Felfai Deuh In Tuaktaan A Herhmi ‘Nawi le Tikham (Dam)’

Salai SH Lian — A luan ciami kum 20 lengkai ahkhan a si lai dah, Zion Tipil Khrihfa Bu Sunday School ah Primary ka rak kai lio i a kan cawnpiaktu Saya Cungte (atu Rev. Ni Cung Thang) nih ‘Ozone’ a rak kuainak kong a kan chimh. Sunday School cawnpiak pah in pawngkamh zohkhenh a biapit ning le vawleipi thil thur ruangah Ozone a rawhnak kong a rak kan chimh. A kan cawnpiaktu ahhin, Bible lawng silo in, a lenglei sining, vawilei kong a kan chim chihmi le cawnpiaktu hi kan rak uar hlei khun hna.

Cun, a bik in, Sayakyi Kaung Luai nih phu fonh caan ah, vawleicung thil sining kong minute 15 chung thawngtha chim pah in a rak tenhmi kha kan rak uar ngaingai. ‘Kan’ tiah ka ti nain, a dang nih zeitindah an rak ruah cu ka hngal kho dih ve lo. Nain, Bible ca rumro a zah in zahter (by-heart) ter nakin cun a lenglei sining an kan chimh pahmi cu kan rak uar khun.

Cu lio ah, kan Sunday School cawnpiaktu simi Saya Cungte nih pawngkamh zohkhen ning kong siseh, hawi he chonhbiak ning, thutdirning tbk. a kan cawnpiakmi a rak tam liangluang. A Bible ca theng silo in, a lenglei kong a kan chimhmi a rak tlawm lo. Tahchunnak a rak lakmi le a kan cawnpiakmi cu ‘Ozone layer’ timi kan mithmuh lo thli in nika a lumnak le linhnak a khammi kong kha a si. A bik in, vawlei ah ningcang tein a lum le linh khawhnak hnga khamnak in runvengtu a simi minung tuahsernak ruang ah a rawh (tlehnak) kong hi a rak kan chimhmi a si. Kan thin a rak phang ngaingai.

Cun, pawngkam thil sining a thlennak le minung nih ser chommi ruang ah vawleipi a rawhning kong hi a rak kan chimh lengmang.

‘Ozone Layer’ lila zong cu, minung thil tuahmi a that lo ruang ah a si zia a kan fianh. Cun, vawlei cung ahhin Tikham (Dam) tbk. nih mipi caah tihning a siter mi le pawngkam thilnung (biodiversity) a hrawhhral, a thah le an nunning a thlen ning le khuati a thlen ningcang kong a kan cawnpiak chihmi le chimh tawn. Cu lio tahchunhnak a lakmi tampi lak ah pakhat cu, ‘Nawi Dam’ timi ‘Nawi ah Tikham’ an tuah lai i tiva nganpi an ser lai timi hi a rak si. Cucu, ngakchia te kan sinain, kan ruahnak le kan hmuhning a rak kan hal. A rak kan halmi cu, kan duh le duhlo kong le kan hmuhning khi a si. A dawh ding le zoh a nuamh dingmi kong ceo khi kan chimh khawhmi cu a rak si!

Cucu lio ah kan rak hmuh tawnmi pangtar Calendar ah Hakha khuatawi Nawi ah Tikham (Dam) um in zuk an cuantermi kha a si. A zoh ahcun, a rak i dawh hringhran. Kan rak uar ngaingai. Nain, kum 20 a rauh hnu tiang ah a lamtling lo. A hlawh tling kho lo! A ruang cu ka hngal lo nain, nihin ni tiang ah a tlamtling lo.

Kan Saya Cungte nih a rak kan chimhmi nihin tiang ka philh khawhlo mi cu vawlei cung kip ah Dam (Tikham) umtuning, Tikham nih pawngkam sining a thlen ning, cun, nikhua a hlei in a kih le lum tiang a thlen ning kong a rak kan chimhmi kha a si. A rak kan chimhmi cu, a kaphnih in a thatnak le a chiatnak a pahnih ning tein a si. A fawinak cun, khua rak ruat kho hna seh tiah a rak kan cawnpiak.

Cucu lio ah, a kan cawnpiaktu kan Saya Cungte cu zeitindah kan rak leh timi cu ka hngal tilo. Nain, kum 10 tluk a rauh hnu ah, India ram Delhi University ah Political Science cawn ding ah ka phan. Kanmah Political Science ah cawn hrimhrim dingmi leng ah a dang pahnih thim chih a rak hau. Ka rak i thimmi cu, Reading Gandhi ti a si i, Gandhi kong in, catial ning cang cawnnak a rak si.

Cun, a dang pakhat cu Pawngkamh Thilsining le a zohkhenhnak (Environmental Issues) kong ka rak i thim. Zion i Sunday School ah cawnpiak ka rak simi cu kum 10 tluk hnu ah University i Subject hmete pakhat in cawnnak caantha ka rak ngei kho than. Kan cawnmi; thil thurhnawnnak (air pollution), hmunthur felfai tein tawlrellonak (poor management of waste), dinti har tuknak (growing water scarcity), dinti thur hnawmnak (water pollution), thingram, tupi le ramhual kong (preservation and quality of forests), pawngkam thilnung zohkhennak (biodiversity loss) tbk. kan rak cawnmi nih khua a hun ka ruahter ngaingai.

A hlei in, India ah 2003 hrawng ah fakpi in an rak buaipi mi Tikham (Dam) kong hi a rak si. India Biacaihnak zung sang bik (Supreme Court) nih ‘Narmada Tiva’ an rak khammi a san chap dingmi kong a rak khenkhammi le a rak buaibainak nih khua a rak ka ruahter ngaingai. Dam (Tikham) tiah chimrel le cangka in, a hmete a si ko lai nain, ka mithlam ah a rak cuangmi cu Nawi Dam (Nawi Tikham) hi a rak si.

Sianginn ka kai lio ah ka rak ruahmi cu Hakha i ‘Nawi Dam’ an timhtuahmi hi zei dirhmun dah a phanh cang hnga timi ka ruat theo. A tha taktak hnga maw? Cun, hi a um bal lomi thil sining, Tlarpang (pe 6,000) cung a sannak ahhin Ti khonmi nih zeidah a chuahpi khawh. Pawngkam a hnur suang lai maw? Mizapi caah zeitlukdah that hnemnak a chuahpi lai? Cun, Hakha hi a kihter deuh lai maw? A lum ter deuh lai? tbk. ruah ding tete a rak tam liangluang mi a si.

Cucu, Thawngpang sau nawn a daih hnu, kum 10 tluk a rauh than hnu ah, Nawi Dam timi thawngpang a hun leng than. Hakha sang thar samhmi hmunhma zong Nawi Dam nih a khuh dingmi ah a tel kho men an ti ruang ah hmun zei maw zat cu an let than.

Hika ah relnak: ‘Nawi Tikham’ tuah ding an tharchuah: Mi cheukhat lung awtawm in an um

A hlan lio, an rak timhtuahmi ‘Nawi Dam’ a tlamtlinlonak a ruang tampi ka hngal lo. Kan ngakchiat lio a rak si caah a si men lai. Nain, ka lungthin tein cun kan fimthiamnak le sining nih a tlin rih lomi cu a tuah lo zong ah a tha ko tihi ka ruahnak cu a rak si. A hlei khun in, tuchan holh cun, pawngkam thilsining zohchihnak (environmental impact assessment) le minung sining zohchihnak (social impact assessment) hi a um hnga maw? Cucun, a Dam sak lila hi tha tein kan thiamnak nih a tlin hnga maw timi hi a si.

A raung cu, Tikham a bohmi, a rawkralmi tampi a um theo. Vawilei hmun tampi ah hmuh khawh a si. Cucu, a ruang tampi ruang ah a si ko lai nain, lihnih ruang ahhin Tikham hi a rawkral timi hi a um theo. Cucaah, Lihnih a voi a tam chin lengmangmi Chin ramkulh ahhin tikham kong cu fak deuh in ruah a hau ko rua.

Cun, a hlei khun in atulio ah hun buaipi thanmi ‘Nawi Dam’ cu Hakha caah thil tha tampi an timh liangluang ko lai dah. Nain, an chim bikmi cu Hakha dawhnak ding caah tihi biakhi ah a tel lengmangmi a si. A dang thanchonak le bawmchantu ding caah tiah chimrelmi vialte hi a tha mi lawngte an si kho men. Asinain, “Hakha Dawhtertu” timi dawhnak in chimrel a si ahcun, ruahnak a dang liangluang kho men. A ruang cu Dawhnak timi cu sersiam chommi a hmunhma ah silo in, a hmutu le zohtu cung ah a hngatmi a si. Dawh kan timi a dang liangluang kho men. Cucaah, kokek sining tein a duhmi le a dawhter mi um a si lai bang, serchommi ‘Tikham’ in a dawhtermi zong cu um a si ko hnga.

