Miphun le Ramkhel Sining Hi Kan Tuaktaan Deuh A Herh

By Sang Hnin Lian| Chin Digest Vol. 6, No. 3 —

Biadomhnak: Kum 70 lengkai hramhram uknak phung tang in, 2010 thlennak nih a chuah mi Demokaresi thlennak lamthluan chung ah a voihnihnak Rampi thimnak in kan ngeih mi cozah a nawlngeinak caan a hun dih thluahmah cang. Atu ah, Demokaresi uknak phung ah tahfung pakhat a si mi, Thimfung thlak in aiawh thimnak ‘Rampi Thimnak’ cu 2020 Nov. 8 ah ngeih ṭhan ding a si cang. COVID-19 zawtnak ruangah poipang a um lo ahcun, a voithumnak a si dingmi Rampi Thimnak a um hnga. Cun, a biapit khunnak cu namneh peng mi miphun hna, kannih Tlangcung Miphun kan caah ahcun, tutan hi Caanṭha (Golden Chance) ngai a si tiah kan ti khawh. Cucaah, hi Thimnak Ramkhel (Election Politics) kong he pehtlai in, ka lung ah a tangmi tete a tawi khawhnak in hun ṭial kaa tim.

Kan ram sining kan zoh tikah, a khat peng mi thil tete an um. Cucu, a kan uktu lei sinak in hun zoh tikah a fiang khun. 1947 February 12 ah Tlangcung (Chin, Kachin le Shan) le Kawl Miphun hna kar Shan ram, Panlong khua ah ‘Hnatlaknak’ in dirh mi Ramkomh Kawlram a sinak in Mirang sin in Zalonnak (Independent) hmu mi ram a si. Nain, milu tam deuh Kawl Miphun nih anmah duh ning in caan saupi an kalpi cang. Hihi al awk a ṭha lo mi tuanbia a si, cun kan philh lo ding pakhat cu 1948 hlan ah Ramkomh Kawlram (Union of Burma) timi hi Vawleicung ah a rak um bal lo mi ram a si.

A min lawng in a thleng mi uknak: 1948-2020

Kum 1948-1962 karlak ah Palimen Demokarasi in uknak phung a rak hmang mi Asia ah rak uar ngai mi a si. Nain, Ralkap nih nawlngeihnak an lak hnu ah, 1962-1974 tiang ah uknak an lak, Ralkap nih dengteo in uk a si. Cun, 1974-1988 tiang Socialist uknak phung in rampi cu kalpi than a si. 1988-2010 tiang zong a min a thleng sawhsawh mi uknak; State Law and Order Restoration Council (SLORC/နဝတ) le State Peace and Development Council (SPDC/နအဖ) min in Ralkap Than Shwe uknak ṭhiamṭhiam a si rih.

Cun, uknak phung cu a hun i thleng. 2003 ah Ralkap bawi Khin Nyunt hruainak in an tuah mi zulh ding lam (Road Map) ning in 2008 phunghram cu hun hluhchuah a si. Cu 2008 phunghram nih cun, kum 20 fai chung ah a voikhatnak rampi thimnak cu 2010 ah a thawk. 2010 thimnak ahcun, anmah Ralkap nih an duhning tein an tuah khawh caah le NLD lutlai Aung San Suu Kyi nih thimnak luhlo ding in biakhiahnak a rak tuah ruang ah, Ralkap sermi USDP nih teinak a rak hmuh.

USDP nih cozah an tlaih hnu, 2012 caankar thimnak ah NLD nih a hawile UNA phu pawl cu kaltak in thimnak ah a luhtak hna. Cu ahcun, NLD nih teinak an hmuh caah Hluttaw chung ah um hram an hun thawk ve. Nain, NLD a hawile simi UNA chung in tlangcung miphun party pawl cu kumpi 5 chung ramkhel ah pehtlaihnak ngei lo in an rak um sawhsawh. Cun, 2015 ah USDP cozah nih cun, Thimnak an hun tuah than tikah NLD nih Amyotha Hluttaw ah 57.68 le Pyithu Hluttaw ah 57.20 in teinak tling (supermajority) a hmuh. Cucaah, NLD nih anmah an duhning tein cozah an ser i, kan ram cu an uk. Cucu, atu ah kum 5 a tlin than cang caah a ra lai mi Nov. 8 ah rampi thimnak hun tuah than ding a si.

A khat peng mi sinak: Kawl Miphun le Buddhist Biaknak

Kum 70 chung kan ram sining le uknak phung, nawlngeitu kan zoh tik ah a khat peng mi sinak tampi a um. Cu chung ah, an sinak a khat pengmi pahnih te hi capar in hun char ka duh. A cunglei ah langhtermi cozah pawl hi kan zoh tikah uknak tlaitu le nawlngeitu hna hi Kawl Miphun peng an si. Panglong Hnatlaknak ning in, Tlangcung Miphun he tlukruang tein nawlngeihnak kan hmang lai. Cun, kanmah tein khuakhan lairelnak le uknak nawl kan ngei lai ti mi cu nihin tiang ah a tak in tlangcung miphun hna nih kan hmuh khawh lo. Catlap chung ah a ṭial mi cahren sawhsawh bantuk lawng a si.

Kum 1948 in cozah tlaitu Anti-Fascist People’s Freedom League [AFPFL/(ဖဆပလ)] an si ah siseh, 1974 in Socialist cozah Burmese Way to Socialism (မြန်မာ့နည်းမြန်မာ့ဟန် ဆိုရှယ်လစ်စနစ်) a si ah siseh, Ralkap an si ah siseh, USDP an si ah siseh, cun, NLD an si ah siseh, an i khah pengnak cu anmah mitam deuh si mi Kawl Miphun nih anmah duh ning tein an sermi lawng te an si. Cucu, Kawl an si pengnak a si. Kawl miphun nih an hruai mi cozah chung ah zeitluk in dah tlangcung miphun a si mi hna kan i teltum, uknak ah nawlngeihnak (power) kan rak ngeih timi cu zapi nih kan theih cang mi a si ko. Cu caah a tampi chim a hau ding ah ka ruat lo.

Cun, a dang pakhat cu Kawl miphun nih an biaknak a si mi Buddhist hi a si. Hi an biaknak hi a hram thukpi a thlak cang. Bagan chan i, Kawl Siangpahrang Anawrahta (1044-77) nih a rak luhpi cang mi biaknak a si. Cucu, Ramkomh Kawlram tiah dirh in zalonnak hmuh hnu cozah hmasa bik, cozah tha tiah rak ruahmi ‘Federal Parliamentary Republic’ chan 1961 August thla ah, Palimen nih Kawl Biaknak a simi Buddhist cu Rampi Biaknak (State Religion) siseh tiah biachahnak an rak tuah. Buddhist biaknak karh ding ah rianṭuantu ding caah ‘Department for the Promotion and Propagation of the Sasana (DPPS)’ cu an rak dirh.

Hi phung thlennak le DPPS tbk. ruangah tlangcung miphun cheukhat nih hriamtlaih in dohthlennak tiang an rak thawk phahnak a si. Cucu, nihin ni tiang pehtlai tein nawlngeitu cozah Kawl Miphun nih Kawl Biaknak si mi Buddhist cu an karhter lengmang i tlangcung miphun dopdolhnak an tuah.

Miphun sinak in siseh, Biaknak in siseh dopdolnak cu an kalpi. 1988 thawk in tlangcung miphun hna nih mah miphun holh cawnnak cu an rak phih. Cun, U Nu cozah chan 1961, Ne Win nih nawlngeihnak a lak hnu 1962, in Ralkap chan 1991 tiang in Kawl Biaknak karhnak ding prokarem cu an rak pehzulh. A hlei khun in 1993 in Kawl Miphun le Biaknak ah dopdolhnak cu cozah ngunkhuai hmang in tlangcung miphun hna umnak ah, Thanchonak minbunh in an kalpi. ‘Na Ta La’ tiah a min an pek i, Tlangcung miphun biaknak thlennak cu an kalpi tikah, Fimcawnnak le Thanchonak kha an i hmaithlak. A ṭha ngai mi cu a lo, nain tlangcung hmunhma Khrifa Biaknak a tam biknak Chin le Naga miphun kha hmaithlak kan si.

Cucu, ‘Na Ta La’ Sianginn an tuah mi zoh in, hngalh khawh a si. A ruang cu Na Ta La Sianginn cu Ramri runvennak zung he pethlai in an tuah i, Kawlram chung ah 33 tluk a um mi lak ah Chin ramkulh ah 10 tluk an chiah. Tlangcung hmunhma dang Kachin le Shan ramkulh tbk. ahcun, pakhathnih telawng an chiah. Hi nih a langhter mi cu Chin miphun hi anmah nih an ser mi tang ah chiah in, anmah miphun sinak hrawmter le Kawl biaknak ah dopdolh an kan timhnak a fiang khun.

2010 in cozah thlennak tete a hun chuak mi USDP le NLD chan ah, vawleicung ram kip in nuhrin covo a dirpi mi ramkip cozah le a bu nih Na Ta La prokarem le sianginn cu hrawh ding in an aupi lengmang mi a si. Nain, nihin ni tiang an hrawh lo leng ah, atu lio Na Ta La Committee lutlai a ṭuan mi hi Daw Aung San Suu Kyi a si. NLD cozah in Suu Kyi nih hin, Na Ta La nih a tuah mi hi a hngalh lo bia maw a si hnga? Asiloah, Kawl miphun nih dopdolhnak hi a kalpi ve ruangah dah a si hnga ti mi hi ruah lo awk a ṭha lomi a si.

Cucaah, Kawl Miphun le Biaknak a khat pengmi an sinak in, tlangcung miphun an kan namnehnak le thleidan kan ton mi cu zei bantuk cozah an kai poahpoah ah kan hmuh khawh mi a si.

2020 Thimnak: Miphun Party Maw? Rawn Party (NLD dah?)

Ahopoah nih kan hngalh dih cia a si mi, 2008 phunghram cu remh khawh lo ding in Kawl Ralkap nih anmah Kawl Miphun ṭhatnak caah le anmah duhzawng tein an ser mi a si. Cucu, Phunghram kan thlen lai tiah lemsoinak a tuahtu NLD lila nih an thlen khawh lo maw? An thlen duh lo bia dah ti mi cu 2015-2020 chung ah kan hmuh khawh mi a si. Ralkap nih thlen kan duh ko an ti mi zong NLD nih thlen an duh ve ṭhan lo. NLD nih thlen kan duh an ti mi zong Ralkap nih an duh ve ṭhan lo. Anmah le an duh nak zawn tete ah dannak a um. Nain, thlen kan duh an ti mi kan zoh tikah, Tlangcung miphun kan caah a ṭha ding mi le kan konglam he a pehtlai mi pakhat hmanh a um lo.

Cucaah, 2008 phunghram kan duh lo cia mi a si ko bu zong ah, a kan onh mi kanmah tein kanmah konglam tawlrelnak nawl tete, kan tawlrel khawh lo hmanh ah a chimrelnak nawl te tal kan ngeih ah a ṭha ve lo maw ti mi hi ruah lo awk a ṭha lo mi a si. A khat peng mi an sinak in an kan tawlrelpiak lo mi le an kan chimrelpiak lo mi chung ah kanmah tein kan chimrel khawhnak ding lam a bite a um mi a kan fiantertu a si hnga maw tiah a tanglei zohchih awk te hi ka hun ser.

A cunglei zoh ah hin tampi cu a fiang ko cang lai nain, tlawmte ka hun chap chih ahcun, a cozah si loin Party chung lila ah kanmah aiawhtu an um le um lo kha a hun langhter duh mi a si. Rawn party si mi NLD le USDP tbk. Lutlai Central Executive Committee (CEC) ahcun, kanmah miphun chung in pumpak pakhat hmanh an um lo mi kha hmuh khawh a si. Kawl miphun deuh lawngte nih an hruai tikah, tlangcung miphun chung kanmah Chin cu a tel zong kan i tel lo. Cucaah, kan konglam felfai tein an ruah ding mi cu a thazaang a tlawm deuh hrimhrim ko lai ti mi a fiang. An nih cu, Rampi huap pei an si cu kan ti khawh men.

Asinain, 2008 phunghram tang in kan zoh a si ahcun, Rawn i ramṭhen kip ah Kawl miphun nih Pyithu Hluttaw ah aiawh thlahnak nawl an ngeih mi hi 207 a si. Tahchunnak ah, Yangon lawng ah 45, Sagaing ah 37 tbk. lio ah kannih Chin miphun nih cun 9 te lawng kan ngeih. Cucu, Myone kha a hram bunh in palai (MP) thlah a si caah a si i tlangcung miphun kan umnak ah palai thlah ding mi 123 kan ngei. Amyotha Hluttaw ah cun, Ramkulh le Ramṭhen pakhat cio nih 12 cio ngeih a si tikah a tlukruang ngai mi palai thlahnak a lo. Nain, an kan hlen mi a si. A ruang cu tlangcung miphun hna cu a dangmi Ramkulh 7 kan si lioah, an nih Kawl pawl cu Ramṭhen 7 ah an um. Cucaah, Amyotha Hluttaw palai 168 a um mi chung ah an nih Kawl miphun cu hlei in tam tuk an ngei cang. Cun, Kawl a si mi Ralkap Palai an um chinchap rih.

Cucaah, Chin miphun nih kan ngeih mi palai thlah ding mi a dihlak hi Ramkulh (Pine) ah 18, Amyotha ah 12 le Pyithu ah 9 tiah an zapi 39 te lawng a si. Yangon khualipi pakhat nih Pyithu Hluttaw a ngeih mi palai zahhmanh a si lo. Cucaah, anmah Kawl miphun nih a tam liangluang mi palai an ngeih lengleng ah annih caah rel awk tlak lo, barawhzat te lawng a si mi Chin miphun nih kanmah khuakhannak tang in a tling mi palai kan ngeih ding mi cu a biapi tuk hringhranmi a si. Cu lawng ah party chung ah siseh, cozah chung an phanh tikah, Kawl miphun Party CEC nih hren lo tein chimrel khawhnak kan palai nih an ngeih lai. Cucaah, fak deuh in kan hun ruah ding mi thil pakhat cu palai kan thim ning kong hi a si.

Thimnak ah Chin miphun nih kan ruah awk; Kanaan (Math) in Tuaknak

Vawleicung ram 193 chung ah a sifak bik mi ram 10 ah kan ram, Ramkomh Kawlram cu kan i tel. Cu a sifak bik ram, Ramkomh Kawlram ah a um mi miphun chung in Ramkulh 7 le Ramthen 7 ah a ummi lakah, Chin miphun cu a sifak bik kan si. UNDP nih 2019 ah a chuah mi ripawt ning in, Chin miphun zatuak 58% tluk hi sifahnak rikhiahmi (poverty line) tang ah a um mi an si a ti. Cucu, phun dang in chim ahcun, nikhat ah $1.25 (MMK 1350) tluk a hmu lo mi kan si tinak khi a si. Cun, Fimcawnnak zong ah a niam bik kan si hui, tutan zong tanghra sungh awn a chuah tikah Ramkomh Kawlram huap in Chin miphun cu zatuak 21.20 % lawng nih awnnak an kan hmuhpiak.

Cucaah, hi bantuk kan sining zohchih in, Thimnak hi tangka lei zong in kan tuaktan chih lo awk a ṭha lomi a si. A ruang cu Thimnak tuah cu a cozah nih a tuah mi a si, a dihheu mi vialte a liam dih ko. Nain, thimnak ah lemsoinak tuah a herh caah, lemsoinak tuahnak caah le a dangdang herhhai ah a dih mi hi a tlawmte hrim lo. Cucu, thimnak ah a zuam ding mi pumpak palai nih an hman mi chawva kha ka chim duhnak a si.

Tutan, 2020 Nov. 8 Thimnak ah Chin ramkulh ah a um mi Chin miphun chung in minung 211 tluk thimnak ah an lut lai, an i cuh lai ti a si. Hihi Kanaan Ramkhel Ruah ning (Mathematical Political Science) ruahnak ngai si loin, a kanaan hoih lawnglawng in hun zoh hmanh hna u sih. Thimnak phung ning in pumpak a cuh ding mi nih lemsoinak caah chawva hmannak nawl an ngeih mi hi a tangka in MMK 10,000,000 (Ting Zakhat) a si. Cucu, teinak an hmuh khawhnak hnga ding caah phung ning tein an hman ding mi ri khiahpiak an si.

Cucaah, a cuh ding mi palai 211 nih an hman ding mi tangka hi a fang in hun tuak usihlaw, MMK 2,110,000,000 (US $1,579,855) tluk a si. Kawl Party in USDP le Tuluk (Kachin?) pa nih dirh mi UDP tbk. nih cun, a cuh ding mi pumpak kha an liampiak rua hna. Nain, hei tuak chih ko u sihlaw, mi rum, ram rum le ramkulh rum caah cun zei ngaingai a si men hnga lo. Nain, a sifak bik le fimthiamnak a niam bik mi ramkulh kan sinak in cun ruak awk a herh ngaingai mi a si. Hihi ramkhel ah a lutmi, a cuh mi pumpak pakhat cio nih, Miphun le Ram an dawt taktak ko a si ahcun, an ruah awk a herh ngaingai mi a si tiah ka ruah.

A ruang cu MMK 2,110,000,000 hi dih loin, thimnak luh hlan ah zeitindek miphun sinak in kan ruah a herh rua tiah ka ruah. Hihi vialte hi Sept-Nov. karlak thla 3 chung an dihheu ding mi a si. Hi vialte tangka hi thanchonak, fimcawnnak tbk. ah hei hman si sehlaw santlai tuk ding mi a si hnga. Cucaah, hihi kan hun ruah awk a si ve rua tiah ka ruah.

Biadonghnak

Kum 70 fai chung ah mitlawm deuh a simi, miphun dang le biaknak dang a si mi nih kan duh bik mi cu kanmah tein khuakhan lairelnak ngeih, kan biaknak zalong tein zumh le biak khawh hi thil dang tampi lakah a tel mi a si. Ṭhancho cu kan duh dih, a duh lomi kan um men hnga lo. Nain, cu ṭhanchonak lila cu kanmah tein kanmah nih kan duhnak zawn te an kan tawlrel khawh mi a si ding a biapi hringhran. Cun, thanchonak kan ti mi lila zong hi, daihnak, faifainak, mizapi teltumnak he a rat lo ahcun, caan sau a nguh mi a silo a fawi. Tahchunnak ah, daihnak a um lo ruangah nihin ah, Paletwa ah ṭhanchonak an tuah mi vialte cu a dir, ngol a si─Kaladan Tiva cung ah donh mi hlei zong hmanh awk a ṭha hlei lo.

Cucaah, a puitling mi zauk phung le mahte khuakhan lairelnak nawl kan ngeih duh mi kan phung ning tein kan ngah khawh hlan zong ah, 2008 phunghram nih a onh mi chung in kan ngeih khawh mi cu kanmah tein kan khan mi a kan chimrelpiaktu ding, a kan aiawhtu ding thimnak nawl te cu a kan pek ve. A khat pengmi Kawl Miphun an sinak in, a surlu tlaitu an si pengnak bochan lo in, kanmah nih kan miphun nih an khan mi te chimrel kho tu ngeihnak covo cu kan ngeihmi a si. Cuaah, a cunglei i ka langhter mi fianternak te khi ruat bu in, zeitindah khua kan ruah awk a si ti mi hi capar in kan sawm hna.#

Caṭialtu Salai Sang Hnin Lian nih Chin Digest Vol. 6, No. 3 caah a ṭial mi capar a si. Chin Digest a phanh khawhlonak hmun tampi a um caah, Online in kan careltu hna sin ah kan hun in hrawmh ṭhan hna. ~ Editor