Thanchonak Ah A Herh Bik Mi ‘CA’

0

Lian Bawi Thang; Chin Digest| Vawlei lei thiamsang (scientist) pawl nih an tuaktan ning ah kan vawleipi a kum hi BC 3.8 billion fai a si cang, ti a si. Lung ah ai cang mi satil ruh pawl zoh tik ah a tuan bik satil hi BC 2.5 million hrawng a rak um mi lawng hmuh a si rih. BC 2.5 million-2 million kar ah hin minung hi vawlei cung ah kan rak um cang ti mi an fianh khawh. Kum 70,000 BC ah hin vawlei cung ah minung phun 6 renglo an rak um. Cu hna lak ah theih bik mi pathum cu; (1) North Africa hrawng a um mi Homo Sapien (2) Europe hrawng ah a rak um mi Neanderthals (3) Nichuah lei Asia ram um mi Homo Eretus le (4) Indonesia rak um mi Homo Soloensis an rak si. Hi min pawl hi chan thar tuanbia tial pawl nih anmah nih an bunh chom mi an si. Asinain, BC 10,000 hrawng a phak tik ah minung phun khat lawng vawlei cung ah kan tang, cucu Homo Sapien ti mi nihin minung hi kan si. Scientist nih Homo Sapien hi a dang nakin an rak fim deuh ruang ah si tiah an ruahdamh. An luruh an zoh tik ah a dang minung nakin a puam deuh, an rak umnak hmunhma zoh tik zongah hriam thilri hi a dang miphun umnak nakin tam deuh hmuh a si, ti si. Cu ruangdah a si lai, kum thong tampi chung ah dinosaur le a dang miphun pawl vawlei in an tlau dih nain minung nihin tiang kan nun rih mi hi a dang ser mi nakin kan thluak a that deuh ruang ah si tiah chan thar fimthiam pawl nih an ruah.

‘CA’ ai thawhkehnak

A luancia kum thong tampi lio ah cun minung hi vawlei cung ah zei pipa a si lo mi thil nung pakhat sawhsawh lawng kan rak si. Sahrang ral tihnak ah um mi, a chiakha tuk mi nikhua le tlawmte dam lo ruang ah a thi colh mi kan rak si. Asinain ziah nihin vawleipi chung a nung mi thil vialte lak ah minung hi a thawng cem mi le nawlngei cem mi ah kan i chuah? A hrang tuk mi vui zong kan laamter khawh i nunnak ngei lo mi thli zong hmang in tilawng zong kan i cit cang. A bik in saram nakin kan thawn deuhnak cu minung kan thluak hi si. A hlei in kan mit in kan hmuh mi lawng si loin, kan hmuh lo mi thil zong kan tuaktan khawh mi hi a si (imagination).

Asinain, minung kan thluak hi a mak tuk ko nain a chambaunak tampi ve; (1) zeitluk a thluak tha ko mi zong nih 2008 Kawlram Phunghram hi cafang fang khat hmanh palh lo in an tial kho lai lo. (2) kan hmuh ton mi a tam tik ah pakhat nih a chim mi le kan rel mi kha tha tein kan i chinchiah kho thlu lo. (3) a chambau cem mi cu minung kan thluak a thih tik ah kan i cinken mi, kan fimnak le kan theihhngalh mi vialte kha a thlau dih. BC 3500-BC 3000 kar ahhin Mesopotamia ummi Sumerian ti mi miphun nih minung pakhat thluak i ai cinken mi kha a thih zong ah tlau lo dingin chiahnak thil pakhat an rak ser. Cucu, ‘ca’ ti mi a si i lungkua chung ah an rak tial. Cafang a tlawm, cheukhat an tial mi hi nihin tiang zeidah an tial ti mi hngalh a si lo. Asinain, ‘Ca’ an ser mi nih hlan chan a rak cang mi thil sining kha chanthar mino pawl a theihter khawh hna.

‘CA’ in thanchonak ah…

BC 2500 hrawng a phak ah hin duhsah in ‘ca’ hi hman hman hram an rak thawk. BC 1200 a phak ah hin Tuluk nih anmah tein ‘ca’ an rak ngei ve cang. BC 1000 a phak ah Central America hrawng ah ‘ca’ ti mi a rak chuak ve. Nihin tiang ah ceih peng mi Hammurabi Upadi ti mi hi BC 1776 ah lung cung ah rak tial mi a si. Anmah chan lio ah cun mah upadi hi a tling bik, phung tha bik (chan thar holh cun a democracy) tiah ruah mi a si. Tial mi upadi um tik ah ram hruaining a thanchoter, i thah le lainawn tbk a zorter. Kum zabu pakua hrawng a phak ah hin ‘ca’ nakin a sang deuh tiah ruah mi Hindus pawl nih an rak ser. Cucu, nihin kan hman tuk mi nambat (number) le tinchia (Maths) khi a si. A cafang hi Arab lei cafang deuh a si nain nihin ah vawlei cung kip nih hman mi ah ai chuah. Hi sernak an tuah tik ah zeitluk a tam mi thil zong fawi tein caan tawite ah rel khawh le tuaktan khawh a si. A bik in chan thar ah inn puampi saknak, lam sernak tbk ahcun nambat hman lo in thil tuaktan khawh a si lo.

