Theology maw Secular Cawn dah Kan Herh Deuh

0

Dr. Samuel Ngun Ling, Ph. D.
President, MIT

BIAHMAITHI
Kalaymyo University ah sianghleirun sianginn a kai liomi Lai Sianghleirun Siangngakchia kan fale hna nih a cunglei biatlangtar in catial an ka fialmi cung ah kaa lawm ngaingai. Hi tlangtar hi tial ka duh ngaimi capar a rak si nain caan ka ngeih lo ruang ah ka rak tial kho lo. A tu tan hi kan fa le nih an ka fial tikah Pathian fialmi bantuk ah ka ruah. Kan Lai miphun nih hi kong hi kan theih fian a herh lawng siloin hmailei kan Lairam thanchonak riantuannak ah ruahchih a herh ngaingaimi thil pakhat a si tiah ka hmuh. Careltu nih hi capar hi nan rel tik ah mithman pahnih in zoh ding ah ka duh hna. Mithman pakhat cu Pathian nih thil a hmuh ning kha a si lai i a dang mithman pakhat cu minung nih thil kan hmuhning kha a si.

Chinram Thanchonak Tiva Dong Khuazei in Dah?
Ca a relmi tampi nih kan hngalh bantuk in Pathian thawngthabia kan Lairam a phak hlan Laimi dirhmun cu ca a thiam lomi, thanchonak kong a hngal lomi, lothlo le sifakmi, a ral a chiami le khuachia le khuavang muihnak thawnnak tang ah khua a rak sami kan rak si. Sihmanhsehlaw 1899 kum America in Baptist siangbawi hmasa a simi Carson le Laura hna nih Hakha le Lairam vawlei an lamh ni thawk in thawngthabia ceunak thlaici cu kan Chinram ah Chin miphun sin ah tuh a rak si. Ceunak thawngthabia thlaici cu a kheuh tik ah cu ceunak nih cun a kan kah i kan miphun nunnak kha duhsahte in a hun thlen. Ceunak in thlennak a chuahter i thlennak nih thanchonak lei ah a kan kalpi.

Chinmi kan thanchonak a hrampi le a killung taktak cu Khrih (IKor. 3:11, Efesa. 2: 20) hi a si ko. Khrih nih kan miphun cu dirhmun a san deuhnak hmun ah a kan cawisan hnu ah a lamkip thanchonaklei ah a kan kalpi (Efesa.4:15). Pathian ceunak thlaici cu a hramthawk ah hmete hmanhsehlaw a hnu ah a ngan chin lengmang, chankhat hnu chankhat in a thang chin lengmang. Job nih a hramthawknak cu hme hmanhsehlaw a donghnak cu a ngan lai a timi kha Lai miphun cung ah a lang tiah ka ruah. Kan Lairam tu-anbia chung ah Laimi nih Pathian riantuannak lei ah kan thancho lawng siloin vawlei lei fimthiamnak, khuasak tin-tuk thanchonak le nunning ziaza thlennak thluachuah zong Pathian nih a kan pek chih. Laimi nih kan rak ruah khawh bal lomi khuaruahhar thluachuah a phunphun zong a kan pek. John thawngthabia a tialtu nih “A liam in a liammi a vel chung cun thluachuahnak kha pakhat hnu pakhat a kan pek lengmang” a ti bantuk in Lai miphun zong hi Pathian nih a thluachuahnak kha pakhat hnu pakhat in a kan pek lengmang ko lai tiah ka zumh. A liamcia kum 50 lio ah Laimi sining le nihin Laimi sining le thanchonak kan zoh chunh tik ah aa dang ngaingai cang. Laimi hi Buddhist rak si uhsih law nihin bantuk dirhmun hmanh hi kan phan kho hnga maw ti hi phanawk a um.

Buddhist pawl nih kan Lairam kha Buddhist vawlei ah an canter hlan ah Bawipa nih a kan dawt caah kan Laimram cu Khrih ram ah ser a si cang. 95% cu Khrihfa kan si tiah kan ruah. Buddhist pawl nih kan vawlei an lamh hlan ah thawngthabia ceunak thlaici kan sin a phak cu mi vantha taktak kan si. Thawngthabia ceunak nih hung ka phan hma-sa hlah sehlaw, Buddhist biak-nak nih Lairam hi kan phan hmasa sehlaw zeitluk ngaihchiatawk dah kan rak si lai. A tu bantuk sining kan phan kho hnga maw? Baibal chung ah, “Hlan ahcun nannih cu Pathian mi nan rak si lo sihmanhsehlaw a tu cu nan si cang; hlan ahcun Pathian zaangfahnak kha nan rak hngal lo, sihmanhsehlaw a tu cu a zaangfahnak kha nan hmuh” (1Peter 2:10) timi hi Lai miphun sin ah Pathian nih bia a chimmi a si ti in kan rua-hawk a si. Hi tlangtar mi tang ah chim ka duhmi cu Laimi asiloah Chinmi kan thancho-nak a hrampi, kan tihna a dong cu thawngthabia ceunak asilo-ah Khrih ceunak a si ti kha a si. Khrih ceunak nih biatak hngalhnak, chiatha thleidan thiamnak, ca lei fimthiamnak, pumsa lei thanchonak, dam-nak, rualremnak, nunvo tanhnak, ram le miphun daw-tnak, thlarau lei thanchonak le Khrihfa nunzia tampi kha a kan cawnpiak i Pathian phung a simi dinnak phunglam ah a kan kalpi.

Pathian Kong Cawnnak (Theology) Le Vawlei Fimnak Cawnnak (Liberal Arts Education) Aa Peht-laihnak Theology timi cu Greek holh in a rami a si i Pathian (Theo) le Pathian bia minung taksa ah cannak (logos) he komhmi bia a si. A sullam cu vawlei cung ah minung taksa in a ra i minung sin ah aa phuangmi Pathin kong cawnnak tinak a si. Phundang in chim ahcun, Pathian le minung kong fonh in cawnnak a si.

Theology nih a hram bik ah a chiahmi cu Pathian bia kha a si. Theology nih Baibal ca chung ah aa tialmi Pathian bia hna cu a nungmi Pathian bia ah a hmuh caah cu a nungmi Pathian bia cu nihin minung sin ah zeibia dah a kan chimh, zei sullam dah a ngeih timi kha a kawl. Tachunhnak ah, Israelmi nih Izypt ram chung ah kum zali  chung sal an tannak le Moses nih luatnak a peknak hna kong cu a liamcia kum thonghnih lio can ah a rak si cangmi a si. Cu tuanbia chung ahcun Pathi-an nih Israel miphun a dawt ning hna, an sin ah aa phuan ning, rian a tuan ning, harnak chung in a chuah hna i thlua-chuah a pek hna ning, le khat lei ah amah a zum lomi Izypt mi hna cung ah dantatnak a tlunter ning te hna kong kan hmuh tik ah nihin zumtu kan ca ah le zum lotu hna ca ah zei sullam dah a si timi kha theih kan i zuam i nihin ah Pathian nih kannih zong hi zeibantuk in dah siter a kan duh timi kha hngalh kan i zuam. Pathian kong hngalh kan timi hi Pathian nih vawlei cung miphun tuanbia, nunphung le nunnak chungah aa phuannak kong kha a si. Cu caah theology kan timi cu Pathian kong lawng a si bal lo. Pathian le minung an i tonnak kong, Pathian nih minung tuanbia chung ah aa phuannak le minung nih Pathian pennak rian an tuan ning tehna tuaktan le ruah kha theology kan timi a si. Baibal ca hi zohhmanh law, thlarau kong lawng a si lo. Ral dohnak kong, sal cannak kong,  luatnak kong, siangpahrang kong, prophet hna kong, lamkaltu hna kong, Khrih kong, Khrihfabu hna kong, minung pumpak kong, sermi thil hna kong, thihnak le nunnak kong, dinnak le sualnak kong, zeizongkipte aa telmi a si. Baibal cu baibal thiang a si caah politics aa tel lo kan ti kho lo. Biakam hlun cauk cu politics lawngte a si. Siangpahrang uknak chan hna le Pharoah le Israelmi sal in luatnak kong hna cu miphun (racial issue) le siangpahrang uknak dohnak le luatnak (political liberation) an si. Vawlei cung minung nih tuahmi sualnak kong zong Baibal nih a thup hlei lo, hlangfang in a khumh dih cicek. Hlawhhlang nu (Prostitute) kong siseh, pa le pa siseh, nu le nu sualnak (homosexual) siseh, mi nupi he sualnak (Adultery) kong, pa nih nupi tampi ngeihnak (polygamy) phung, tehna an um dih ko. Cucu zeitindah Baibal thiang tiah nan ti khawh tiah Khrifa a si lomi hna nih an kan hal tawn. Hi bantuk an halmi hi hal awktlak hrimhrim a si. Zawtnak kan ti tik ah le zawtnak a phunphun, mitcawtnak in thinghmui zaw-tnak tiang Baibal ah a um dih. AIDS/HIV zawtnak belte hi Baibal chan lio ah an rak hngal rih lo caah Baibal ah kan hmu lo. Nihin chanthar ah a chuak chommi Ebola zawtnak tehna, Cancer zawtnak tehna, thith-lum zawtnak (Diabetes) le thikai zawtnak (blood pressure) tehna zong an rak um men ko lai nain Baibal chan ah an rak hngal kho rih lo, Bawi Jesuh nih a damtermi zawtnak tampi cu nihin kan chan ah a chuakmi zawtnak tampi an rak i tel lo. Cu bantuk in aa tel lo ruang ah Baibal cu a tling lo tiah kan chim kho fawn lai lo. Baibal cauk dihlak rel tik ah kan hmuh dingmi cu Pathian pennak vawlei cung ah dirhnak kong tam bik kan hmuh. Pen-nak timi bia hi a ngaingai ti ahcun Baibal ah siangpahrang chan lio ah pennak tampi a rak um. Chim duhmi cu politics he aa tlaimi lawngte an si. Dinnak, Daihnak le Luatnak (Justice, Peace and Liberation) timi hna zong hi Politics lawngte an si. Cucaah Pathian kong cawn timi hi thlarau kong fangfang cawn a si lo.

Pathian nih minung miphun sin ah siter a duhmi, tlinter a duhmi le langhter a duhmi thil hna cawn le cu thil an tlin khawhnak hnga minung nih Pathian duhnak kan kawl a herh ning hna kha cawnchih a si. Liberation theology (luatnak kong cawnnak), Political theology (uknak kong theology), Contextual theology (hmunhma le minung nunphung zulh in Pathian bia cawnnak kong), ecological theology (sermi thil humnak kong cawnnak), Feminist theology (nu hna luatnak kong), theolo-gy of peace (daihnak kong cawnnak), theology of Justice (dinnak kong cawnnak), Christian Ethics (nunzia kong cawn-nak) vialte hna hi vawlei cung kong lawngte an si. Cucaah Pathain kong le vawlei kong cawnnak cu aa then lo. Aa ralmi a si fawn lo. A pahnihte in zoh ti ding le tuaktan ti lengmang ding tu kha an si. Theology cu secular fimnak he aa pehtlai lo a timi cu theology kong a hngal rih lomi an si.

Vawlei Fimnak (Secular ed-ucation) Cu Sertu Pathian A Dohtu A Si Sual Maw?

Minak (Black) pawl titcuar thleidannak (apartheid) in luatnak a rak hruaitu bik a simi Martin Luther King, Jr. nih a rak chim balmi cu thlarau nunzia aa telchih lomi vawlei fimnak le cawnnak (unspiritual education) le vawlei fimnak le cawnnak (secular education) aa telchih lomi thlarau nunzia (uneducated Spirituality) hna cu a pahnih in tih an nung veve tiah a rak chim. Cucu a hman ngaingaimi bia a si. Vawlei fimcawnnak sang zeitluk in va ngei ko hmanh law Pathian tihzahnak le thlarau nunzia tha le dinnak lungput na ngeihchih lo ahcun na fimnak cu midang ca ah harnak le rawhralhnak a petu a si kho. Na minung hawi cung ah dawtnak, zaangfahnak, zawnruahnak, ngaihthiamnak, dinnak tanhnak, a hmanmi lam zulhnak, thleidannak um lo in rualte in nunnak le nun covo tanhnak te hna cu Pathian pek-mi nunzia dawh nunzia tha an si dih. Cu bantuk Pathian duhmi nunzia le lungput aa tel lomi vawlei fimnak lawng a dirpimi hna cu minung nunnak cung ah dawtnak zawnruahnak le thlachiat ruah khawhnak kha an kal tak cang caah Pathi-an siseh minung nunnak siseh zei a rel lomi ruahnak lei ah a kal kho. Cu bantuk cu tih a nung ngaingaimi lungput le ziaza a si. Communist ram hna (China le North Korea) ah cun mifim mithiam tampi an um ko. Scientists le medical doctors pawl zong an tampi ko lai. Asinain Communist hna nih biaknak kha zei rel lo in an um peng ruang ah an fimnak cu vawlei cung minung ca ah an thahnem lo. Hrapkhat lei lawng khua a hmu khomi fimnak cu tih a nung ngaimi fimnak a si. Cu bantuk in thlarau nunzia le biaknak lungput a kaltak cangmi fimnak cu “unspiritual educa-tion” tiah min sak a si. Cu he aa ralkalhmi a dang pakhat cu thlarau le biaknak kong rumro ruat in vawlei fimnak le vawlei thil zeihmanh a rel ti lomi fimnak (uneducated spir-ituality) a si. Cu hna pahnih cu aa tlukte in tih a nung ngaimi fimnak an si ve ve. Minung kan nunnak ah thlarau kong, vancung kong, khamhnak kong lawng kha biapi ah chiah in kan taksa, kan thinlung, kan thlarau ca he aa pehtlaihmi kong, vawlei nunnak kong, vawlei lei uknak le sipuazi kong, thanchonak kong tehna zeirel lo in kan um ahcun hrapkhat lei lawng a kalmi Khrihfa zumhnak cu kan si hnga. “Holistic Salvation” asiloah “Holistic Develop-ment” timi sullam cu taksa, thinlung, thlarau khamhnak dihlak a huap khotu khamhnak le thanchonak kha a si. Cu bantuk thanchonak tuah khawhnak ding ah thlarau fimnak lawng a za bal lo, vawlei fimnak cawnchih hrimhrim a herh. Pathian cu zeizong a ser khotu a si nain vanlawng mawngh cawn lo pi in rawl ulh thlacamnak in le piantharnak in vanlawng mawngh khawh a si lo. Vawlei thilri tongh thamhnak ding caah vawlei fimnak kha kan cawn hrimhrim a herh.

Sibawi riantuan duh ahcun thlacamnak le piantharnak in tuan khawh a si lo. Cawn hrimhrim a herh. Thlacam lawng bochan in sibawi a si lomi nih mizaw kha zeitindah operation a tuah khawh lai. Cucaah vawlei fimcawnnak timi hi a ngaingai ti ahcun Pathian pekmi fimnak an si ve ko caah Pathian nih thiamkha-whnak hngalhkhawhnak a kan pek lai caah kan cawn hrimhrim awk a si. Cu belte Sertu Pathian a doh tu fimnak cu tih a nung tuk.

Cu ruang ah vawlei fimcawn-nak lawng ngei in sertu Pathi-an zei rel lo in nun, kan nun-nak ah Pathian tihzahnak pakhat hmanh um tung lo ah-cun cu vawlei fimnak kan ngeihmi cu tih a nung nga-ingai. Pathian sermi minung hna an thathnemnak ca ah fimnak kha hman siloin a hman lomi thil, a ding lomi thil tuahnak le minung nunnak harnak peknak ca ah fimnak kan cawnmi kha kan hman sual ahcun tih a nung ngaimi a si. Cucaah vawlei fimnak timi cu biaknaklei i pumpeknak siseh, Pathian tihzahnak siseh Pathian minung sinak kha siseh aa telchih lo ahcun cu fimnak cu tlam a tling lo ngai-mi fimnak a si. Biaknak lungput a kal tak cangmi hna cu biaknak thlarau zong an kal tak. Biaknak thlarau an kal tak hnu ahcun an nun ning an ziaza an lungput ah tlaitu an ngei ti lo. Duhpoah khua-saknak lungthin a hung chuak. Duhpaoh khuasaknak lungth-in, Pathian zeirel lonak lungput nih kan ram hi a hrawh cem tiah kei nih ka hmuh. Baibal chung ah, “Bawipa tih hi fimnak hramthawknak a si” (Phungthlukbia 1:7) a ti tik ah Pathian cu vawlei fimnak vialte a hrampi a si tinak a si. Pathian fimnak cu minung fimnak nih a phanh khawh lomi a si. Minung fimnak vi-alte a lonh dihtu fimnak a si (IKor.1:25). Minung nih fimnak an timi hi Pathian ca ah cun a hme tuk rih. Pathian kha ahohmanh nih a lungthin an hngal kho lo (IKor. 2:6-8).

Biatlang Komhnak
Chinram thanchonak ca ah theology cawn maw a herh deuh Secular Education cawn dah a herh deuh timi biahalnak a phi cu a pahnihte in a herh veve ko ti hi a si. Secular Education nih Chinram ca ah rian a tuankhawhmi kha a tuan lai bantuk in theological education nih minung lungput sersiamnak, nunning ziaza thanchonak le daihnak remnak dawtnak ram a si khawh na-khnga cawnpiak le hri-hhruainak kha a biapi ngai vemi a si. Vawlei thanchonak lei ah degree sangsang si tung nain biakinn zong pumh bal lo, rawl ei thlacam zong hngalh lo, cheuhra cheukhat pek zong hngalh lo, innpa chakthlang hawikom cung zong ah bawmhnak dawtnak le ngaihthiamnak rian tuan bal lo, mah ca lawng ah nun, mah ca lawng ah rum tung i mi si-fak hna, harnak a tongmi hna zong zeirel lo in kan um ahcun cu bantuk fimnak a cawngmi hna cu kan ram le kan miphun nih kan hmang kho hna lai lo. Miphun hruaitu si awk zong ah an tlak lo men lai. Fimnak ah a sangmi nih zuu lawngte din peng, vawlei nuamhnak le sualnak a phunphun chung ah i paih, tangka huham in midang kha zeirel lo, ruamkai ngai in nun, donkhantu zeihmanh um lo in mah duhpaoh eidin le nun ahcun kan hmailei Chinram thanchonnak ca ah cu bantuk minung cu bochantlak a si kho lai lo. Fimnak cu nunzia thatnak, dinfelnak nih a zulh lo ahcun cu fimnak cu minung a hrawktu hriamnam ah an cang kho. Phungthluk-bia 14:34 ah, “Miphun a lian-ngantertu cu dinnak a si, sualnak cu zei miphun paoh ca ah ningzahnak a si” tiah a ti ban-tuk in dinnak aa telchih lomi vawlei fimnak cu rawhralhnak (corruption) lei ah a kalmi a si khawh caah tih a nung nga-ingai.

Cucaah ram le miphun nih kan herhmi fimcawnnak cu degree pakhat kan hmuh lawnglawng kha a zaa lo. Hmuhmi degree he aa tlakmi nunning ziaza le lungput kha ngeihchih a herh. Fimnak a cawngmi nihcun ram le miphun dawtnak zawn-ruahnak lungthin, zohchunht-lak nunzia, le zumtlak sinak le dinfelnak in a nungmi hruaitu tha an si a herh. Kan ram le kan miphun hi dinnak Pathian phung nih a kan uk lawng ah ramtha, ram nuam, ram him ah kan ser khawh lai.

Cu ruang ah Pathian nih kanmah le kan sining cio in a kan pekmi pahrang kha amah le a caan le a hmun ah hmual-ngei ngai in le tlamtling ngai in kan hman khawh nakhnga kan bawm hram seh tiah thla kan cam a herh.

A donghnak ah chim ka duhmi cu Chinram thanchonak le humhaknak ah kan zapi (biaknak he secular he) kan i tel a herh. Keimah zong amah zong aa tel ve lo ahcun aa dawhmi, a hmunmi, a daimi, a himmi Chinram kan ser kho lai lo timi lungput kan ngeih a herh. Chinram sernak ah Biaknak lei hruaitu Pastor te si hna seh vawlei uknaklei hruaitu si hna seh kan dihlak in kan lung aa rual lawng ah kan ram kan ser khawh lai. Laimi hi thil hmete pakhat ruang ah buu then a hmangmi, biaknak then a hmangmi, le miphun siseh, phun siseh then a hmangmi, lung aa rual lo ngaimi kan si. Thennak cu thennak nih a zulh than lengmang caah kan Lai miphun kan i thenthek dihnak a si. Kan ram zoh tik ah Khrihfabu zumhnak hman lo a phunphun, mah le phun le mah tlangholh tanh tuk ruang ah bawinak, rank le party i cuh ruang ah buainak ti bantuk in buainak a phunphun an um ti kan hmuh. Cu vialte buainak a remh kho tu cu fimnak tlamtling ngeih kha a si. Fimnak tlamtling kan timi cu zeizong vialte a huapchih khotu fimnak, thleidan a hmang lomi, ramri a ngei lomi fimnak, dawtnak le biatak ah a dirmi fimnak hna hi an si. Khrihfami nih zung riantuantu tha kan si ahcun Khrihfa tha sinak zong kan kemh chih a herh. Khrihfa tha ka si tik ah vawlei fimnak ka herhmi kha ka kawlchih a herh. A sullam cu van fimnak le vawlei fimnak cu aa bawm, minung miphun pakhat thanchonak ah rian an tuanti zungzal ti hi philh hlah u sih.

Chin Digest- Vol.1, No.1, 2015 May.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: