Nagaland Tuanbia Tawi Le Zeitluk In Dah An Paih A Thancho?

Tawk Tling Thang | 2019 March 11| India ram, state pakhat a simi Nagaland state hi zeitluk in dah paih lei ah an thancho cang, zeitindah an i paih, zeidah anmah sin in kan i cawn ve awk an si timi le an sining tuanbia tawite in hrawmh kaan duh hna.

Nagaland State Kong Tawi

India ram chung ah state 29 a um, cu chung ah Nagaland hi state pakhat a si. Nagaland state ahhin district 11 a um. Nagaland ah khuapi (towns) 26 a um i khuate (villages) hi 1428 a um. Nagaland state ah district ngan bik cu Tuensang a si. District hmebik cu Kiphire a si. Nagaland ah miphun tengnge (tribes) hi 16 an um. Naga miphun hi Chin miphun bantuk in holh phun tampi a ngeimi an si ve. An hman bikmi holh cu; English le Nagamese a si. Cozah nih phungningte in a hmanmi caholh hi (official language)  English a si. Nagaland state i a khualipi cu Kohima a si.

Nagaland state a bitkauh cu 16,579 km² a si. Milu hi atu ahcun sing 30 (3,000,000) tluk an si cang. An khualipi Kohima ahhin milu sing 3 (300,000) hrawng an um. Atu lio an Chief Minister cu Neiphiu Rio a si. Nagaland state hi Khrihfa ram a si. 90% hi Khrihfa an si i, 7.7% hi Hindu an si. Musilim hi 1.8% lawng an si. Zatuak 0.5% hi biaknak dangdang an si.

Nagaland Hi Mirang Nih An Rak La Kho Lo

Nagaland hi Mirang an rak kai nain an rak laa kho lo. Mirang nih Nagaland hi rak la hna sehlaw India ram vialte hi Mirang nih an rak laak lai tiah tuanbia hngaltu sin in kan theih. Nagaland khuapi Kohima ahhin tukdohnak fakpi a rak chuak i Mirang lawngte minung 4000 tluk an rak thi. Cu a thimi ruak cu felfaite in an vui hna nain atu tiang an thlaan hmun cu zoh awk tha in a um rih ko. Mirang nih an rak tlik takmi raldohnak theng (tank) pakhat zong zapi zoh awk tha in an chiah rih ko.

Sia Le Vakok

Chin miphun he kan i lawhnak pakhat cu hmelchunh kong ah a si. Naga miphun nih hmelchunh ah an hmanmi cu Sia le Vakok hi a si. Sia hi cozah hrimhrim zong nih a hman.

Laimi He Kan I Khahnak

Naga miphun hi rawlchuan eidin kong ah Laimi he kan i khat ngai. A chumh in meh chumh le chuan hi an tlaihchan ngai ve. Lungthu tappi an hmang. Bukbau an hmang. Nuphor, sei, talawn, beng, tahreng tibantuk tiang a ngeimi le a hmang vemi an si. Beer aa kaihmi zong an si. An nunphung an sunhsak ngaingai. Nunphung (festival) puai an ngei i felfaite in an hman. Khrifahbu ram an si ko nain an nunphung puai ni a phak ahcun puai ahhin nunphung kokek taktak bak in caan an hmang.

An muisam zong laimi he kan i lo ngai. Cun, an ram ah hin Vauruang kung le faiceu kung a tampi. Atu hi par an i awtka te a si. An khualipi Kohima ahhin taih le tlakrawh inn deuh lawngte a si. Khuahriang deuh ahkhin tlawmte taktak lawng camphio inn a um. Thing inn hi a um lo ti luk khan a si, an khuapi ahcun.

Nagaland Wrestling Association Aa Thawk Ning

Naga miphun nihhin paih hi pipu chan in an rak ngeih cangmi nunphung lentecelhnak pakhat a si. Pipu chan in an rak i pai cang. Sihmanhsehlaw, nihin ah paih phu ngan bik a simi Nagaland Wrestling Association (NWA) aa thawknak hi tawite in zohti rih hna usih.

1969 kum ah Naga Wrestling Board tiah an rak dirh i 1971 ah Nagaland Wrestling Association (NWA) tiah min an thlen. NWA min in a hmasa bik paih an tuah cu 1971 May 20 ah a si. Nagaland ahhin paih phu pathum a um. Cucu; Angmi Sport Association, Chakhesang Wrestling Assocation, Zeliang Wrestling Assocation an si. Mah phuthumh fonh in sermi paih phu cu Nagaland Wrestling Association (NWA) ti a si. Hi phu thum hi Nagaland ah  a ngan bikmi paih phu an si, anmah miphun tengnge hoih in dirhmi an si.

