Thantlang Bogyoke Dar Milem: Chunglei Ral le Lenglei Ral
Salai Van Lian Thang| 2018 April 17| “Chunglei Ral” le “Lenglei Ral” tiah phun hnih kan ngei––tiin voi tampi kan pa le nih ralrin an kan pek tawn. Hi vawlei in a kan liamtaak lai te-ah siaherh ngai in khuaza Laimi sinah cabia in hnubik ralrin a kan petu cu kanpa Rev. Dr. Sang Awr (Sangpui Pa) kha asi. “Kawl Cozah Dirhmun le A Ruahning (Policy) le Laimi” timi cabia in.
Cun bia lawng siloin ca zong in voi tampi nolh in ralrin a kan pe zungzal tawntu cu kanpa Dr. Lian Sakhong asi.
“Chunglei Ral” hi hmuh khawhmi ral ti zong in an ti i, “Lenglei Ral” hi hmuh khawh lomi ral ti zong in an kan fianh tawn. Tih an nung tuk veve. Nain, hmuh khawhmi ral nak in cun hmuh khawh lomi ral (Lenglai Ral) cu tih kha a nung deuh suaumau.
Cu “Lenglei Ral” nih meithal hna in mi kha a kap puppup lem lo, upadi hna in aa suai lem lo, ca hna in aa chuah lem lo, hmurka hna in aa chim lem lo, thil fatete hna in an ra, mit-thi ngai le duhnung tuk hna khin a hung ra.
Kanpa Sangpui pa (Rev. Dr. Sang Awr) nih:
“Nawlngeihnak hriamnam le tangka he a rat tik ahcun a runven awk a har chinchin. Akhunhzi a phunphun he duhnung ngai in a ra fawn i mi cheukhat caah a miak deuhmi paoh kha thim a fawi tuk cang. Minung nih kan tlawm chinchin i harnak kan ton tikah kan i chanh kho fawn lo. Zeitindah kan um kun lai? Thlitu a hrannak lei paoh ah maw kan tluk lai. A fawilannak paoh in dah kan ruah lai. Ka miphun a va tlau te zongah “zei ti awk tha” kan ti lai maw?”
Kan ruhkhua serning, cuar vunrawng le muisam pumrua cu Lai mui pakate khi a va si rih ko hnga ta. Kan sam zong cu a va sen lem lai lo, samnak phun hi kan va si rih peng ko lai. Nain, Laiholh holh tu cu kan ning kha a zak thluahmah lai, miphun dang hmaiah Laimi si kha kan izahpi lai. Lai thuam hruk hna kha kan ning a zak thluahmah lai. An hla nih a kan thawt deuh tuk lai i, Lai hla hna cu sak awk khin kan rel lai lo. Lai nunphung cu a nauta tuk ah kan ruah lai i an nunphung cu aa dawh tukin kan mit ah a vun lang lai. Lai pasalttha hna kha santlailo deuhah kan ruah hna lai i, an pasaltha hna kha thil a ti kho ngaimi, a sang tukmi ah chiah le cawisan duhnak lungput a hung lut lai. Kan mui te cu Lai mui paka, kan ziaza le thinlungput belte cu a ningpi in anmah thinlungput le nunning paka. Lenglang mui cun Laimi, chunglei nun le thisen cu a ningpi in anmah paka!
“Miphun Tlau” an timi hi cucu asi. Vawleipi ah a ningpi in a tlau thaimi miphun an um. Tampi cu an tlau pah rih hna lai. Cu a tlaumi cu vawlei nih a dolh dih hna caah asi lo; an thi dih i an pul dih ca zongah asi lo, an minung cu tuni zong an um peng ko, nain an miphun bel cu a um ti lo, a thi i a lotlau. Cucu kanpa le chimmi “Lenglei Ral” timi nih a lak dih cang caah khan asi ko. Lenglei Ral hi a thawng tuk!
Kanpa Sangpui pa nih, cucu cuanh in tuni Laimi dirhmun kha, hitin a chim, “nihin Laimi dirhmun hi tihnung dirhmun (danger point) ah kan um cang. Chunglei ral nih a cak chinchin. Lenglei ral nih a kan deet chinchin”––tiin.
Tulio ah Thantlang khuaah Sipin Budget sing 300 (sing zathum) dihin Bogyoke Aung San dar milem hnuai le tuah an timh, tiah the Chinland Post nih thawng a kan zamh. April-September chung tuah dingin tender an auh lio kha asi. Hi thawng nih bia le hla kha tampi a chuahter.
Hi Thantlang i a cangmi thil hi kanpa Sangpui pa nih “Lenglei ral” nih a kan deet chinchin, a timi phun cu asi ve ko hnga lo maw? Kanpa le nih “i ralring hna usih leu” an kan ti tawnmi cu hi bantuk hi asi ve ko hnga lo maw?
Kan ram hi miphun ngan hna pennak kut kuttang ah a ningpiin a um rih. Cucaah mi tampi nih ramkhel mit le miphun mitin an zoh tikah tihphan thlalaunak zeimaw an ngeih hi an mawh ma, ti awk kha a hung si.
Kanmah lawng asi lo. Mirang tangah kan um rih lio, luatnak kha kan hmu rih lo. Tlangcungmi kan pa le zong “tihphannak” hi an rak ngei ve.
June 13, 1947 ah Shan Sawbwa U Sao Shwe Thaik nih 1947 Phunghram suaitu Constituent Assembly Chairman dingah U Nu kha a min a chuahpi lio ah hitin chim:
“Tuni ah kannih Shan, Kachin, Chin le Tlangcungmi cu Mirang kut tangin luatnak lati dingin Kawlrawn he kan hun ifonh cang. Hlan a cang tawnmi kha hngal than in, Kawl hi kanmah nakin milu an tam deuh. Cun fim zong kha an fim deuh tung i nikhat khat ah ruahlo piin, miphun fa deuh tiah nehsawh, uk le hrem kan hun tong te sual lai maw? tihi kan thin a phang ko. Mirang sal in kan luat hnu ah Kawl sal ah kan luhnak tu asi sual hnga maw ti hi kan thin a phang ko. Nain, cu bantuk nekcepnak le thlanglamhnak a hun tlun sual ahcun thazaang a dermi leiah a dir tawnmi U Nu nih hin a kan dirkamh, humhim ko lai, tihi kan zumh” tiah a chim i a min cu a chuahpi. (Khun Mar Kuban, Pp. 67-68).
Kawl hruaitu Thakhin Myah cu, cu a chim lioah, a tho zau i, “cu bantuk cu a um lai lo cu aaa…” tiah a au.
Hi lioah “Kawl he ifonh locun asi kho hrim lo” tiah a ruat tawnmi Shan seino phu pakhat khi an um ve. Yah-Pah-Lah tiah min an isak. An cawlcang kho ngai. “Bogyoke Aung San nih Shan miphun le Tlangcungmi hi aiawhnak nawl a ngei lo” tiah Shan Sawbwa nih London leiah ca an kuat lioah Tawngyi khuaah Shan milu zeimawzat zokzok in a pumkhom i “Bogyoke Aung San nih Shan miphun hi a kan aiawh kho tuk ko” tiah London leiah dohdalhnak ca a kua than zokmi buu kha an si. Kha ca te kha London phan lo sehlaw tuni kan ram hi tuanbia dangpi in aa her khawh menmi zong khi a rak si.
Cu Shan mino hruaitu zeimawzat cu Constituent Assembly ahcun an kai ve hna. Kawl hruaitu, Phah-Sah-Pah-Lah Party upa he aa naihniam ngaimi le idaw hria tein um a duhmi khi an si. Phundang cun: Kawl hruaitu hna aa bochan ngaimi, anmah locun kan si kho bal lai lo, timi ruahnak a ngeimi khi an si.
Cu hruaitu hna nihcun, U Sao Shwe Thaik biachim cu, “miphun tenau lungput a ngei, a ruahnak a bi tuk, Kawl cungah tihphannak a hleihluat tukin a ngei, a mizumh lo a fak, a biachim nih Shan le Kawl idawtnak le lung ihmuhnak a rawhter dih lai” tiah a phunphun in an soisel.
Thla-hnih-thum chungah U Nu hohatnak tangah Constituent Assembly nihcun 1947 Uknak Hrampi Upadi cu a hun suai dih. September 24, 1947 ah zapi tlingin an fehter. January 4, 1948 ah Ramkomh Kawlram cu Mirang kuttang in Independence cu a vun hmu. Mikip an ilawm i an hmai a panh cio.
Mahbelte, mi fanau Shan bawihrin Sawbwa ngan, Panglong Conference hrihawhtu le Ramkomh Kawlrampi dirhtu pakhat, Kawlram hmasabik Tamadah lengah Amyotha Hluttaw Speaker tiang a tuan ve lo bang U Sao Shwe Thaik tu cu kum 14 hnuah zeiset a sualnak a um lomi, Kawl ralkap nih a liang an leh, cincik an khih, an kalpi i thong chungah a nunnak a liam. Panglong biatiam an leet, Kawlmi le Tlangmi tlukruannak le tinco khahnak a um lo kha siamremh dingin a dirpi ruangah khan asi.
Kawlram cu ralkap uknak tangah kan hung tla colh. Min a phunphun in an kan pen lengmang i tunitiang kha a hung si. Tuni cu U Sao Shwe Thaik nih “Taing-Peuh-Pyi-Peuh Hluttaw” awtka ah a rak chimmi kum 71 a hun liam. Kha lio a biachim kha zeitindah na ruah, tiah tuni ihal ahcun a phi cu fawi tein kan pek khawh cio ko lai ka zumh.
Biahalnak cu: Shan Sawbwa-gyi kha maw a ruahnak a rak bi tuk i khua a rak hmu kho lo tuk asiloah Yah-Pah-Lah Shan hruaitu hna kha maw Kawl upa hna cungah a hleihluat tukin zumhnak le bochannak a rak ngei sual? timi hi asi. Kum 71 a kalmi kan tuanbia nih fiang tein a phi a pek ko rua lai.
Tulio Thantlang ah thil a cangmi kongah mi tampi nih “tihphan thlalaunak” bia tete an chimmi hi U Sao Shwe Thaik nih luatnak lak lai te-ah a rak chim tami he a umtuning cu aa khat nawn rua ka hun ti. Cucu “Lenglei Ral” tiah kan pa le nih a min an sakpiakmi zong cu asi.
Ram ngeitu, ram hrinfa hna biakhiahnak in asi lo, cunglei in hramhram in nawlbia kha a hung ra. Cu miphun hna a voi 1nk an pennak rampi dirhtu cu Anawrahtha asi. Avoi 2nk cu Bayinnawng asi. Avoi 3nk cu Alawngpaya asi. Cu hna pathum an dar milem nganpi cu Nay-pyi-daw (a sullam: Siangpahrang Khualipi) a laicer ahcun an hnuai i an toh. Cu hmai ahcun an icer tawn i an lianhnak le ngannak huham kha rampumpi kha an kan hmuhsak tawn. Avoi 4nk an pennak rampi dirhtu cu Bogyoke Aung San asi, tiah an ruah. Anih a darsen milempi tu cu tuchun ah Kawlram khuapi deuh kip ah hnuai le toh dih kha a cozah nih a hun duh. Cucu Thantlang ah kan hun tawn ve cu a si ko rua.
Mon miphun hi an hleice nak te a um. Avoi 1nk King Anawrahtha nih Bamar Empire a dirh (AD. 1044) hlan kum 500 tuan deuhpi ah Siangpahrang Pennak (Kingdom) a rak dirh diam cangmi an si. Kawlmi he pennak cuh in aa do tonmi Mon miphun cu, “hihi zei sullam dah asi?” timi kha an piang tuk colh. Cucaah lamzawh tiang in an doh. Tlangmi lakah an doh aw a thangbik. Parliament chung tiang a phan. “Lenglei Ral” asi kha honih chimh loin an ifian ngai dih caah asi.
Nain, “Lenglei Ral” cu duhnung ngaimi le zohdawh ngaimi, chel ahcun hmuh khawh lo ding hna, in a rat tawn tikah mi tampi nih a phen thil kha kan hmu kho setsai ve tawn lo. Tihphan thlalau awk zong khin kan rel theo lo. Phaisa a nuaising tampi dih in Bogyke min in hleidonhpiak hna cu Mon miphun caah a tha tukmi asi ko lo maw? Kawlrawn HERO milaar minthang pakhat a milem dawh tein hnuaihnuai i Thantlang khualaipi ah toh ve zong cu aa dawh pah ve ko lai lo maw? Duhnung ngaimi muisam in a rat tawn tikah mi tampi cu thil tha ngaimi, tiah awltalek in cohlan colh kha a fawite tawn. Kan mawh hna lo. Nain, kan mawh lonak zawn te kha “Lenglei Ral” nih a rak kan teinak zawn cu a rak si than tawn. Kanpa Sangpui pa bia ah, “Danger Point” a tinak zon kha a hung si.
Yah-Pah-Lah Shan hruaitu zong cu an rak si ve–––Kawl bawingan milian hna he kan mithmai a chia sual lai, ti tu kha an rak tih. An Sawbwa pa biachim cu thil dawhcah lo tu khin an rak hmuh. A ruahnak a bi tuk, an rak ti. Tlangmi miphun damnak le himnak cu Sawbwa pa bia tu-ah a rak um deuh tuk ning kha an rak hmu kho lo. Chunglei ral nih a rak ei ngai ve cang hna, kan ti lai. Kum 71 a hun liam hnu tucun hodah a dik, timi hmanthlak fiangput in a hun lang.
Cucaah tleicia kanpa Rev. Dr. Sang Awr nih, “chunglei ral nih a cak chinchin. Lenglei ral nih a kan deet chinchin. Thlitu a hrannak lei paoh ah maw kan tluk lai. A fawilannak paoh in dah kan ruah lai. Ka miphun a va tlau te zongah “zei ti awk tha” kan ti lai maw? tiah a kan liamtak lai te-ah bia a kan hal ta ve.
Miphun lian le miphun ngan hna pennak le uknak tangah a ningpi in kan miphun a um rih tikah kan dirhmun zoh in a mitku a thaw kho deuh hrim ve rua lo in a lang, “Laimi upa khuaruat kho deuh vialte ruahnak chuah cio dingin kan sawm hna” tiah sawmnak he a donghter. Tuni Thantlang i thil a cangmi kong hi kanpa Sangpui pa nih “Lenglei Ral” a timi le a biahalnak he khin pehtlainak a ngei ngaingai ko rua tiah ka hmuh––atu hi leh caan dirhmun ah kan hun lut rua dah, ka hun ti. Zeitindah kan leh hna lai? Fawi tein kan leh khawh ko lai, timi zumhnak cu ka ngei.
Reference: The Chinland Post (2018). “Thantlang Khuachungah Bogyoke Aung San Milem An Tuah Lai”. Available at http://thechinlandpost.info/thantlang-khuachungah-bogyoke-aung-san-milem-an-tuah-lai/ accessed April 16, 2018.
Khun Mar Kuban (2014). “From Panglong Spirit to Building Genuine Federal Democratic Union”. Yangon: Myanmar, Burma Center for Ethnic Studies.
Sang Awr., Rev. Dr. (2008). “Kawl Cozah Dirhmun le A Ruahning (Policy) le Laimi”. Available at http://biaknakkong.blogspot.dk/2008/11/kawl-cozah-dirhmun-le-ruahning-policy.html accessed April 16, 2018.
About The Author
