NLD Cozah Nih 2008 Phunghrampi Remh Haulo In Tlangcungmi Caah A Tuah Khawhmi Phun 11

0

Salai Ceu Bik Thawng| 2018 November 19|Biahramdomh: Ram mipi nih MP 900 renglo pek in thimmi NLD cozah nih a caam canceo renglo a kalpi cang. Vuichin (2020) ah thimnak thar nih a phuat cang lai. Kum 2015 thimnak lioah “Phunghrampi ka remh lai” tiin a aupi nain hnabei a si ruam lo. Amah mawh zong cu a si thlu lo. Ralkap pawl hi kum 2019 hnu hrawng tal ahkhin Suu Kyi nih biatak tein a hun nawr ngam hnga maw ticu ruah cio a si nain Zabu 21 Panglong remdaihnak civuipi (UPC- 12st CP) ningin hriamtlai pawl he an nawrchih ko bu hmanh ah kum 2020 hlan i phunghrampi remh ding le federal/democracy ram ser khawh ding cu fawi dawh a si lo.

Sihmanhsehlaw, NLD cozah nih Phunghrampi(2008) hau loin le ralkap pawl silhnalhnak pe loin tlangcungmi caah a tuah khawhmi, upadi a ser/remh khawhmi tampi a um ko tihi theih ahau. Phunghrampi remh lo ruangah tiin le Ralkap ruangah tiin a zeipaoh puh dih i pek duh loin an um lo ding a biapi. bikin Tlangcungmi nih cucu kan hmuh thiam i kan covo kan nawr a hau. Ka nolh than lai. Phunghrampi remh hau loin le ramkhel chawnhbiaknak(zabu 21 Panglong) hngah len hau loin Aung San Suu Kyi hruaimi cozah nih Parliament ah statue le bill upadi ser in siseh, uknak nawlchuahnak (executive order) in siseh tlangcungmi pawl atu nakin kan siarem a rem deuh suaumau khawhnak ding ah a tuah khawhmi tampi a um ko. Cu pawl lakah phun (11) cu a tanglei ah tawi tete in ka hun langhter lai-

1. Nuhrin holh in fimcawnnak (Mother tongue based education system)
Hi kong cu tampi chim haumi si ti lo. Naite zongah Pu Zo Tum Hmung hruaimi ENAC buu nih dothlatnak report an chuah i Tlangcungmi nih zeitlukindah hi bantuk fimcawnnak phung kan herh timi kha fakpi in an langhter cang. Kan ram federal sernak ah telh lo awk tha lomi a biapi bik pakhat a si fawn. Kum 2013 lio I Hakha I kan rak tuahmi Chin Miphunpi Civui (Chin National Conference) hnatlaknak phun 157 chung zongah hihi biapi ngaingai in kan rak chiahmi biatung a rak si. A umtuning cu Chin miphun nih kanmah le kan faiceukulh ah kanmah holh tein fimcawnnak — a bikin primary le middle rii tiang ah– nawl kan ngeih a hau timi khi a si. Atu i zarh khat ah nikhat hrawng Laica cawn tibantuk menmen khi a si nainai lo. A fawinak in chim ahcun atu Mizoram nih an ngeihmi bantuk khi kan herh. Federal ram tamdeuh nih cu bantuk cu an ngeih i federal si lomi ram pawl tampi hmanh ah cubantuk covo cu pek an pek len cang hna. Kachin, Mon, Karen le Shan tepawl hna ahcun a herh tuk an ifian caah an Hriamtlai Phu pawl nih anmah le an hmunhma ah cuticun an cawnter hna—sianginn za leng an ngei hna. Hi nuhrin holh in cacawnnak nawl hi Aung San Suu Kyi nih a cohlang maw cohlang lo timi hi atu tiang ah fiangrang in theih a si rih lo. Asinain a fiangmi pa thum a um, cucu–atu tiang Kawl pawl nih an kan pe rih lo timi le hi covo kan ngah lo ahcun kan kan miphun caholh tlau thai a fawi lai timi le hi covo peknak caah Phunghrampi remh haumi si lo timi an si.

2. Kokek thilmansung thenhphawtnak (Natural Resource Sharing)
Kokek thilmansung le tlangcung hriamtlai le ralthawhnak hi pehtlaihnak ngan taktak a si– a bik in Kachin, Shan le Karen tepawl ah. Rampi nih ramdang in phaisa a hmuhnak (FDI) dihlak i 85% renglo hi kokek mansung in a si fam cuta (Oxford Business Group, 2016). Cu chungah a tamdeuh cu tlangcung hmunhma in hmuhmi a si fawn. Tlangcung hriamtlai pawl le ramkhel upa pawl a tamdeuh nih anmah le an hmunhma i a chuakmi kokek thilmansung in hmuhmi lakah zatuk 70% cu anmah ramtthen(state) nih ngah/co an duh i zatuak 30% lawng hi rampi cozah ah pek an duh. Cucu Indonesia ram Aceh ramthen zongah an hmanmi a si ko i vawleicung federal ram tamdeuh ahcun kokek thilchuak hi ramthen(state) nih tamdeuh asiloah zahceo hrawng in an tinco ciomi a si ko. Kannih ram ahcun cu phung (system) cu kan ngei lo. Rampi cozah (central) nih ramthen(states) cio ah phaisa bawmh le cawih in siseh a pekmi dihlak hi zatuak i 8% lawng a si (Gile Dickenson-Jones et al. , 2016). Hi kong hi ramkhel biaruahnak (UPC-Panglong) ah zeimawzat kan ceih cang nain Kawl ramkhel upa pawl — NLD le Ralkap he kan ruahnak aa linglet rih.

A taktak ahcun ka chim cang bang, hi kokek thilmansung thenhphawtnaknak kong hi 2008 Phunghrampi nih hri a ttemmi a um lo. A bik in 2015 kum July 22 ni ah Phunghrampi Schedule II le V chung in caang (50) renglo a remh/chap cang caah hi kokek chaw tthenphawtnak hi NLD cozah nih ai zalh ahcun fawi tein upadi a ser khawhmi a si ko—cucu ralkap pawl hmanh nih ramkhel biaruahnak ah an chim len vemi a si. Cucaah NLD cozah 70/30 tiang a cohlan khawh lo hmanh ah 50/50 maw 40/60 formula hrawng tal in ahramthawk nakah lam van sial sehlaw zeitluk in dah a that hnga!

3. Biaknak zalonnak innka ong seh!
Biaknak kong he pehtlai in NLD cozah le USDP cozah an naamkal aa dannak zeipipa atu tiang a lang lo. Cozah nih rampi tungtlang (mechanism) hmang in biaknak kongah atu tiang aa senghtlaihnak a tuah peng rih. Cucu Ralkap, Tlangcung Hriamtlaiphu hna le Cozah kapthum hnatlak in minthutmi NCA dal(1)cang(e) zawn i “Ramkhel le biaknak aa nehboih lomi ram ser ding” timi secularism he aa kalh, an buar peng rih. A biapi bik in Biaknaklei Vuancizung (MoRa) atu tiang an chiah peng. Cucu democracy ram ah a um ballomi a si. Cun Phungki Buu a simi Sanga-Maha-Nayakah zong cozah tangah a chiah peng rih pinah Nahtahlah le Tha-htun-pianh tepawl zong cozah nih a dirhdoh peng rih. Cu hna vialte caah cozah nih chawva herhmi vialte a chiahpiak hna lioah Buddhist a si lomi biaknak dang caah cun kamhnawm hmanh a kan pe duh lo.

Cu lakah a poi bikmi cu nihin tiang Chinram i Khrifa biakinn vialte le biaknak lei vawleihmun vialte (2000 renglo) cu cozah nih biaknak-laisen tlap khat hmanh (pakhat taktak hmanh) a pek rih lomi hi a si (pumpak min lawng tein laisen a si). A um tuning cu kan biakinn/hmun pawl hi cozah nih phungning tein theihpinak catlap a kan pe duh lo. Cucu NLD cozah nih kan pe sehlaw kan duh. Hmailei kong kan chim kho lo. Ralkap zong nih cozah tlaih than khawh a si. Cucaah hi lio caan te hi Bethsaida tibual aa hninh liote a si. Kan pe zokzok sehlaw a tha.

4. Rampumpi thimnak le Ramthen thimnak adang tein tuah ding
Valeicung federal ram dihlak nih rampumpi cozah le ramthen cozah hi adang tein an chiah bantuk in cu cozah thimnak zong cu adang tein ni an tuah cio. Cucu federal phung i a thlum-alnak zong a si fawn. Lungpian fawinak ding ahcun American le India ram hi zohchunh khawh a si. An cawh lo. Kannih ram cu a phungmen tein cozah dot hnih in then a si kan ti nain nain thimnak tucu nikhat ah an fonh dih– aa nawicawt dih. Cu nih federal fekfuan taktak pek an kan duh lo bia a langhter chih. Cucaah NLD cozah nih federal phung cozah thimnak a pom taktak ko ahcun ram pumpi thimnak le ramthen thimnak hi adang tein a tuah awk a si. Cucu phunghrampi zong nih a donhnak a um lo.

5. Ramthen ramri zoh than ding
Tlangcungmi kan ramri hi Kawl he kan hun i fonh hnu 1948 kum in Kawl cozah a dotdot a simi U Nu, Ne Win, Than Shwe, Thein Sein chan le nihin Daw Aung San Suu Kyi hruaimi cozah chan tiang saphaw ttam in an kan tam peng ko hiteh. Ngol an zal ti lo. Nikum tiangah Chinram Kankaw ramri le Kalaymyo/Sakaing ramri cu an kan en cuahmah khah. Phunghrampi article (52) le (53) ning in NLD cozah nih tampi tuah khawhnak a ngei. Cheukhat zawn ahcun Parliament i 75% tamdeuh hnatlaknak a herhnak zawn zong a um len ko nain cu tiang phan loin tuah khawhmi zong a um ko. Cun a tlawmbik ah, ramri taktak zeitindah a rak si timi tuanbia fiang theih khawhnak taktak tal kha hramdomh a hau cang — NLD cozah nih.

6. Rampumpi huap in uniform hrukter hi hrawh ding
Miphun kip, biaknak kip le nunphung tampi cawh in sermi ram ah rampumpi huap in uniform timi aa khat in thilthuam hruk kha cozah zung le sianghngakchia fial phung a si lo. Cu bantuk tuahnak nih rampi chungah a ummi miphun hme pawl le nunphung hme pawl kha khuhchilh le dawpdolhnak a chuahpi (khawh).

Myanmar ram ah tualleng le siangno sianghngakchia tiangin hni an kan fenhtermi hi Kawl pawl nih timhciammam in an ngeihmi pawlasi a si. Fiang tein chim ahcun Chin miphun nunphung ah pa pawl nih hni kan i venh lo. Biar nunphung in Mirang/Siangbawi chan hnu ah tawhrolh hruk nunphung ah kan kal colh. Hi ti ti tikah hnivenh hi kan doh tinak si lo. A duh nih venh ding duh lo nih venh lo ding si ko. Nain cozah nih fial le hnek dingmi thil si lo. Hihi Kawl pawl nih an nunphung hramhram in an kan beh(import) a si.

A bikin Laitlang cu a kik, furpi ah a ceet i a naal. Khua leng i sianginn a kaimi hngakchia pawl hni nan i venh hrimhrim lai ti cu kan khuati (context) he hrimhrim aa kaihkawh lomi a si. Cucaah uniform/thuamkhat hruk kong he pehtlai cun cun mah le ramthen/miphun he aa rem in zalong tein phung ser le ihruainak nawl ngeih awk a si. Mizoram zong nih atu an hmanmi a si. Cucu NLD cozah nih a tuah khawhmi le Phunghrampi remh hau lomi a si. A poimi cu anmah NLD le USDP hrimhrim nih an party chungtel pawl caah Kawl hni le teih-pung angki cu uniform ah ser riangmah in tlangcungmi pawl zong an hrukter dih hna cu!

7. Chin zatlang/nunphung upadi (Chin Acts/Customary Law) tharchuah ding
Chin, Kachin le Shan hi Mirang pennak chan in Kawl he adang tein rak ukpenmi kan rak si caah upadi/phunglam zong ahranpa tein serpiak kan rak si. Chin nih Chin Hills Regulation (1896) kan hrawh ko nain 1948 ah Chin Acts timi kan ngei than. Cu upadi tangah kan miphun kong he pehtlai in, roconak siseh zeidang tete caah upadi bing tein kan ngei. Cucu nihinni ah zeimawzat remhchap a hau ko nain cu bantuk mah miphun hoih in nunphung upadi kan ngeihmi cu a biapi hringhran. Thitumnak siseh, miphun thuamthil ah siseh, vawlei hmun kongkau ah siseh, miphun tling kan sinak hmelchunh (identity) vialte kha hika Acts upadi ahhin rawn dih a hau. Cu Chin Acts cu Thein Sein cozah chan ah zohthannak zeimawzat kan rak ngei nain aa limlawh manh lo. Cucu atu NLD cozah nih a kalpi awk a si. Kan si khawh tawk in ruahnak zong kan pek hna nain hiti ngai hin cun an limlawh kho hnga maw.

8. Customary land tenure/ownership
Tlangcungmi pawl nih kanmah le kan miphun hmunhma ah miphun hoih in vawlei ngeihnak (ethnicity based land ownership) cu kan hal pengmi a si. Asinain Kawl Ralkap nih cucu an duh ballo. Cucaah ramkhel chawnhbiaknak zong tlangcungmi pawl he tthalolak in kan i al hna. A voi 1nak le 2nak Pidaungsu Accord timi Rampumpihuap Hnatlaknak kan sermi ah ‘rammi(citizen) nih vawlei ngeih khawnnak nawl’ timi lawng hnatlak khawh a si, “tlangcungmi nih vawlei ngeih khawhnak timi (ဌာေနတိုင္းရင္းသားမ်ား ေျမပိုင္ဆိုင္ခြင့္) timi cu abik in Karen(KNU) pawl nih fak ngaingai in an nawr ngai nain ralkap nih an duh bak lo i NLD cozah zong tlangcungmi kan lei ah ttang loin Ralkap lei tu ah a ttang. Ngeihchia ngai a si. Mizoram hna lebang cu an ramthen chung vawlei kha Vai(tawn) mi pawl nih rak cawk le ngeihnak nawl an nei lo. Cutluk tiang a fekmi upadi (inner line permit) an ngei. Cu tiangtiang cu kan ihauh ngam lai lo nain miphun hoih in vawlei ngeihnak tal cu kan ngeih awk a si i NLD nih a kan nawrpi awk a si.

9. Chin Miphun Ni Chinram ah zungkhar ni siseh!
Hihi Thein Sein chan ah CNF le CNDP nih an rak nawr len cang nain hlawhchuah a si lo. Ralkap le ralkap nih dirhmi USDP party cozah pei an si fam cu, cakei nihcun hramh cu a ttam fam lo cuteh kan hei ti ko. Asinain atu NLD cozah zong nih an kan pek duh hlei ve lomi hi cu khuaruah har lo awk a tha lo. Naite ah Chinram Parliament nih ‘Chin ramthen chung zungkhar ni ah tuah ding’ tiin hnatlaknak a ngeih ko nain cunglei i an pi/pu le pawl nih an duh lo caah a thi than kha mu. Kan miphun ni hmanh kan miphun faiceukulh chungah zungkhar ni tuahnak nawl an kan pek duh lo hi cu a poi ko. Miphun dang ni le biaknak dang pawl ni vialte tucu rel cawk lo in an kan ulhter fawn. Hihi aho mawh dah si? NLD nih tha tein a ruah than a hau lai.

10. Tlangcungmi caah atlawmbik hmunhma(minimum quota) 30% chiahpiak ding
Switzerland ram ahcun ramhun(President) cu Federal Council chungtel pa 7 nih achangchang tein an ttuan cio (rotate) caah cu nih an ram i miphunpi pa li a ummi Germany, French, Italy le Austria karlak ah semsemdamdam a si caah itheihthiamnak tampi a chuahter an ti. Kan ram ah kum 70 chung ah Kawl miphun a si lomi nih cozah bawizik (head of executive) voikhat hmanh kan tlai bal rih lo. Kawl lawngte nih an tlaih, an kan uk zungzal. Kawl si lomi nih ram-uktu (head of executive) si khawh ding cu mang bantuk a si. Kawl cu zatuak 60% renglo pei kan si cu an ti. Switzerland zongah German holh a hmangmi 60% leng an um ko. Cun Myanmar ram ah Kawl hi zatceo-uak an si lai timi zong hi tlangcungmi tampi kan lung a hring. Aziah kum 2014 lio i rampumpi huap milurelnak cazin cu zapi theih in cozah nih an phuan kun lo? Kannih nih Kawl nakin tlangcungmi dihlak fonh hi milu kan tam deuh lai tiah kan ruah ve.

Cucaah NLD cozah nih a tlawmbik zatuak 30% tal tlangcungmi pawl kha cozah hmunhma le rampi covo a simi paohpaoh ah thutden hmunhma pek (minimum quota) pek dingin phung a ser awk a si, asiloah a pek awk a si. Atucu rampumpi huap vuanci level hmunhma le ambassador hmun vialte i 10% hmanh tlangcungmi vo a kan pe lo.

Tahchunhnak ah sibawi tehna engineering tehna luhnak caah hmaak kha rampumpi huap in tleeng khat in chiah cu a phung si (fare) maw? Zeitindah Yangon le Mandalay sianginn thatha i a kaimi, anmah holh in ca a cawngmi, sianginn, sizung, lamsul, sehzung thatha kam ah a ummi cu kannih TV le Tadinca hmanh a phanh lonak le ralram ah a ummi minung nihcun kan tluk khawh hna lai? Kawl fang khat tlangcungmi fangkhat tiah kan hal hna lo. 100 nan ngah cun 30 tal kan ngah ve awk a si ti bia. Ahleihluat si lo.

11. FPIC timi ahlankan in lungtlinpinak phung ser ding
Tlangcungmi hmunhma ah sipuazi ngan pipi an rak phaak tikah cu thil nih tlangcung miphun hme tete cu an vawlei, an nunphung an khuatlang a hrawh dih khawh i an cii a hmih khawh. Cucu ram tampi ah ton cangmi a si caah UNO nih United National Declaration on the Rights of Indigenous People (UNDRIP) timi cu kum 2007 ahkhan a ser i cu ahcun “tlangcungmi (IP) hmunhma ah thil tuah tik paoh ah anmah hnatlaknak lak hmasa ding timi (Free Prior and Informed Consent -FPIC) timi thanhca a chuah- article 10, 19, 29 le 32 ah. Cucu Myanmar ram ah kan hman ve awk a si tiah kan luhpi i remkhel biaruahnak (UPC) zongah kan chuahpi len nain ralkap le NLD cozah nih a chaak an mer peng. A donghnak ah “consent” timi “hnatlaknak/lungtlinpinak (သေဘာတူခြင့္ျပဳခ်က္) lak hmasa ding timi zawn kha “ceihmainak” timi (ညိွႏိႈင္းမႈ/consult) tuah ding tiin biafang in an merh. Cucu kan cohlang kho lo. Hi an kan tuahpiak lo ahcun tlangcungmi kan kokek thilmansung, kan vawlei le kan nunphung a him lo.

Biadonghnak
Aung San Suu Kyi nihhin caankarlak chung Ralkap he lung ihmuh(reconciliation) a duh ruangah Ralkap duhning a zulh rih chung bia a si hnga maw? Ralkap mithmai a zoh lio si caah acunglei i kan hun tarlanghmi pawl hi kut a samh rih lo bia si hnga maw? Cutin a caan a za cang a ti tikah ahcun ralkap mithmai zoh lo bakin a tuah vete hnga maw? Cuti tal cun si hram seh!

Asiloah Ralkap le NLD nih an duhmi thil biapi hmuhnak caah tlangcungmi pawl kan covo hi pek-tthenh thil (trade off) menmen ah an tuah bia hoi hna si sual hnga maw?Nai hrawng tlangcung upa pawl he zeimawzat biaruahnak caan rem ka ngei. Mon hriamtlai NMSP hruaitu Nai Hong Sar nih “hi pawl kong ahcun Ralkap le NLD zong miphun pakhat an sinak ah an lung aa nge (common interest) an ngei ko lai” tiah a ti. Kokek thilmansung kong he pehtlai in KNU hruaitu a simi Phado Thadoh Moe bia ka ruah lioah a timi cu “Hi kongah Kawl le Kawl cu an ruahnak tampi aa dang lai lo” tiah a ka ti. Kachin party (KDP) chairman U Aung Kham zong nih a ka timi cu “Kawl dohnak ah tlangcungmi kan lung aa nget bantuk in tlangcungmi namnehnak zawn ah Kawl paohpaoh an lung aa nge ve” tiah a ti.

Cu hlan vialte kum 50 renglo tlangcungmi nih kan rak tuarmi paohpaoh kha Ralkap cozah kan rak puh dih. Democracy kan si ahcun a tha dih te ko lai tiah lungthatnak kan rak ipe. Atucu cu kan pi ASSK nih a chim bang zatuak 70% NLD nih nawl an ngei cang. Cu chungah tlangcungmi caah an tuah khawhmi tampi a um ve ko. Acung ah phun 11 lawng kan tial i hi lengah a tam lengluang ko rih. Cucaah Ralkap mawhphurh (အေၾကာင္းျပ) lawngte in a ngah ti lo.

Biakilh: Hi cabia cu Salai Ceu Bik Thawng hnatlaknak in taarmi a si.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: