Primary Thimnak; Party Ticket Phawtnak le Hmailei Ramkhel Dirhmun Cuanh Chungnak

0

By Lian Thawng Hnin| Chin Digest Vol. 6, No. 4–

Primary Thimnak; Party Ticket
Phawtnak le Hmailei Ramkhel
Dirhmun Cuanh Chungnak

Biahramdomhnak

Democracy uknak phung a hmang i party tampi zuamcawh in thimnak a tuah mi ram ahcun thimnak hi a dotdot a um i cu hna cu Primary le General Election ti in pahnih in ṭhen an si. Hi cabia nih aa tinh bik mi cu primary election umtu ning le biapit ning, cun kum nga chung ca hruaitu thimnak (general election) ah zapi duh mi palai a chuah khawh nakding ah  party nih zeitindah hi primary election hi a tawlrel awk a si ti mi kha a biapi bik in kan zoh lai.

Primary Election Cu Zeidah A Si?

Primary election kan ti mi cu rampi thimnak hlan ah pengkulh le ramkulh/ramṭhen tibantuk in i thim chungnak kha a sawh duh mi a si. Cu cu Ram pumpi thimnak ah party pakhat nih a dang party pakhat zuamcawhtu ding asiloah, thimnak ah teinak a kan copiak lai tiah an ruah mi le aa tlak ti mi kha ticket an phawtnak kha a si. Party kip cio i pengkulh huap, ramkulh huap EC le Central Executive Committee nih an zohfel cio hnu ah thanh a si tawn.

Hi thim chungnak caan hi Democracy ahcun a biapi taktak mi caan a si. A ruang cu, hi palai thimnak nih hin party pawl i an tei nakding kha zeimaw zat a chimchung tawn. Tutan zong ah Chinram chung ah independent in aa zuam ding mi palai an hun karhnak zong hi primary election ah tlukruan lonak le buainak nih a hrin mi si kan ti khawh, cun hi nih hin hmailei Chinram ramkhel dirhmun zong a thlen khawh. Hi kong he pehtlai in Presidential System a hmang ve mi U.S ram ah Primary election an tuah ningcang kha tlawmpal vun zoh ta hna usih.

US ahcun ramhun thimnak (General Election) hlan ah hin primary silole caucus election ti in phun hnih in a um. Primary thimnak hi Ramkulh huap in a si. Caucuses thimnak hi tualchung (local) huap in party pakhat cio nih an i tawlrel, hi Primary Election ahcun acozah phungphai fiangfai tein ṭialcia a si caah a hlankan tein timhlamhnak kha an ngei.  Acozah nih caan rikhiah mi chung in ramkulh (State) kip cio nih anmah le duh mi caan chung cio ah khan hi thim chungnak cu an tuah ṭheo tawn. Anmah le ramkulh chung um mi minung kha aiawh ding in an duh mi minung kha an thlak. Thimfung thlak tikah teitu nih co dih (first-past-the-post) ti mi si loin thim nolhnak ti mi (runoff election) an hmang.

Caucus thimnak cu ramkhel phu cio nih anmah le tualchung hmunhma (local) cio ah zalong tein an tuah mi kha a si. Hi thimnak ah party nih aiawhtu palai pawl thim chungnak le rampi huap tonpumhnak (national convention) ah aiawhtu an thimnak kha a si. Hi nih thil ṭha a chuahpi mi cu vawlei ri in a um mi (grassroot level) pawl nih i teltumnak le an duh mi minung kha mipi caah an tarpiak kho.  A cheukhat ramkulh (State) ahcun primary lawng hi an hmang i a cheukhat ramkulh (State) ahcun primary he caucus he an hmang ve. Hi primary le caucuses thimnak ah hin thimfung thlaknak nawl onh le onh lo (closed & open) ti in a um. Closed primary ahcun party chungtel a si mi lawng nih thimfung an thlak khawh. Tahchunnak ah Republican lei in palai kha Republican party chungel (member) lawng nih thimfung an thlak khawh. Asinain, open ahcun thimfung thlaknak nawl a ngei mi paoh an thlak khawh ve.

Chin Digest Vol 6, No. 4 A Phaw (Cover)

Chinram Primary Election

Kan tlangtar ah thuk deuh in vun pil cang usih law, 2020 thimnak cu Chinram ah a vun lumsa ngai in a lang. Khuapi huap in Primary thimnak a tuah hmasatu cu National League for Democracy (NLD) kha an hung si. Hakha ah NLD ticket phawtnak kong he pehtlai in NLD–Hakha, EC chung ah buaibainak ngan ngai a chuak. A ruang cu anmah EC chungtel lila nih ticket an i phawt tikah, zapi duh mi kha si theng loin EC chung ah hawikom tam bik le naihniam a ngei mi nih ticket an co. Cu tikah, NLD in Amyotha Hluttaw caah Hakha constituency No. 1 in aa cuh ding mi Pu Thla Hre  le Hakha Constituency no. 2 ah Amyotha Hluttaw palai in aa cuh ding Sayamah Iang Ṭial  hna cu NLD chuahtak in pumpak palai (independent candidate) dirhmun in cozah theihpinak (Registration) tuah in 2020, Ramhun Thimnak ah an rak um ṭhing nak palai pawl zuam ding in biachahnak an tuah.

Cu hnu ah Chinram chung Party ngan bik pakhat a si ve mi Chin National League for Democracy (CNLD) nih Hakha ah Primary thimnak an vun tuah ve. 2020 thimnak caah NLD nih a tar mi palai pawl a tam deuh cu a hlun an si caah CNLD Hakha Primary Election cungah zapi zaran mit hnabei a rak sei, tampi nih zapi caah palai ṭha an rak chuahpi lai i teinak an hmuh te lai tiah orh cio a si. Nain, an hun tuah ve tikah cun NLD bantuk in khuapi chung um Party EC lawng nih thimfung an thlak tikah an Party chung ah lungtlin lonak nganpi a chuak. Deputy Minister hlun Pu Ngun Maung  ai ah Myittamon cazohnak sianguk, Saya Robin cu Hakha peng Pyithu Hluttaw caah ticket an pek caah Pu Ngun Mawng cu CNLD chuahtak in pumpak palai (independent) ah zuam ding in biachahnak a tuah ve. A hnu ah CNLD nih an ṭanpi ṭhan. Cu hlei ah Hakha Constituency No.1 ah aa zuam ding ah Dr. Ram Ceu Hnin zong Pu Reubin ai ah an thim i Pu Reubin cu pumpak palai ah i zuam ding in biachahnak a tuah ve.

Thantlang ah CNLD nih primary election an vun tuah ve i party pahnih in i ṭhencheunak tiang a chuak. A ruang cu, CNLD-Thantlang Chairman a si mi Pu Lal Mawng Cung le CNLD, CEC General Secreatary Salai Ceu Bik Thawng cu ticket an i cuhnak ah Thantlang EC nih Salai Ceu Bik Thawng ticket halnak ca a chiah mi zong an khirh i cucu CNLD Party phung he aa kalh an ti caah Pu Lal Mawng Cung le Pu Than Sang cu Party chung in CNLD, CEC nih an chuah hnu ah an party chungtel cheukhat he Chin National Party ti mi ah an lut ṭhan.

Falam zong ah Pyine No. 1 ah Pu Con Kheng CNLD an rak i fonh hlan ah Pu No Than Kap hruai mi Chin Progressive Party in MP a rak ṭuan bal mi, cu party ticket a co lo ruangah CNLD chuahtak in pumpak palai (independent palai) in thimnak a lut ṭhan ve. Cun Ramkulh Hluttaw Constituency no. 2 caah Pu Kawl Lian Thang zong CNLD party ticket ngah lo ruangah Party chuahtak in pumpak in a lut. Matupi peng zong ah Pu Dai Thung cu CNLD party in ticket a ngah lo caah pumpak palai in thimnak ah aa zuam ve lai. Cu hlei ah ZCD party in Tongzaang peng zong ah Amyotha Hluttaw in aa zuam ding mi Mino zong a si i ramkhel lei ah mi a hip kho ngai a si mi Pa Bob Tuang cu Zomi Congress for Democracy in ticket a ngah lo caah pumpak palai in thimnak aa zuam ve lai. Hitin thil a cannak a ruang cu Primary Election ah tlukruannak le dinfelnak a um lo hlei ah Khuapi chung um Party chungtel lawng nih ticket phawtnak an tuah caah a si kan ti khawh. Chinram ah a tam deuh cu Khuate um mi kan si tikah khuate lei nih duh mi minung kha a biapi hringhran.

Hmailei Ramkhel Dirhmun Cuanhchungnak

Hi bantukin primary election ah buainak tete a chuah mi hi Chinram lawng ah si loin Myanmar ram huap in a cang cio mi a si. Tutan thimnak ah, Party aiawh si loin pumpak in zapi thimnak (General Election) ah aa zuam ding mi hi ramkomh dihlak huap in 281 an si lai.  Chin Ramkulh huap in kan zoh a si ahcun pumpak in aa zuam ding hi minung 15 an si i 2015 ahcun 8 lawng an si caah letkhat tluk in a kai tinak si.  2015 ah khan atu i People’s Pary, Chairam a rak si mi U Ko Ko Kyi, 88 siangakchia hruaitu tiah a minthang ngai mi, cu NLD, CEC nih ticket an rak pek duh lo caah thimnak ah a rak lut kho lo i atu 2020 ah amah dirh mi People’s Party in aa zuam cang lai.

Hi bantukin, primary election ah Khuapi um Party EC chungtel cheukhat lawng nih thim lengmang a si ahcun hmai lei pumpak palai (independent) an karhnak lam a tam i party zong tampi an rak chuak te kho.  Party chung ah zalong tein zuamcawhnak (open competition) ti mi kha a um lo tluk a si tikah hruaitu ṭha le ṭhithruai thiam minung an rak chuak kho ti lai lo i ṭhanchonak an tuah mi zong a ṭhat zat ding in a ṭha kho lo kan ti khawh, kan ṭhancho ding zat kan ṭhangcho lai lo.

Zapi zaran cu party cung ah zumhnak an thlau thluahmah ahcun a minung zoh in thimfung thlak aa tim mi zong an tampi ve te lai. 2020 thimnak le hnu lei ahcun 2015 bantuk in party pakhat i hruhpi in thimfung thlaknak hi a zor deuh kho i Party pakhat nih a ngeih mi palai (party candidate) zoh deuh in thimfung thlak hi a si kho tikah a mak mi le rianṭuan kho palai pawl cu pumpak in an dir ko zong ah teinak an hmuh nakding lam hi a um ngaingai.

Tukum 2020 thimnak ah hin Chinram ah party pakhat nih zei tluk in dah teinak a co lai ti mi cu party pakhat nih zapi caah ticket a pek mi palai fimthiamnak le ṭhawnnak zong nih tampi lai a rel te lai. 2020 thimnak hi party kip cio caah hneksaknak pakhat bantuk a si kho tiah ka ruah, an tei hnga ding zat ah teinak an hmuh lo a si ahcun cucu primary thimnak ah tlukruannak a um lo caah le zapi i teltumnak um lo caah a si lai.

Primary thimnak ah khuate lei zong i tel kho hna seh law, Party EC minung 30 or 40 i khomh in thim mi palai kha thimnak caan a phak ah zapi thimter si loin a hramthok tein zapi i teltum khawhnak kha a biapi tuk hringhran. Cuti a si lo ahcun thimnak ni a phanh ah kan duh zong cepa, duh lo zong ah cepa ti mi tuanbia kha kan phan ṭhan lengmang lai i micheukhat ca ahcun an duh mi palai an um lo ahcun thimfung thlak duh lonak zong a karh kho.

Biafunnak

Hruaitu ṭha an chuah khawh nakding le thimnak ah zapi i teltumnak a um khawh nakding ahcun a hramthok a si mi Primary Election hrim te ah hin cun zapi an i tel khawh a hau. A ruang cu hi Primary Election ah thim mi pawl kha a dotdot in langhter in ramhruaitu ah a chuak ding cu an si. Democracy le Federal kan aupi ṭung i vawlei ri khuasa (grassroots level) nih i teltum khawhnak lam kan awnh lo ahcun cucu Democracy phung si ti hnga lo. A ngan dam mi le a fek mi Zaukphung a chuah khawh nakding ahcun vawlei ri minung kha a dotdot biachahnak ah kan i tel khawh a biapi tuk hringhran. Cucu thimnak hoih in kan chim a si ahcun Primary election ah zapi i teltumnak kha a biapi tuk hringhran mi a si.

Careltu nan dihlak cung ah kaa lawm.


Salai Lian Thawng Hnin cu B.Th, Nagaland Bible College, India in a dih. International Chin Baptist Mission Boarding School ah kumkhat le cheu principal a rak tuan. Senthang Youth and University Students Fellowship ah kumhnih Secretary rian arak tuan. Atu hi Religious and Conflict Transformation in Boston University, USA ah Master a kai cuahmah liopi a si.

Chin Digest Vol. 6, No. 4 (November 2020) ah chuah mi a si. Cauk a phanh khawh lo nak a tam caah Online in thazaang a kan petu caah kan rak thlah ṭhan mi a si. ~ Editor

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: