Vawleipi Pulrai COVID-19: A Ruang le Hmailei Kan Him Khawh Deuhnak

0

| By Ngun Kam | — Tulio vawlei thawngpang cu COVID-19 (Pulrai) thawng nih a khuh. April 7, 2020 cazin ning in Vawleicung Ngandamnak Bu (WHO) nih Covid-19 ruang ah vawleicung ah zawtnak rungrul a ngei mi milu – 1,395,347, le a thi mi milu – 78,610 an si cang tiah a thanh. Nikhat hnu nikhat a zaw mi le thi mi karh deuhdeuh a si. Thinphang thlalau in a kan chiah cio. Kan vawleipi a zaw, zawt taktak in. Cumpi tlangrai sawhsawh a si lo. Siilei thiamsang hna nih damh khawhnak lam an kawl cuahmah. Tutiang cu an hmu kho rih lo. Tikah, inn ah um, mibu sin chuah lo (social distancing) lawng hi himnak lam ttha bik sii-ai ah a hung cang. Lunghrinhnak le ttihnak nih hmunhma a laak. Khuh sual citcet ahcun mi lunghrinh co lawng si hlah, mah le mah zong i zumh setsai a si lo. Khat le khat i ttih ciocio. Lunghrinhnak mit lawngte, vawlei ah. Ram tampi ah sehzung ngan pipi an khar. Mi tampi rian lo in a chiah hna. Vawleicung chawlehthalnak (sipuaizi) tiang a hnursuan. Cu lawng hlah, Laimi nih kan sunhsak ngai mi kan zatlang nun le kan Khrihfa sinak tiang a hun hnursuan ve.

Phungthluk ah “Ka fa thi kaw, puh lo ka puh” ti bang Covid-19 zawtnak ci kong ah kan puuh ning le hmuh ning bel aa dang liangluang. A cheu nih minung serchuah chom mi a si an ti. A cheu ve nih saram in a chuak ti a si ve. A dang pawl ve nih Pathian nicaan a nai cang, nan sualnak i ngaichih uh ti bak a si ve hoi. A phung a si ko ti phot ko usih. Mah cabia zong nih a ruang le hmailei ah pulrai tthalo in kan him khawh deuh nakding ah zeidah a herh timi kong ah hram lak in cattial tu nih langhter aa tim.

COVID-19, Zawtnak Ci Kong Ah Hmuhning Phunphun

Covid-19 cu 2019 December in Wuhan khua, Tuluk ram i, saram zuarnak hmun, a nung in siseh, a thicia in siseh (wildlife market) in aa thok tiah theih bik le pom cem mi a si. Zeithil paoh hi a can tikah a ruang a um zungzal. Kan chim cang bang tulio kan ton mi pulrai kong ah a ruang tampi puh cio a si. Ruahning dangdang phun thum a tanglei bang kan langhter lai.

Wuhan khua, Tuluk ram dothlatnak hmun (research laboratory) in zawtnak ci a thok timi ruahnak: January chuah Washington Times nih Covid -19, zawtnak ci cu Wuhan khua, Tuluk ram dothlatnak hmun (research laboratory) in thok dawh a si tiah a ttial mi nih vawleicung thawngzamhnak cahmai (social media platforms) ah hmunhma kaupi in a laak. Tikah, US Sen. Tom Cotton tiang nih US Congress le Fox News ah “zawtnak ci hi Tuluk ram, Wuhan khua dothlatnak (Wuhan lab) he pehtlaihnak a ngei mi a si kho” tiah a chim. Thawngzamhnak cahmai (media platforms) lawng hlah, US Congress tiang ah hmunhma a lak tikah a bia hmual a kau, kan ti khawh. Tikah, Tuluk cozah zong nih thawng dik a si lonak kong bia lehnak a tuah colh ve.

Tuluk ram leng in zawtnak ci aa sem timi ruahnak: Phungdang piin bia a hung chuak tthan mi cu Covid-19 hi Tuluk ram in siloin US ram tu in thok dawh a sinak kong Media cahmai ah bia a hung chuak tthan. Cucu, US ralkap pawl nih Tuluk ram ah mah zawtnak ci cu phorh i a karh mi tu si deuh dawh in a langter ve. Phundang in cun, US nih Tuluk ram ah zawtnak ci a thlah i, Tuluk ram in vawleicung hmun zakip a karh kan ti lai cu. Cuticun, ruahdamh mi phunphun cu vawleicung thawngzamhnak cahmai ah an hung chuah.

Minung serchuah chom mi siloin kokek sining chung in a chuah mi a si timi ruahnak: Mah ruahnak nih a cunglei ruahning phun hnih cu a doh. A dik lo mi ruahnak, dirhmun hnget ah hram bunh mi a silonak chirhchan tampi lak in a langhter. Mah ruahnak ah a dir mi pawl hi vawleicung thiam sang (scientists) pawl an si hna. Covid-19 a chuahnak a ruang hi minung serchuah chom mi siloin kokek sining chung in a chuak mi a si an ti.

Cu kong ah cun, Rutgers University ah cachim (professor) a si mi, Richard Ebright nih The Washington Post interview ah hitihin a langhter, “zawtnak ci umtuning le sining zoh tikah, zeitilam hmanh in minung serchuah chommi (engineered virus)” a si kho lo a ti. The Cripps Research Institute zong nih kherhhlainak ttha tein a tuah hnu ah minung ser chom mi zawtnak rungrul (man-made virus) a si khawh lonak kong a chim. Vawleicung ram tampi in thiamsang hna (scientists) pawl zong nih Covid-19, pulrai cu minung serchuah chommi siloin ramlak saram (wildlife) in aa thokmi a sinak kong an dirkamh cio. Phundang cun, ramlak saram pakhat khat sinah chuak in minung sinah vun i chonh vima a si an ti. Zei ramsa sin indah Covid-19 zawtnak rungrul ci cu aa sem hnga timi hi thiamsang hna nih biatak tein an dothlat cuahmah lio. Kham khawh nakding zong a semnak piang ko in hmuhchuah khawh hi a biapi tuk. Tuan ah cun, papalak (bats) pawl sin in i sem dawh in an chim. Nain, a hnu ah saphu (pangolins) pawl sin in i sem hmasa sehlaw, cun saram dangdang, papalak sinah maw, a dang ram nung saram sin ah maw phan in, cun, minung sin ah phan in karh sehlaw a dawh an ti. Biafiang taktak cu a um rih lo. Nain, ramnung saram sin in aa sem mi a si ti cu, thiamsang tampi nih an pom mi le cohlan bik mi a si.

A taktak ahcun, minung le ram nung saram karlak a chuak mi pulrai hna hi thilthar an si lem lo. Tuanpi in, vawlei chanbia ah minung nih kan rak ton lengmang mi an si ko. 1940 hnu vawlei chanbia ah hngalh le theih bal lo mi zawtnak tthalo pawl karh in an chuakchap lengmang ti a si. HIV zawtnak, Ebola zawtnak, H1N1 zawtnak le Zika zawtnak pawl hi mi tam deuh theih mi an si hna lai dah. Zatuak 60 (60 percent) nak tam deuh hi ram nung saram sin in aa thok ti a si. Cheukhat cu inn zuat sattil pawl sin in aa thok ve. Cu zong cu ram tlong saram pawl he pehtlaihnak a ngei tiah zumh a si tthiam. Tikah, a um kho mi cu, ram nung saram pawl hi zawtnak tthalo, pulrai chiakha a chuahpitu an si ko lo maw? ti lei khel in ruah khawh ngai a si. Pulrai tthalo chuahpitu tiah mawh phurh, sual phawt ding taktak cu maw an si ko hnga?

Aho Rian: Ramnung Saram Maw, Minung Dah?

Cunglei kan langhter cang bang zawtnak rungrul tam deuh cu saram pawl sin in a chuak i, minung cung ah a tlung chin. A hnu minung le minung karlak chonhnak tu nih ttihnung pulrai tiang a canter, atulio Covid-19 bantuk kan ti lai cu.

Ebola zawtnak kong he pehtlai in Center for International Forestry (CIFOR) tawlrelpinak in Spain ram um University of Malaga, le UK ram in Manchester Metropolitan University nih dothlatnak an tuah i a chimchuah mi cu “tuhmawng tthiamnak ruang (deforestation) le ramnung saram pawl umnak hmun detkhawh ruang (habitat degradation) ah zawtnak pulrai hi saram in minung sinah a tlun duh biknak a si” an ti. Kan tthanchon rualrual in minung nih ram lak thilnung saram pawl um hmun kan detkhawh chin lengmang hna, a lamkip in. Tikah, ram nung saram pawl zong um nakding hmunhma kong ah siseh, an humhim nakding ah lungzornak (stressed) an ngei ve lai ti cu a fiang. Cu kong he pehtlai in saram lei kong fimcawnnak ah cachim rian (professor) a ttuan mi Andrew Cunningham nih papalak kong tahchunhnak lak in hitihin a chim, “a umnak hmun tupi hmawng tthiam ruangah maw, siloah, minung ei awk duh ah – tlaih le thah ruangah maw, aa dornak hmun himlo ngai in a um tikah lungzor (stressed) zawtnak a ngei ve. Cu tikah, zawtnak i kham khawhnak (immune system) a tla i, zawtnak a ngei kho deuh. Minung zong lungzornak (stressed) kan ngeih deuh i, zawtnak (cumpi tlangrai sawhsawh hmanh) nih a kan tlunh khawh deuh bantuk in ram nung saram pawl cung zong ah a si ve,” a ti. Cun, ram nung saram pawl a nung in tlaih i dawr (market) ah cawh tthup le det ngai in zuar an si tikah an tha a der i, zawtnak rai tthalo/rungrul a chuah a fawi deuh. Pakhat le pakhat zong zawtnak rungrul an i chonh kho deuh tiah a ti.

Ram sam kong ah lutlai dirhmun in United Nations Environment Programme (UNEP) ah a ttuan lio mi Doreen Robinso nih “minung nih thingkung le saram pawl duhpoah in kan sawksam tuk ruangah kum khat hnu kum khat zawtnak rungrul tthalo a karh chin lengmang, kan ton chin lengmang” a ti. A ruang cu, minung le kokek pawngkam vawlei hi thukpi in, sawmpalak bu bang khat le khat pehtlaihnak a ngei mi kan si a ti. Tikah, fak tuk in kan pawngkam vawlei kan hnursuan ahcun pulrai ttha lo a tlung chin lengmang lai ticu a fiang ngai mi a si.

A taktak ahcun, ram nung saram pawl cu khat le khat an nunnak le damnak caah thukpi in pehtlaihnak a ngei mi an si – an i bawm chan hna. An caah zeipipa santlai lo mi minung ca tiang a man in tuak awk tthalo mi tthathnemhnak tampi an kan pek ti cu al-awk a ttha lai lo dah. Tikah, tulio pulrai kan ton mi kong ahhin ram nung samram pawl cu mawhphurh ding an ttha lai lo. Hmailei zong ah a ttha fawn lai lo dah! Cucaah, minung kan ngandam nakding ahcun vawleipi a ngadamnak – khuacaan sining, thingkung le ramsam pawl ngandamnak- cungah aa hngat tiah Vawleicung Ngandamnak Bu (World Health Organization, WHO) le Vawleicung Ei-din le Cinthlaknak Bu (Food and Agricultural Organization, FAO) nih an chim. Cu nih cun minung kan himnak le ngandamnak cu ram tlong saram le ramlak tupi/thing kung pawl an himnak le ngandamnak ah hram a bunh zia a fianter. Cu caah, hmailei ah pulrai chia chung in kan him khawh deuh nakding le kan techin fapar hna nih kan sunhsak mi zantlang nundan an conghlawmh khawh peng nakding ahcun ramnung saram pawl ningcang loin soksam lo le, duhdim tein an nunnak caan an hman khawh nakding ah an umnak tupi (inn) zeitluk indah kan dawt le kan zohkhenh khawh timi nih bia tampi a chim te lai…

Ngun Kam (2020 April 8, Cacawn Nithum)

  • Catialtu Ngun Kam cu Thailand ram um Mahidol University ah Master of Science in Environmental Management and Technology a kai cuahmah lio a si.

Zoh Chih Mi Ca Hram:

https://edition.cnn.com/2020/03/19/health/coronavirus-human-actions-intl/index.html?fbclid=IwAR2bPT7S4m7WpXaiOxNCzTRH34cKKz-DJWD1wc7L52g04L7JZBw25UXvhWk

https://www.bangkokpost.com/world/1876459/asias-rapid-urbanisation-deforestation-linked-to-deadly-viruses?fbclid=IwAR0ybFKK5Sz_w8od6gEkj7AHJ8yrnZwD4RQIYo6NcpQyid69vfgt-4IEjF8

https://theecologist.org/2020/mar/26/protecting-forests-will-help-safeguard-our-future?fbclid=IwAR0FvZzWCrqqPR4lxgoN_g5DwWH2kzRufda6-YjgKZp2F4dbW-yx7zWntf8

https://www.weforum.org/agenda/2020/03/biodiversity-loss-is-hurting-our-ability-to-prepare-forpandemics/?fbclid=IwAR2Vpm2DWroiD4CARToe68wS5sqWaaWYTQLqPetlYiiF2WzrCcu94YZB-XE

https://www.usatoday.com/story/news/factcheck/2020/03/21/fact-check-did-coronavirus-originate-chinese-laboratory/2881150001/

https://www.usatoday.com/story/news/factcheck/2020/03/16/coronavirus-fact-check-where-did-covid-19-start-experts-say-china/5053783002/

https://www.sciencedaily.com/releases/2020/03/200317175442.htm

https://forestsnews.cifor.org/64855/covid-19-led-ban-on-wild-meat-could-take-protein-off-the-table-for-millions-of-forest dwellers?fnl=en&fbclid=IwAR1gJGFdDHtXWy46G1XDo4vLz0nfJTBIpb5pNe757bzlisRzUes2op4Vf68

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: