PART-II: Chin Miphun Ni Kum 70 Tlin Camtuak Conglawmh Ni Caah Chinmipi Sin Biathlah; Pu Lian Uk
Pu Lian Uk
Nan uk tawn ning nanphung tein pehzulh in i-uk ding cio kan in cohlan hna lai. Nan ram leng miphun dang nan ramchung luh loding kan in venhimpi hna lai i, daite in nan i-uk khawh nakhnga kan in ttanpi hna lai; Nanmah lei nih ngunkhuai nan kan pek lai i nan ukchung cio Mirang lei khual kan tlawn tikah aman nan kan lak lai i riahcaw va hlam le thilphortu nan kan peek lai ti in Chin miphun ramukbawi pawl kha remdaihnak iceih ding bia an peek hna. Cubia an peek mi hna ning in Chin ramukbawi pawl an hna a tla i khuakip ah remdaih hnatlaknak biakam an phu hnih cun an tuah tti hna. Hakha khuapi ah remdaih hnatlaknak biakam an tuah ning hna a pical tuk i, rumra huham a rak ngei ngai. Chin-Lushailand by A.S. Reid ttialmi cauk ah rel khawh asi.
Cu an hnatlaktinak biakam cu Chin Hills Regulation 1896 timi tlangtar in Mirang nih upadi an ser. Cu upadi cun 1896 August ni 13 thawk in lakawk a tang rihmi Chinram an lak chawm mi he uk dihmi kan si. Cu upadi ning ah Chin Hills an timi ram chungah atu Nagaland, Mizoram, Chin State, Singkaling Khamti Naga Hills (Kawlram lei Nagatlang) hi Mirang nih ral i-tuk hlan a lang in Chin land an rak ti. Atu lio CNF in Chinland kan ti theomi khi kanmah tuah chawmmi siloin hlanlio Chin pipu hna nih Lairam timi kha Mirang nih Chin land tiin an rak tial mi khi asi cang.
Lai/laimi ti bia hi Hakha Chin holh ah Hakha/Thantlang lawng hi Laimi /Laiti asilo hrimhrim. Chinmi hrihhruai vialte tel dih in Lai/Laimi ti a rak si. Chin Hills Regulation in Chinram an uk tikah Chin timi cu Tedim nih Khamtungmi/Zomi tiin an leh. Mizo nih Thingtlangmi/Mizo ti in an leh, Mindat nih K’cho/Cho ti in an leh. Paletwa zong nih Khumi timi khi Lamitimihe sullam aa khatmi asi i, Chin hi Khumi ti in an leh khawhmi asi ko. Cucaah Chin= Laimi= Zomi= Cho= Khumi= Asho= Mizo zong a si ko. Chaklei Laimi nih Bamar/Burma/Myanmar kha “Kawl” kan ti bantuk khi a si dih ko. Thailand cu Kawlholh ah Yodaya ti asi i, China cu Tayauk an ti. Japan nih an mah holh ah Nipon an iti i TuLuk nih anmah Tuluk holh ah cun Chunghua an i-ti. Chunghua ti hi a literal sullam ah Chung=Lai; hua= mi “Laimi” ti a si ve. Asinain international ah cun China, Japan ti an si. Cubantukin Chin ti cu international ah kan miphun min a si i, Zomi/ Laimi/Mizo/Cho/Khumi/Kuki ti cu kan domestic local kanmah ramchung ah kanmah le kanmah karlak ah kan miphun min kan ikawh ning asi i “Chin” min ah kan cohlan dihmi asi. India nih anmah Hindi/Urdu cun Bharat/ Hindustan an i-ti international min ah India ti asi.
Chin miphun nih “Unity in diversity” timi kan idannak icohlanpi bu in lungrualnak timi kan hman lo ngaimi asi. Nagaland zong khi an sive. Kawl mi nih “Unity in Uniformity” zeizong te kan thilthuam tiang in kan ikhat dih lai ti hi an kalpi caah Kawl asilomi miphun dang pawl an ci hmih dih in Kawl miphun ci lawng hual khi an timh. Atu hmanh ah Myanmar ti ca in tialmi 1044 Anawahta chan in anmah Kawl miphun min ca in ttialmi an min asi cang. Khi min khi hmurka in an chim an rel tikah cun Barma/Burma ti in a aw an rel chuah mi asi. “Ye ahman phat atan” ti bia Kawl an ca kong ah an ngeih ning asi. Tialmi cu adikmi asi i relmi cu a awchuah mi sawh asi ti khi asi. Cucaah Myanmar= Barma= Buirma =Burman Asi ko. 1947 Kawlram pi uknak phunghram ah Mirang holh in Union of Burma ti asi. Kawmi holh ah cun Pyihtaungsu Myanmar Naingan ti asi. Cucaah Burma = Myanmar cu aa khatmi afiangmi tukmi asi. Constitution, ttu ah Kawlram bupi timi cu Myanmar ti lawng an ttial le Burma ti lawng an ttial khi langhngan in Kawlram bupi chung miphun dang vialte ci hmih in Kawl miphun ci lawng zuah mi ruahnak an hman lengmang mi khi kan duh lo ruangah kan rak doh peng hna khi asi.
Angaite kan ram min cu Kawl miphun nih Chin, Kachin, Shan he Panglong minthut tikah miphun ram 3 he anmah Kawlmi ram nih akomh ve tik hna ah ram 4 in ramkomh mi ram pakhat ah dirh tikah anmah Kawl mi Burma /Myanma ti lawng in asi thiam ti lo. Cu caah Kawlmi holh in ‘Pyi-htaungsu’ ti kha ‘Myanma’r he fonh in ‘Pyiohtaungsu Myanmar Naingan’ – Mirang holh ah “Union of” ti kha Burma he fonh in ‘Union of Burma’ ti ramkomh mi Kawlram ti cu komhmi ram min ah an vun tial khi asi. “Pyihtaungsu” ti le” Union of” ti cu upadi sullam ngei asi caah ramkomh min tial tikah thlau ta khawhmi an si hna lo. Amin asau tuk tiah cun ‘Union of Burma’ ti cu “UB” ti in “USA” tibantuk “UK” tibantuk in atawinak in tial khawh asi. Cucaah Union of Burma Airways ti zong UBA an rak ti bal cangmi asi.
Kanmah Chinram kaupi in anmah bantuk maw an mah nak a tthangcho kho mi maw kan si khawh ruang ah zei caah Kawl mi nih Chin miphun ci hmih dih mi cu kan duh khawh hnga? Duh hrimhrim awk asilo. Cucaah cuti miphun ci hloh a duhmi mithalo ruahnak cu kan doh hrimawk cu pei a hauh cu. Cu ti Kawlmi nih Chin miphun ci hmih dih an duh bantuk in miphun dang ci zong hmih dih an timh caah Kawlram bupi chung miphun vialte nih kandoh mi hna arak si. Curuang ah India, Tuluk, Japan nih min tampi an ngeih cio bang Chin miphun nih min tampi kan ngeimi cu “Unity in diversity” kan pom mi cu asi.
Cucaah Lairam hi Mirang holh ah an rak lehmi, Chinland ti cu ral ituk hlan ah cun Mirang nih Chinland an rak ti. Ral I tuk hnuah Chinland kan tipiak rih hna ahcun an hnar apuar in an miphun le an ram ttanpinak Chin nationalism an ngei tuk an ral a ttha chin an tthawng chin lai ti an phan ruang ah tei-hnek in Chin Hills an rak kan timi khi asi. Atu ah khin kan unau Mizo nih khin tlangholh a ngei kho lomi tribal people tiah teihnek ngai in anmahnak ram kau deuhpi Chin State ti cu an theih ko nabunain an I theih ter lo. Cucaah, Cin Hills ti lawng in an chim le an tial an hman lengmang khi an iremh ding kan chimh hna awk asi.
Kawlmi le Mirang nih zeiti min an kan benh hman ah Lairam/ Chinram ti hi kanmah Chin miphun nih cun hman peng mi asi. Hmailei Chin ramkulh uknak phung hram tial tikah Chinland ti hi kan ramkulh min ah serthan saduh thahmi asi. Chinland uknak phunghram tial tik ca atu in iruah chung ding ah Chinram uknak phunghram ding ahran ttialchunh mi zong a um cang.
Asinain Nagaland le Mizoram khi 1947 India Independence lei an telh hna ruang ah kan sin ah an hung i-tel kho ti lo. 1947 Panglong minthut hnu 1948 ah Chin Hills ti cu Chin Special Division(CSD) ti in Kawlram bupi uknak phunghram ah an vun remh. Asinain Chin Special Division ah aa tel ciami Kawlram lei atu Nagatlang kha Kawlmi hruaitu nih CSD in an chuah tthan hna i, Chin Hills Regulation 1896 cu Kawlram lei Nagatlang uknak ah anhman peh rih.
Chin Special Division uknak caah Chin Hills Regulatuion cu a hnuah Chin Special Division Act 1948 tiin an remh i cu upadi in mipi thimnak tuah hlan ah interim Chin Affairs Council nih Chinram kha a ukchung ding in rambupi cozah nih bia an khiah.
PART-I : Chin Miphun Ni Kum 70 Tlin Camtuak Conglawmh Ni Caah Chinmipi Sin Biathlah; Pu Lian Uk
Part III … a ra zau lai…
About The Author
