Zei Party Ah Dah Thimfung Kan Thlak Lai?
By Salai Khamh Pek Lian| Chin Digest Vol. 6, No. 4 — Kan ram uknak sining zoh tikah zauk phung (Democracy) hruainak hmang in USDP le NLD cozah hruainak tang ah kum 10 khel te kan kal cang. NLD hruainak a van dih ziahmah i thimnak a nai tuk cang. Kawl ram ah thimnak chung a tel mi Party hi 90 khel te a um. Kum 2020 kawlram pumpi thimnak caah Chin ramkulh in NLD (National League for Democracy), USDP (Union Solidarity and Development Party), CNLD (Chin National League for Democracy), ZCD (Zomi Congress for Democracy), ZNRDP (Zo National Region Development Party), KNP (Khumi National Party), CNP (Chin National Party),UDP United Democratic Party), NUP (National Unity Party), ENDP (Ethnic Nationalities Development Party), UBP (Union Betterment Party), PP (People Party) le Independent tibantuk party hna thimfung thlak ding an si hna. Kan miphun kan ram caah ai-awhtu MPs zuamcawhnak thimfung thlak a nai chin lengmang cang. Mipi nih zei party le candidate hi dah thimfung kan pek lai ti mi a biapi taktak.
2020-2025 kum thimfung thlak nakding ah kum dang nakin mino hi lumsa ngai in van i paih cio a si. Pumpak nih ṭanpi mi party caah ti in chuk le cho zawh cio a si. A tak ahcun mino nih ramkhel kong kan duh lo zong ah ramkhel nih mino a kan duh. Ramkhel le mino kan i ṭhen kho lo. Hlan chan ah cun ramkhel ah hin mino tel phung ah kan rak ruat lo. Cozah rianṭuan mi officer pakhat pensen a la cang mi nih tuah awk phun ah kan rak ruah. A tak ahcun mino kut ah ramkhel hi a rak i hngat tuk ve. Pu Hrang Nawl tuanbia zoh ahcun kum 21 a si ah MP a rak tling ko. Kan ram chung lawng hmanh si loin vawlei cung level in kum no bik MP a tling mi cazin ah a tel. Tutan thimnak ah cun mino chung in MP candidates a cuh ding zong an van um tikah mino thinlung lawng si loin thimfung thlak a tim mi thinlung ah ruah ning phunphun a chuak. A bik in mino hna nih si khawh tawk in thimfung pek nakding ah pumpak nih ṭanpi mi party caah vahvaih cio a si. Kan i ralrin awk tu cu tampi a um nain pumpak ral vennak a ngei lo mi kan tam. Zei party dah kan dirpi awk a si ti hmanh fiang huaha loin mit purh hnarchoih phun in khuate ah siseh, khuapi chung ah siseh, Party puan cal ah i men rianmang in a chok vak mi kan tam. Ṭanh mi party le dirpinak a ruang van hal ah minutes 10 hmanh a chim kho lo mi nih thimfung thlak ding kong chim kan i thawh mi cu a poi ngai mi thil phun khat a si. MPs a cuh ding mi candidates nih kan party caah khualtlawn kan bawm law nikhat ah cuzat kan in pek lai ti in ramkhel tuah ding ah kan i thawh mi hi mino dirhmun ah ruah awk a um taktak. Zei bantuk party le MP caah dah mino nih fakpi in kan dirpi awk a si ti mi kan i fian ding a biapi tuk. Kan Chin ramkulh chung ahcun mino nih biatak tein a dirpi mi party nih teinak a hmuh lai ti cu a fiang ngai mi zong a si fawn.
Kan ram cozah uk ning zoh tikah kum 2010 President Thein Sein (USDP) hruainak in zauk phung hruai ning ah kan hong lut. Kum 2015-2020 cozah lutlai ah NLD nih fawi taktak in hmunhma a lak. Kum 10 chung kan ram zauk phung hruainak in kan kal chung ah zeitluk in dah mipi an diriam i an lung a tlin ti mi cu kan pawngkam sining zoh cio ah a fiang bik ko lai. Sahngar nih arpi a hmuh ahcun sahngar caah a rak i nuam tuk nain arpi caah cun ṭah-ai-hramnak a rak si diam. Cu bantuk dirhmun ah kan ram uknak nih mipi a kan nenh. 2020-2025 kan ram hruaitu ding hna caah thimfung thlak a nai cang ti in nu le pa sin ah biahalnak tlawm te ka ngeih mi chung in an ruahnak an chim mi a um. Kan biahalnak cu tukum thimnak ah Thantlang peng in CNLD, NLD, USDP, UDP le Independent in MPs a cuh ding hna an si i zei party hi dah thimfung pek awk ah a tlak ko tiah nan ruah? ti khi a si. UDP le Independent vote pek awk an tlak lo ti khi si colh. Central a tlai khotu NLD le USDP party an hmuh ning tu cu tam ial te an chim. NLD ah vote pek awk an tlak lonak a ruang an chim ning ahcun NLD cu an chim ning in zeihmanh an tuah lo. Anmah nih a luban an tlaih bak in dinfel lonak ziknawh le eihmur a tam tuk ti khi a si. Cucu thuhnawh awk zong a ṭha lo mi thil a si taktak. Cu pin ah President hlun Thein Sein nih remdaihnak (Peace process) lam a sial mi zong an pehzul kho lo. Ralkap cozah (USDP) kan duh lo tuk mi nih an kan hruai lio hmanh ah mah tluk in ziknawh le eihmuar a um lo an ti. CNLD cu vote kan pek ko hna zong ah a luban (Central) an tlai kho lai lo. Cu tikah vote pek awk kan hngal lo. Phaisa tam deuh a kan pe kho mi party poh vote kan pek hna lai a ti mi tam taktak an um. Ka ruah mi cu miphun dawtnak taktak kan rak pemh lo hi ta ti mi ka fiang.
2020-2025 kan ram hruaitu ding hna vote pek ding in mee an suainak ah MP candidates hna nih an i tinh mi cu an chim cio. NLD le USDP nih cun CNLD he komh in Coalition Government (Party-komh cozah) ding kha an chim ngai. Zei ca kan ti si ahcun Kawl rawn ahcun USDP or NLD a ṭhawng lai ti an fiang tuk. Nain tlangcung mi sin ah cun miphun party nih teinak an hmuh ko lai ti hi a fiang bak mi a si. Cozah ser khawh nakding ah MP 333 hmuh a hau mi si tikah Central a tlaitu ding NLD le USDP khi an tling kho tak lai lo. Cu tikah tlangcung miphun party a sawm hna cu a hau bak mi a si. USDP le NLD nih pohmah 261 in CM (Chief Minister) thimnak cu a um caah CNLD nih CM rian a ṭuan kho lai lo ti kha biatak tein an i tlaih. Central a tlaitu party CM thimnak nawl cu a ngei tak ko. Nain, Chin State Pyine Hluttaw 24 a um. Cu chung ah ralkap 6 a tel cia. A tang mi 18 hi mipi nih thim mi Palai an si. 24 chung ah Palai 13 a tling mi Party nih Hluttaw Speaker a tlaih lai. Hluttaw Speaker tlaihnak ca i palai 13 tlin ding ah hin USDP cu ralkap nih a ngeih mi party a si caah Palai 7 a tlin ahcun ralkap 6 he fonh in Hlawtaw a tlaih khawh. Sinain, USDP in palai 7 tlin cu thil har taktak a si. CNLD chung ah Hluttaw Speaker tlaih khawh nakding ah Palai 18 chung hin 13 tlin hi thil har si lem lo. Fawi tein tlin khawh a si. NLD ca tu ah cun Palai 13 tlin ding cu a fawi ti lo. CNLD chung in Hlutttaw speaker a tlaih ahcun USDP le NLD nih miaknak an hman mi 261 ning ah ramkomh President nih ramkulh CM thim ko hmanh seh law Ramkulh Hluttaw speaker lungtlin a hau.
NLD le USDP nih thimfung thlak ding in zeitluk hmanh mipi sawm hna seh law miphun ah fek tein hram a thla mi nih cun vote pek phung si lo. Vote nan kan pek ahcun cu bantuk kan tuah lai tiah a phunphun an chim ko lai. Nain CNLD nih a khel mi “Miphun Covo” kan in pek hna lai ti cu an chim bak lai lo. Cun, NLD le USDP nih hin teinak hmu taktak hna seh law an chim ning in an tuah tak fawn lai lo. An kan hlennak tawhfung a si. A ruang cu miphun dang nih a ngeih mi party a si. Anmah kawl miphun caah cun zei paoh tuah an i tim ko lai. Kawlram cu Buddhist ram si lai. Khrihfa kan hloh dih hna lai. Kawl holh lawng te kan hman lai an ti i tlangcungmi miphun dolh dih a kan timtu an si. U Ne Win nih Tuluk policy a lak mi an hman. Cucu 1972 kum in an rak thok cang. Tuluk policy ning in cun an ram miphun caah ṭhatnak a si ahcun miphun dang cu an lohtlau zong ah a poi ah an chia lo. Kan miphun karh nakding si ahcun kan miphun caah thilṭha si ko an ti. Cucu Kawl miphun nih an i cawn ve mi a si. Kum zabu 17 lio ah Pyo miphun hi Kawl ram chung ah miphun pakhat an rak si ve ko nain Kawl nih an rak dolh dih hna. An tlau cang. Atu Lai Sianghleiruun Sianghngakchia nih University kainak ah kan hman bik mi Kalay University tiah min an bunh mi khi, tuchun ni tiang ka di a riam kho rih lo. Chin ramkulh, Khaikam khua kam (Kalay University) Chin State College Project hi Nah Wah Tah (န.၀.တ) Secretery 2 Boyoke Tin Oo nih 1990 kum July, 16 ah innkil lung a rak phun lio ah hin Kalay College ti mi min a rak bunh/pe hrimhrim lo. Boyoke Tin Oo nih College sak ding tiah lung a rak phun tikah zei bantuk Ministers le MP hmanh nih Sagaing ramṭhen chung ah a si lo, Chin ramkulh Khaikam khua pawng ah a si, ti cu fiang tuk in an hngalh dih. Nain, Kalay Myo cu Sagaing ramṭhen chung ah a um ve bang, Chin ramkulh ah an sak mi Kalay College ti in min pek loin sak mi a rak si. Kalay College ti si loin Khaikam College ti hmanh in 1993, February 16 ah Sagaing ramṭhen Chief Commander Hla Myint Swe nih onnak a rak tuah ah min an rak bunh hmai sa mi a si. A ruang cu kan Chin ramkulh chung ah sak ko mi College cu, mi zei ramṭhen (Divisions) le ramkulh (States) ca hmanh ah a si lo. Kanmah Chin ramkulh caah a si awk hrimhrim si ko. Midang inn hmun (Areas) chung ah ahohmanh nih vok inn, ar inn le ek inn tibantuk va i sak phung si lo cu mu. Kalay University umnak (location) hi a dik ning te kan zoh si ahcun Khaikam Town, Chin State (Kalay Town, Sagaing Region, Myanmar) 385 ekah tluk a kau. Chin State chung ah 308.56 ekah le Sagaing Division chung ah 76.44 ekah lawng a um. Cu a si ko bu ah zeiruang ah dah Kalay College/Kalay University tiah an ti khawh. Kawl miphun nih an kan namnet ruangah a si. Kan ram ri zong duhsah tein an kan det cuahmah. Cucu kan miphun dolh an kan timh ruangah a si. Cucaah CNLD nih a tinh mi Pinlong biahren ning in “Miphun Covo” lak ṭhan ding a timh mi cu kan dirpi awk bak a si. Kan miphun kanmah tein kan i ṭanpi lo ahcun Kawl miphun nih cun an kan ṭanpi bal lai lo. Miphun party nih cun NLD cozah fih a nung tuk mi eihmuar zong hi an doh khawh lai. NLD le USDP nih Ramkulh caah budget a um cia mi dingfel tein an hman lo mi hi miphun party nih cun a sining le aa tlak ning in a ṭhen phawt lai. Party lawng zoh loin a minung zoh a biapi kan ti mi zong khi a hman tuk ko nain USDP le NLD policy nih a nenh mi MPs caah cun kan miphun caah an ban an samh kho lai lo.
Ramkhel rianṭuannak ah a dik cem mi le a palh lo cem mi cu miphun ca i rianṭuan hi a si. Kawl miphun nih Party pakhat hram bunh in an miphun caah rian an ṭuan mi khi anmah miphun caah cun an palh lo taktak. Kan Chin miphun chung in miphun Party caah MP cuh a tim mi hna hi upat awk an tlak taktak ve. Kawlpa nih cun kan miphun party hmang in Laitlang ah MP a rak i cuh bal lai lo. Miphun a daw mi nih miphun caah rianṭuan a tim ko lai. National ti cu miphun a huap khotu biafang a si. Nationalism ti mi cu miphun dawt/ṭanh khi a si. Nationalism thazaang a der mi miphun paoh an ṭum chuk, a dongnak ah a lotlau thai mi zong an um. Hitler nih kanmah sam sen German miphun lawng hi bawi phun kan si a rak ti. Bawi phun, asiloah miphun sang kan si, ti tiang in a rak ti. Miphun dang caah cun misual tuk a si nain a miphun a dawt, a ṭanh, a upat le a cawisan (Nationalism) a rak si. National ti mi le nationalism ti mi miphun dawtnak kan ti mi hi kan ram chung a um mi vawlei, thingkung le a chung ah a um mi minung dawt khi a si ko. Kan pipu hna an rak cawlcangh ning le kan nunphung ngeih mi hna hmang in an rak tlonlen ning kha a si. Cucaah kan miphun nih miphun dang uknak tang in kan covo lak ding hi a biapi bik mi a si. Miphun a daw taktak mi nih cun kan miphun caah thimfung kan thlak ding a si ko. Kawl miphun hlennak kan i zumh chung paoh cu an sal kan si peng ko lai
Salai Khamh Pek Lian cu M. Res, Geology in Kalay University ah a dih. Lai Sianghleiruun Sianghngakchia Bu (LSSB) Kalay le Zahnak Tlang University Students Fellowship (Kalay) ah hruaitu caan saupi a rak tuan balmi a si.
Chin Digest Vol. 6, No. 4 (November 2020) ah chuah mi a si. Cauk a phanh khawh lo nak a tam caah Online in thazaang a kan petu caah kan rak thlah ṭhan mi a si. ~ Editor
About The Author