Kawl ram ah ‘CA’ kan hman ning …

Kum zabu 9 (AD 849) hrawng ah hin Kawl ram ah ‘ca’ hi kan rak ngei cang ti mi a fiang. Cun, Bagan chan (AD 849-1297) lio kan zoh tik zong ah hin caholh lei le biaknak lei ah an rak thangcho ngai ti mi a lang. Cucu, Ting-ka-tuh Fanu lungca (သိဃၤသူ႔သမီး ေက်ာက္စာ) le Mi-pha-yaPhwa-saw lungca (မိဘုရားဖြားေစာ ေက်ာက္စာ) kan zoh ah hin a lang. Biaknak lei puai pakhatkhat an rak tuah tik ah lungca chung ah puai an tuah mi he pehtlai in ca an rak tial, a bik in puai tuahtu min le a thlacamnak kha an rak tial tawn. A cheu lungca ah cun chiatserhnak ai tel, lungca hrawk mi poh cung ah va tlung ko seh tbk.

Chin miphun hi nihin Tuluk in thlang ah kan rak tum i kum zabu pakua dongh hrawng ah Chindwin tiva ah kan rak phan. Cun, AD 1300-1400 hrawng ah nihin Chin ram ah khua kan sak kan rak thawk. Tuluk ram khua kan rak sak lio ah cun ‘Ca’ tha tein kan ngei maw ti mi hi fiang tein hngalh a si lo nain Chin ram kan kai hnu ah cun Mirang nih a kan pen hlan tiang ‘Ca’ hi ngeih dawh kan si lo. Kan pupa nih ‘ca’ kan rak ngai i saphaw cung ah kan rak tial, uico nih a rak tlikpi i a tlau ti a si. Mah hihi mirang nih ‘oral history’ ti mi holh i a tang mi tuanbia bantuk a si i a dik theng lo mi khi a si. Biana ah, Chin mi cu ‘Chinlung’ ti mi lungkua in kan chuakti tibantuk. Asinain, khuaruahhar ngai a si mi cu kanmah bantuk in Naga, Kachin le Lahu zong kanmah he ai lo ngai mi ‘oral history’ an ngei ve. Biana ah, Lahu miphun ahcun saphaw cung ah ca kan rak tial… mei a kang i saphaw kha a kangh. An paw tam tuk tik ah an rak ei, ti si. Mirang kai hlan ah Chin mi nih ca hi rak ngei hmanh usihlaw cu kan ca cu Tuluk ca a si hrimhrim lai [UN nih Tibet le Mongolia zong Tuluk ah a telh chih hna]. Zeiruangdah ka zumh ti a si ah cun, (1) Chin hi Tuluk in a van pem mi kan si, BC 1500 hrawng ah ca an ngei cang. (2) India hi AD 7 hrawng lawng ah ca an ngeih tik ah India cafang tam ai cawh manh lai lo. Cun kan pem ning kan zoh tik ah Mainland India lei kan rak zawh lo (3) AD pa kua hrawng ah Chindwin valley ah Chin hi kan rak phan. Tuluk in Chindwin Valley kan phak hi 100 kan rau hnga maw? Hi chung ah kanmah tein ca kan i tuah kho lai lo. 4) Ca a thancho ning kan zoh tikah miphun pakhat hmun khat ah khua an tlak hnu deuh ah cun ca hi a chuak. Peem pah lio ah hin a chuak theng lo. A si kho ngai mi cu Tuluk cafang ah Arab/India cafang khuhchilh tlawmte tu a um kho (Tibet cafang khi Arab cafang nih a khuh chih mi a si pah tik ah).

Asinain, zeiruangahdah mirang kai hlan ah ca kan ngeih lo ti mi kong ah ka ruahnak pathum a um; (1) Chin tuanbia hmasa bik si ve mi Carey le Tuck nih an rak tial mi Chin kong ah ‘Caholh’ kong tlangtar in an rak tial lo pinah tha tein kan caholh kong an rak tialmi um lo. (2) Kan pipu pawl an thlanlung, inn le lungkua tbk ah ‘cafang’ he ai pehtlai mi pakhat taktak hmanh a um lo. (3) Mirang kai hlan ah Chin hi Shan, Kawl le a dang naihniam mi pawl he pehtlainak a rak um pah. Asinain, hi bantuk i ton tik ah ‘ca’ in an kuat mi le an tial mi pakhat hmanh a um lo.
Laica ai sersiamning…

Milu tamnak hmunhma ah minung pakhat le pakhat thil tuah tik ah kaa in biakamnak lawng a za ti lo, a hmun mi hmun ah biakamnak ser a herh. Mah tik ah ‘CA’ hi milu tamnak poh ah cun thanchonak ca ah a tung muru a si. Tuanbia kan zoh tik ah ‘ca’ hi milu tamnak hmunhma poh ah mah le phun sining in a chuak mi a si. Mirang rak kai hna hlah sehlaw Chin mi hi ca kan ngei lai lo ti mi hi a hman lomi a si. Ca cu kan ngei lai nain mirang cafang pawl hi cu hman dawh kan rak si lo. Chaklei Chin ram ah cun Laipian (Tuluk cafang le Kawl cafang ai cawh pah mi) ca hi rak dik dawh kan si i thlanglei Chin ram ah cun Bangladesh/Arab le Kawl cafang ai cawh pah mi Rakhine ca bantuk hi rak hman deuh dawh kan si.

Ca chungah cawn ding tampi a um, Cafang chung ah kherhhlai ding tampi a um

Hammurabi Upadi hi anmah chan ah cun a dik bik le thleidannak a um lo bik ah rak ruah mi a si. Phun sang pakhat nih a dang phun sang a mit a cawtter ahcun amah mit zong kha cawtter a si ve. Nain, phun sang pakhat nih a dang phun sang sal a thah ahcun mah a thattu phun sang pa nih sui in liamh a si. Nihin ahcun mino pawl hmanh nih ziah sui lawng liamh cun kap hnih caah a dik tung lo tiah an ti ding khi a si. Cun, phun sang pakhat nih a dang phun sang pa a fanu kha a thah sual ahcun a thattu pa fanu kha thah a si ve lai ti si. Khuaruahhar a si mi cu a thattu phun sang pa tu kha thah lo in zeihmanh sualnak ngei lomi a fanu tu kha thah a si. Asinain, mah chan lio ah a nung mi kha va hal hna law Hammurabi Upadi hi a dik bik, a palhnak um lo tiah a ruah khawh men.

1) ‘Ek-inn’— chan thar deuh ah cun zunput tbk min nem deuh in kan auh cang. Kan ngakchiat lio ah cun ‘Ek-inn’ tiah rak auh ngai a si rih. ‘Ek-inn’ ti tik ah a bik in kan pipu hna hi ek eknak deuh lawng ah rak hmang hna sehlaw a dawh. Zun zun kal tepawl hi cu duhnak poh kan rak kal tik ah a si. Hi biafang nih a fianh mi cu naite tiang hrawng kan Laimi sining kha a langhter.

2) ‘Sazawh’— chan thar ah cun rawl hrawn tiah nem deuh in kan auh cang. Hi biafang nih a fianh mi cu kan rak sifah tuk tik ah puai deuh lawng ah hin ‘sa’ hi kan rak ei khawh ti mi a langhter. Cun, puai ah cun ‘sa’ ai tel hau ti mi zong a lang fawn.

Nihin ah Chin ram ah caholh tam tuk kan ngeih ruang ah kan thangcho lo tiah an chim mi hi a dik lo. Caholh tampi kan ngeih mi hi kan rumnak a si. Asinain caholh pakhat kan i hrawm dih khawh lo mi hi kan thanchonak le lungrualnak ah a biapi cem mi a si. Kan Laica thawn nakding ah a hmangtu milu zong kan karh hau i, kan ca zong tam deuh kan hman a hau.

Chirhchan Cauk Hna;
Yuval Noah Harari (Sapiens: A brief history of humankind)
Michael Aung Thwin (A history of Myanmar since ancient times)
Carey and Tuck (The Chin Hills: a history of our people)
Myanmar Grade Ten Textbook of Myanmar Subject

Catialtu Lian Bawi Thang @ Bawi Pi hi Thailand Chulalongkorn University ah thanchonak lei he pehtlai in Master a dih mi a si. A dih hnu ah Malaysia le Thailand ah rian a tuan i nihin ah US Embassy Rangoon ah ramkhel sining a tuaktanpiaktu a si. Hi capar hi amah pumpak pakhat a hmuhning lawng a si.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: