Tho Puai Le Lai Miphun

Salai Mangpau | October 4, 2023 — October ti hi Latin le Greek holh in a luang mi a si i “pariat” tinak a si. Rome Calendar hlun Romulus Calendar c. 750 BC, ah thla riat thla ah rak chiah mi a si, cucaah “October” ti a sinak zong a si. Zing (September) bantuk in chuankhan ngei lo mi thla min kawh a si ve. Umnak khua le ram, khua-caan si ning hoih cio nih lai a va rel ko lai nain, October thla hi a tlangpi in thla ṭha bik, tiah an ti mi a si.

Kan pipu zumhnak zong ah a rak si ko rua! Tho tiah an ti i, “kum hlun, kum thar, kum caan aa ton thla, cin le thlak, ti le rawl, theipum ril zilpum in fu le banhla tiang an hung cuza. Hi thla ah furrawl vialte an hung cutzat dih cang caah, thah le dah, put le cawih a tam i kan zaang zong a ol ngaingai. A voi mi kan tirawl in thlaithar kan tuah i din le ei, nuamh le saih, kui le laam vialte an tling. Cucaah minung cu chim lo mithi hmanh nih an um kho lo i a kan tlawng, tiah an ruah caah thi thar ngei mi hna hoi cu tirawl an hunh hna. Mithi le minung i ton thla a si ti in an ruah caah “Tho” tiah an kawhauh. Laimi nih “Thlai Thar” asiloah Kum Thar (New Year) kan ti mi a chuahnak zong hi “Tho” thla nih a hrin mi lunglawmhnak a si.

A Min le A Sullam:

Peng le tlang in khua a sa cio mi kan Laimi phun nih puai suanglawi bik pakhat ah kan i ngeih mi cu Hakha, Thantlang nih “Tho”, Tedim nih “Khuado”, Falam nih “Fangerh puai”, Matu kan unau hna nih “Minkut”,  Khualsim kan unau hna nihcun “Tangreh” tiah mah le pengtlang hoih in a min rak ngeih cio i rak hman cio mi puai sunglawi pakhat, Laimi kan sining (identity) a langhtertu puai sunglawi pakhat a si i kan tuah hnawh chanh hi a  tlangpi in kan i khat cio hna.

“Tho” ti mi hi sullam tampi in langhter a si nain a tlangpi in pahnih in vun langhter ka duh. Cucu:

Pakhatnak ah “Tho” ti mi cu cheukhat nih (mithi an tho  ti mi zumhnak in a ra mi a si caah, Lawki biaknak he aa pehtlai ti in an ruah. Lawki biaknak ah thawhthannak ti hi a um lo. Mithi cu an thih hnu ah mithi khua ah an kal tihi zumhning cu a si. Cu caah mithi khua i a um mi minung thlarau  kha khuavang sin in mithi khua ah an chawnh biak hna i cucu thi tlawng tiah an ti. (Pu Lian Cin). Laimi Hakha lei phung ahhin, Mithi an thih hnu mithi khua an thlarau a kal hlan hi minung khua ah an um chung, “Mithih an ngai ti mi mithi ngeih”ti mi a um. Cu mithi an ngeih chung cu kan nu le hi an hmai zong langh ter in, Muslim nu pawl bantuk khin puan lu an i khuh zungzal.  Cu puanlu khuh in mithi an ngeih kumkhat chung Tho camtuak a phanh hlan chung , zinglei deihlan lokal hlan le zaanlei tlun hnu mui deuh tik, ni fatin mithi ngai in lang lo in puan an i khuh i, an ttap ta lengmang. Tah ti zong ah khin mithi an ngeih ning khi tahhla lawh in an chim khi a si. Cu mithi zuun ngaih caan ahcun a thi mi pawl caah ti in rawl an rak timh i inleng ah an rak tuahpiak hna i tho nih a rak tlanh tik ah mithi thlarau nih a ei ti mi zumhnak a rak um caah rawl hmunkhat ah a thi mi hna in ah chuan i sathah in puai cu rak tuah a si tawn. Cucu mithi rawl hun awk cinthlak mi, rawlttuan a zat lai caan ah hin mithi rawl hunh awk tling in kan ngei cang lai ti tik ah nikum Tho in a kumkhat a tlinnak rawlttuan caan a phak tik ah Tho cu kum fatin te amah khuacaan te ah Laithla in an rel i, an tuah.

A pahnihnak ah “Tho” ti mi cu kum a tho ṭhan, kum a vui ṭhan, kan tho ṭhan, kan I tung than ti in a ra mi tu a si. Cucaah Tho puai cu Kumthar puai (New year Festival) ti zong in cheukhat nih an auh. Tho puai an tuah lio thla cu Tho thla tiah auh a si i September thla cheu hrawng in October thla 15 tiang hrawng khi Tho thla tiah auh a si.” (Pu Lian Cin), Tho thla hlan ah Hniang thla ti a um August thlacheu in September thlacheu chung khi a si. Phundang in kan chim ahcun Kumthar  kan ti lai . January 1 i kan hman tawn mi Kumthar bantuk khi a si kan ti lai.

Hniangthla ti mi cu a hniang   bik, hngakchia bik, a donghnak khi a sawh i kum donghnak, kum dihnak ti khi a si. Cu bantuk caan ah hin tirawl hi a chambau cang, tirawl thar a chuah hlan a si i ka ti le ka rawl a dih, ka ei awk a dih, a cham, a thar, rawlthar ka vun banh, ka phan deuh rih lo ti khi a si. “Tho” ahcun buhthar, sathar, tirawl thar, an vun hmuh tik ah, an I lawm hna i puai phunphun cu tuah a si. Cheukhat nih, unau chungkhat he siseh, innpa chakthlang he siseh, hawikom dawhria he siseh, Lohrawm Dawhria he siseh, vok hna an rak vulh chung i, Tho vok an ti i, Tho puai caan ah an thah, an i hrawm, an i ṭhen, an ei ti. Inn bing in cheukhat nih, arkhong khi a kum in, an erh, Zabui an erh, Chang an I ring, Zupu zong an  i ring, Zusa, vasa tiang, in an khawmh. Cucaah Hniang le Tho ti mi cu kumrelnak, kumdonghnak le kumtharnak khi a chim duh mi a si.

Laimi cu kan thih tik ah kumthum tiang hi thi _ tirh phung kan ngei . Cu a sullam cu mithi hna philhlonak ah tuahpiak mi khi a si. Mithi hi kan rak sunhsak tuk hna ca ah nupi maw/ pasal nih maw an i thih ṭian ahcun , nupi dang/ va dang ngei ti lo in kumthum chung  ngaih phung hrimhrim ding in rak ruah a si. Kumthum hlan ah nupi ngei, vangei in an rak um ahcun mihurnu/ mihurpa, tuarlo nu/ tuarlo pa tiah nihsawh thlanglamhnak ah an rak hman.

Hi ban tuk thi-tirh caan ah hin a thi mi thlan kha va thlawh piak/sial piak a si. Thi _ tirh cu hi bantuk Tho Puai lio caan lawng ah hin tuah phung a si. Thi-tirh a tuah mi inn ah khan mithi thar bantuk in ruak humh le ṭhutpi a rak si fawn. Cu thi tirh mi hna chungkhar nih khan changza ti mi kha kutpi tia tete in an fuun hna. Fu, banhla, theithu  tibantuk kha  kum 15 tang ngakchia a ra mi hna kha an hunh hna i an ei ter hna. Upa pawl cu zu an daap, khuang an tum i mithi zuun ngaihnak hla an sa.

Tho caan cu kum caann relnak le i nuamh hnaihnak caan a si caah a thi cia mi hna kha an hlam khun hna. Cucaah cun hi  Tho puai ah hin mithi cia hna kha, hung kan tlawng ulaw, rak kan zawh ve uh , rak i nuam ve uh tiah an sawm hna i , a nung mi hna ei hlan ah rawl kha an hunh hna. Tho a hma sa bik ni cu THLATLUN NI an ti. Cu zing ahcun  tumphit an tum i “Ra cang u law,…. Ra cang ulaw” tiah mithi kha an auh hna. An tlung cang lai tiah chun hnu ah rawl an hunh hna.

A Dang Khua Caan Rel Puai le Kumkhat Relnak: Cu Tho thla in thlaruk a rauh hnu lai lei lo mei duah lai te ah Hlukhlau rak tuah a si. February thla cheu in March thla cheu tiang khi ah a rak si. Hlukhla ahhin Tho thla i an tuah mi puai phunphun kha an tuah rih. Hi Hlukhla caan hi kumcheu relnak ah an rak hman. Adang pakhat cu Hniang ti mi an rak ngei rih i August thla a dih lei khin September thlacheu tiang khi a rak si. Hniang timi cu a donghnak, a dihnak , a hnubik, a netnak ti khi a si. Kumkhat chung an i chiah mi ti-rawl a donghnak, a dihnak a si tik ah cu bantuk caan, ti-rawl a har caan i hmunkhat ti-rawl eiṭi cu a nuam tuk in theih a si. Cucu Hnianghrawm ti khi a umnak a si. Hi caan hi “Li-cham thar-ban” caan ti a si i a sullam cu, “kan li kan thal, kan ti kan rawl, a dih, rawlthar kan vun banh lio a si” ti khi chim duh mi a rak si. Hi Hniang a dihhin, Tho nihcun a vun zulh colh. Cucu kumkhat tiah rak rel a si.

Mirang Hna Nih Chin Ralkap Hna Sin Caah An Rak Tuah Piak Hna

Mirang nih an rak kan pen tikah  Chin cu kan miphun min ah an kan lak piak ṭthan long si loin Chin ralkap bu cu a dang tein an rak dirh hna i Chin Battalion 1, 2, 3 tiah a dang tein an rak chiah hna. Tho thla a phak tik ah Chin ralkap hna nih Tho-Khuado-Fangerh ti mi khuacaan rel puai anmah lungtho in an rak tuah tawn ve. Cucaah Mirang cozah nih Official in Tho-Khuado-Fangerh cu nithum chung zung an rak kharpiak hna i an rak tuahter tawn hna.

Khrihfa si hnu Tho Tuahnak

Chin miphun cu kan ngei mi puai le lam paoh hi zuu le sa he kan pehter peng caah Khrihfa ah an i thlen tik ah kan nunphung ṭhaṭha tampi zong a rak lo chih. Khakha siangbawi te nih fiang tein an rak hmuh caah Tho a tlau lo nak ding ah Church hruainak in Thlaithar Tho ti in Tho phunkhat an rak tuahpiak hna. Hi thlaithar Tho hi zeitik kum in dah an thawk ti mi fiang in theih a si lo nain nihin tiang in Chinram Church dihlak nih tuah a si. An tuah ning cu kumkhat chung kan cinthlak mi thlai-rawl an cut-zat tik ah, Biakinn ah, thlaithar a phunphun cu an chuahpi i Pathian sinah thlacamnak he pekchanhnak an tuah. Zarhpi ni nikhat kha a ni an khiah. Hi Thlaithar Tho hi, Biaknak he a pehtlai mi a si bantuk in Khrihfa a si lo mi hna nih cun a ruah awk an theih lo hlei ah Lai cozah zong nih a theihpi lo.

Chin Cozah A Um Cangka Tho Puai Fehternak A Tuah Colh

Hi bantuk in Laimi nih ti-rawl thar an hmuh tik ah, ni-thar, thla-thar, kan phan ti in lawmhnak puai an tuah mi a si caah Independence kan hmuh hnu, a hmasa bik Chin Cozah (Chin Affiars Council) nih 1949   March 17 ni ah, “October ni 26 in 28 tiang hi Chin Kumthar (Chin Amyotha Hnit-Tit-Ku) a si” tiah biakhiahnak a tuah colh. Cu lio Chin cozah upa hna cu, Kanpalet in Vomtu Maung (Lai Vuanci), Tedim in Capt. Mang Tung Nung (Secretary), Falam in Sa Vut (Joint secretary) le Hakha in Lian Thum (Chairman)  an si hna.

Cu caah Tho cu Chin cozah nih official tein Chin miphun dihlak a kan huap mi Chin kumthar puai a si tiah an rak hmuh caah a hmasa bik an rak fehter mi Official Holiday a rak si. 2nk ah Chin Natonal Day a si i hi hna pa 2 te lawng hi Chin miphun nih Official tein kan i ngeih mi cozah zungkhar ni an si. Cu ve bantuk in hi Tho puai hi Chin miphun mipi dihlak a kan huap tu a si ruang ah kan phaknak ram paoh ah tuah awk a si.

Hi hi Laimi nih kan ngeih mi kumthar puai cu a si. Cucaah Lai cozah nih nikhiah tein zung an kharpiak hna. Hi Laimi nih kan ngeihchun te Lai Kumthar (THO) puai hi Laimi ca ah ni sunglawi hna hi kan thlaunak hnga lo a biapi ngaingai. Thangthar mino hna nih kilven i zuam hna usih law upat usih.

Cherhchanmi:

1.Pu Lian Uk, “Lai Nunphung Kong he Pehtlaih In”, cacc.info

2.Pu Lian Cin, “ICBC Tho Puai” ah a chim mi.

3. Salai Bawi Uk Thang, “Tho le Zu” laiforum yahoo group ah October 13, 2009 ah thlah mi.
4. Lai Uk Thang, Tho puai le Khrihfa nun.
5. Salai C. Twintwin, The Lairam Times Vol 1 Issue 13. https://www.norwaychin.no/chin-national-harvest-festival-fangerh-khuado-tho-khu-aa-semnak/