikhu bantuk in an zaam chukcho. An i chawkvai, an i thialkaam. Umnak hmunhma fekfuan in an ngei kho lo. An pet, an zuang sawhsawh. Cu nih a langhtermi cu dirhmun fek an ngei lo. A cangmi thil kongkau ah an duhning poh in kinglang bantuk in an zawng an i thleng. Cun, meikhu bantuk in an duhnak poh ah an zuang. Ziah cuticun na ti tiah biahalnak tuah a ka duhmi nan um kho men. Cucaah, thil sining pakhat tein fianternak tuah ka hun duh. A fawinak in miphun caah dirhmun fekfuan an ngeih lo tik ah miphun caah dir ding in timhlamhnak a um kho lo. Miphun caah dir ding ahcun sonhtarh tampi an ngei kho. Cucu biaknak rianquantu ka si, kei cu ca kongkau pei a huammi ka si ko cu, kei cu ma cu pei ka si ko cu tiah cu-e, kha-e ti a si. Nain, a donghnak ahcun meikhu chahpi a khutnak hmunhma ah umhmun khuarmi an tam caah ‘Meikhu Pawliqik’ tiah ka tinak cu a si. Cu bantuk in miphun caah dirhmun fekfuan ngei loin meikhu chahpi tang ah hmunhma an ngah tik ah thilqha a chuahpi mi nakin miphun caah thilqha lo a chuahpi mi a hung tam deuh suaomau lai. Cucu a fiangmi a si. Cucaah careltu zapi nih fiang tein meikhu pawlitik hi kan fian a herh…

Catialtu Salai SH Lian cu Delhi University, India ah Political Science a rak cawngmi a si. Atu ah Norway cozah bawmhnak in Mahidol University, Thailand ah Master in Human Right (International Program) a cawng cuahmah liomi a si.

Salai SH Lian (Matupi (5 April 2016)