Hi Nawi Tikham nih hin zeitlukdah mizapi caah thathnemnak a chuahpi lai? Cun, thil tha lo le tihnung in thinphang dirhmun a si hnga maw tbk. tiang tha tein zohfel dih a tha hnga. Dawhnak sawh men silo in, hmailei caah ‘Dinti’ le ‘Electricity’ mei caah an ti, a tha tuk ko hnga.

Asinain, kum pi kum 5/6 chung ah lim kho lo in, chiahmi ‘Timit Dinti’ bang a si sual lai timi bel cun phan a um hringhran. A karlak ah a hmunhma lila kha pumpak miaknak ah a cang sual lai ti zong phan a um chinchin. Tiva lawng kham sawhsawh i santlaihter lo. Kokek sining hrawh sawhsawh khi a si sual hui hnga maw?

A hlei in Nawi tiva cu khawika in dah rak luangmi a si timi cu Hakha khuasa nih cun hngalh dihmi a si ko. Hakha Dawrthar le Cawbuk sang i, kan inntaw in a luangmi a fonhmi a si; Khahrualva, Lungthava, Tivapi, a tulio Hakha hmunthur hlonhnak Fadeuva le Sacuanva hna a fonhmi a si. Thal ah cun, luti zong a luang ti lomi a si. Nain, khuapi in a thur hnawmi a luannak a si cu al awk a tha lo. Dinti bel cu hei thianh awk zong a tha kho men.

A zei poah a si ah, ahohmanh nih miphun, khua le ram, fingtlang le thingram cu kan dawt dih. Kan dawt ning bel a dang liangluang kho men. Cun, Hakha khualipi zong kan dawt dih, thangcho seh ti zong kan duh dihmi a si. Cucu al awk a tha lo. Nain, kan dawt ning bel a dang kho men. Atu bantuk kan dirhmun ahhin cun a thatnak lei silo in, a rawhralnak lei ah kan kal sual lai timi tuhi ka phanmi cu a si. Pawngkam zohkhennak, Tikham (Dam) tbk. ah thiamsang ka si hrim lo. Ka hmuhning te ka langhtermi khi a si ko.

A ruang cu a luan ciami sining zoh tik ah, cozah uktu upa thengtheng lawng silo in, khuanu/pa kan timi dirhmun zong hi hun zohfel than ka duh. An lung a rual lo i, an dirhmun a khat lomi in thil an kalpi chung poahpoah cu thil tha hi a chuak lai tiah ka ruat lo. Atulio kan dirhmun, Cozah nih a dawt deuhmi Khuanu/pa phukhat, amah tein a thimmi khuanu/pa phu khat, cun, Ralkap chan in mizapi dirkamhnak he a rak cawlcangmi khuanu/pa phu khat timi dirhmun in Hakha khua hmai kan norpi ahcun, thil tha chuah lo kan fawite.

Kan nu le kan pa nih, nan kan ruahpiak ngaingai a hau! Mah pumpak min a tang sawhsawh dingmi (Legacy) caah riantuan le cawlcangh cu ngol cang ulaw a tha tuk hnga. Cucu ka tuah, cucu a tuah, cucu an tuah timi ahcun, kan pale nih rak kan buaipi tihlah ulaw a tha tuk hnga. Kan pale nih siaherhnak nganpi he nan tuahmi le nan rian cung ah kan in upat ko hna. Siaherhnak he nan tuah timi zong kan i fiangmi a tampi an um ko. Nain, ahohmanh nih fial lo khuapi thatnak caah le dawhnak caah ka tuah ko timi tlaih sawhsawh men in cun tlamtlingmi ruahnak a si men hnga lo.

Cucaah, ‘Hakha i Nawi Dam’ hi mizapi kan caah a tha dingmi a si ko ahcun, aho nih nan tuah zong ah siseh, aho nih na tuah zong ah siseh tlam a rak tling te ko lai. Asinain, mizapi kan caah a tha dingmi a si lem lo ahcun, Hakha khualipi i a Dawhnak a simi “Nawl Neel” cu hitin vawlei dongh tiang a rak hmunte ko lai timi ruahchannak he…
+++

Hi hmuhning tialmi capar chung ah ruahnak langhtermi le cawnpiaktu min charmi Saya Cungte (Rev. Ni Cung Thang) pumpak hursuannak pakhat hmanh a um lo~ Catialtu Salai SH Lian

Biakilh: Hi capar cu catialtu Salai SH Lian i pumpak hmuhning in tialmi a si. The Chinland Post ruahnak le dirpi mi a si lo. The Chinland Post ah pumpak ruahnak le hmuhning zalong tein rak tial ve. ~ Editor 

About The Author

thechinlandpost

See author's posts