NWA cu Nagaland Olympic Association, Wrestling Federation of India le All India Traditional Wrestling & Pankration Federation he fekte in pehtlaihnak an ngei. NWA nih NWA open Wretling paih le International Hornbill Naga Wrestling paih timi phunhnih a tuah lengmang. Anmah Naga miphun lawng si lo in India rampi dirhmun tiang zuamnak an lut i laksawng zong an hmu theu. Mizoram state ah Mizo he zong an va i pai tawn.

Tutan Nagaland state, Kohima ah Laimi kan va i paihmi hi NWA nih tawlrelmi avoi 12nak Open Wrestling a si. Tukum chung thiamthiam ah NWA nih International Hornbill Naga Wrestling paih an tuah rih lai. Hihi biapi ngai ah an chiahmi zuamnak a si ve.  Kannih Laimi cu anmah bantuk in a fekmi paih phu le kan miphun a huap kho mi paih phu kan ngei rih lo. Cu ruang ah ngeih ve kan herh cang.

Zeitluk In Dah Paih Lei Ah An Thancho?

Paih tuah lai paoh lakhruak in committee an ser lo. A fekmi le cozah nih a hngalhpimi paih phu an ngei. Atu lio ah paih phu pathum an  ngeih lomi le Nagaland Wrestling Association hi kum 50 tluk a dirmi le a fekmi phu a si cang. Cuti fekte in aa hruaimi paih phu le paih phunglam an ngeih lawng si lo in paih hi academic hrimhrim ah an cawn cang. Phundang in kan chim ahcun paih hi sianginn hrimhrim ah an cawn cang. Cu tluk in paih lei ah thukpi in kar an hlang kho cang. Paih phu nih a fekmi phunglam, dun le dan vialte felfaite in an ser dih, an ngei dih. Committee tiang zong nih zulhphung le tuanvo fekfaite in an ngei dih, ca in an tial, an chuah dih.

Kannih Laimi cu kan i paihnak a sau tuk ve cang ko nain bochan awk a tlakmi paih phu kan ngei lo. Kan i paih kong ah record felfaite in kan chiahmi a um lo. Nikum i paihnak record hmanh felfaite in kan chia kho rih lo.

Laimi He Kan I Khah Lonak Paih Phunglam

Kannih Laimi cu kan i paih tikah tei i ka relning cu a tlangpi in phunhnih lawng a si. Cucu; Tawk i tlak ahcun sungh, thal (keng) i tlak ahcun sungh ti a si. Phundang in kan chim ahcun tawk le keng i tlak lawng ah sungh a si.

Sihmanhsehlaw, annih Naga miphun cu cuti lawng cun a si ti lo. An paih phunglam aa dang deuh ngaite. Tawk le keng (thal) i tlak zong ah sungh. Cun, paw le taang i tlak zong ah sungh. Cun, liang i tlak zong ah sungh a si.

Cu lawng si lo in kannih Lai paih cu zeibantuk in kan tlak zong ah kan tluk cangka refreee nih frick a tum colh, i lehthal a ngah ti lo. Cun, hngawng le kut in tlaih a ngah lo. Asinain, annih Naga cu zeibantuk i na tluk zong ah refree nih frick a tum rih lo ahcun va i lehthal khawh a ngah rih. An hngawng in tlaih le an kut in tlaih i va phelh zong a ngah rih. Tluk hnu ah refree nih frick a tum lo ahcun duh paoh in i thluk le i lehthal a ngah rih. Tei in tluk veve sual ahcun a tlu hmasa mi paoh kha sungh a si ve ko. An tei lo le caan rikhiahmi a tlin ahcun tangkawp in an i pai ve. An tangkawp paih ning zong kanmah Lai lei he aa dang deuh rih. Annih cu tangkawp an i paih tikah an kechiahning zong aa dang. An kepha pahnih ningte in an tonhter pin ah an khuk zong an tonhter hna.

Aa paimi pahnih kha muici (color) aa khat lomi puan in an tai an i tem. Puan hi mahte in tai ah i tem a si. Mah muci pahnih kha refree nih a kehlei le awrlei ah aa tem. Tahchunhnak ah a sen le a nak muici a si ahcun a awrlei ah a sen, a kehlei ah a nak aa tem. Tai tem senmi nih a tei ahcun refree nihkhan a sen in aa temnak a ban kha  a thlir. Aho nih dah a tei ti hngalh khawhnak cu refree nih a thlirmi a ban in zoh a si. Kanmah Lai lei bantuk in a teitu kha refree nih a kut tlaih in thlir a si ve ti lo.

An i paih caan hi minute 2 in rikhiahpiak an si. Minute 2 chung ah voikhat an i tei ahcun minute 2 i pai chap kho rih. A tlangpi in voihnih teng ah tei a si ve. Voikhat tengh ahhin anmah an siaremnak in tlaih khawh a si. An siaremnak timi cu annih Naga cu an ban kha kehtlak in an i tlai. Mah kha kehtlak kha siarem lo ahcun awrtlak in tlaih khawhnak nawl a um ve.

Minung pahnih an i paih lio ah a dang aa pai dingmi kha timhcia te in paih bual tang ah taitem puan an i tem cia dih cang. Minung pakhat a tum cangka a dang an kai colh. Hinih hin paih zoh a nuamhter ngai. An tum, an kai ah caan tampi a la ti lo. Tei le tei lo kong ah a lengmi kakhat hmanh an i thlak lo. Refree le a killi pali ah zohfeltu pali nih biakhiahnak an tuah. Cu zong i biakhiahnak an tuah khawh lo ahcun committee nih video record an zoh than hnu ah biakhiahnak an tuah. Paih Phunglam kong cu chimding a tam ngai nain mah vial in si rih ko seh.

Paih tualrawn ahhin a dotdot in thutnak an ser. Plastic hri sawhsawh te khi an zaam. Cuti an zamnak a ruang bik cu paih hi a man in zoh a si tikah a man a dotdot in a um ruang ah a si. Asinain, dingrep (sii-kaan) an ngei tuk i paih chung ah a buaimi pakhat hmanh an um lo. Hri an zammi a chattu zong an um lo. Paih tlangtlatu hna nih an tawlrel ning in daite le tluangte in paih an lim khawh. Hi zawn ahcun Laimi nihcun a tluk in kan tluk naisai hna lo. An lungput, an khuaruahnak a pipa nak cu hi zawn ah fiangte in a lang.

Laimi nih i cawn kho ve usih law ti ka duhmi le hmailei caah ka saduhthah tlawmte in a donghnak ah ka van langhter lai.

1. Ramchung ramleng kan i hrawm khawh dingmi Lai/Chin Wrestling Association dirh le ser ding. A herhnak hmun (pengkip) paoh ah sub-committee serchih ding. Hi committee nih a tuahtuan ding le a rian tuanvo tibantuk (TOR) zulhphung le phungphai felfaite in ser chih ding. Cozah hngalhpimi bu ah ser ding le Chin Miphun Ni tibantuk paih tuah tik paoh ah hi committee tawlrelnak in tuahding.
2. Lai paih hi Chinram cozah le Kawlram cozah nih lentecelh phunkhat i an pom khawhnak ding i hmaithlak ding.
3. Paih Cawnnak tuahding le Naga bantuk in academic tiang cawn khawhnak ding i hmaithlak ding. Lai Paih biatakte in a nun khawhnak ding ah affliation thate in ser le ngeih ve ding.
4. Lai paih hi Seagame/Olympic tibantuk international dirhmun tiang phakter khawh i zuam ding.
5. Chin Miphun Ni lawng ah si lo in a dangte in kumkhat ah voikhat tal paih tuahding.
6. I teining kong ah Naga Paih Phunglam i cawn ve ding (tawk, taang, paw, liang, keeng i tlak paoh ah tei ah chiah ding).
7. Paih tuahnak le cawlcanghnak vialte video record in siseh, hmanthlak in siseh, ca in siseh felfaite in tuah le chiah ding an si.
8. An paih phunglam le a caan ri an khiahning tibantuk zong zei maw zat cu kan cawn ve ah a tha.

Kan Lai Paih kan tuahning, kan i paihning, kan kalpimi ning hi world level tiang a phak khawhnak ding ah atu te in thlenremh le tharchuah deuh cu kan hau ko cang. A caan chuah i paih tuah le va i paih men si lo in a fekmi le bochan awk a tlakmi committee zong ngeih kan herh ngaingai ko cang.

March 7, Nagaland State, Kohima ah tuahmi Naga paih ah Chinmi kan va i paih khawhmi hi tuanbia pakhat a si. A ruang cu miphun dang le ramdang sin ah a hmasa bik kan i paih a si. Chinram le Chin miphun aiawh in kan kal lo nain kan aiawhmi cu Chinram le Chin miphun a si. Kan va i paih lawng si lo in pathumnak le paih dawh bik laksawng tiang kan hmuh khawhmi zong hi tuanbia thar pakhat kan tial a si.

Chinmi a kal khomi in US, Delhi le Hakha in minung 17 kan si. Aa paimi minung 5 an si. Cu hna cu; Rung Lian Ceu, Mang Hnin Thang, Hrang Tin Thang, Thawng Tling le Tluang Zel Thang an si.

Lai nunphung, Lai Paih thangcho chinchin sehlaw, Laimi nih pawcawmnak tiang kan phak khawh nakhnga nunter chinchin hna usih.

Salai Holy Tawk Tling Thang

2019 March 11

Hakha, Chin State