Zei Ruang Ah Hakha Khuapi Ti A Har; Hakha Khuapi Serning Kong Le Ti Harnak Kong Thailand University Pakhat Dothlatnak

Thailand ram ah University tha bik pakhat a simi Chulalongkorn University in Professor hna le sianginn a kaimi Chin siangakchia hna nih Hakha khuapi ah dinti a harnak kong le khuapi serning kong dothlatnak an tuah. Cu an tuahmi cu July zarkhatnak ah Chulalongkorn University ummi Center for Social Development Studies ah Public Forum an tuah i Hakha kong an dothlatmi chimhnak an ngei. Cu an dothlatmi kong cu aa tlakning in a tanglei bantuk in kan hun leh — EDITOR.

 

(Dothlatnak an hmuhmi Public Forum an tuah hnu. Kehlei in – Salai Ceu Bik Thawng, Salai Van Bawi Lian (dothlatnak tuahtu), Pastor Lai Cung (Hakha ti harnak kong a chimtu, Dr. Carl Middleton (dothlat tuahnak hruaitu), Mai Hlawn Tin Cuai (Hakha mincinh hnu in remhthannak le riantuanning bia a chimtu, Salai Mang Hre Lian)

 

Dothlatnak Biahren

Hakha hi Kawlram nitlak chaklei ah fing le tlang an tamnak hmun ah a ummi Chin ramkulh khualipi a si. A luamcia kum tlawmpal in Hakha khuachung khuasa an hung karh vima i dinti ah harnak a tong. Cu lio ah July 2015 dongh ah mincimhnak le kokek rawhralnak a chuak i minung a thong leng kai hmundang ah ṭhial in an um.

Hi Hakha kong dothlatnak nih “Zeitluk in dah ti harnak hi taksa nunnak le zatlang khuasaknak aa pehtlaih: Khuapi pakhat a si i, minung an hung karh tik ah zeitin in dah inn hmun an samh ti le khua an ser ning a si, Ti hram a ngeimi hna pawngkam vialte thing hau le thing hlamnak nih hman tawn mi ti a tlawmter, cun ti pekning le sersiam ning kong ah tangka hman awk an pek hna lo ruang ah ti i zat lonak le harnak a chuahpi” ti pawl kha a langhter.

Khuaram kan sersiam pah in ti kong biapi chiahnak nih ti harnak in a kan runven khawh. Tiva horkuang sersiam ning, atu lio tawlrel cuahmahmi sipin ti peknak le hmanning kong ah Laihlum khuasa hna le ti a hmangmi hna he i fonh in ti harnak in i runvennak, timhtuahnak ngeihchih a herh. Cun, a biapi deuh rihmi cu ṭuanvo ngeitu le mizapi karlak ah i zumhnak, i bochannak le i ngamh tlaknak hna nih Hakha khuachung khuasa hna caah ti pek ning le ti hmuhning ah hngatchan tlak le rinhchanh tlak a siter lai.

+++

 

(2015 July thla min a cinh hnu in Hakha khuapi — Hmanthlak: Dr. Carl Middleton)

 

Biahmaiṭhi

Chin ramkulh khualipi, Hakha cu Rungtlang tang ah a um mi a si i an tlaknak kum 600 lengkai a si cangmi khua a si. Chinram cu Kawlram pumpi chung ah chawleh chawhrawlnak lei ah siseh, inn le lo lei ah siseh, ngandamnak le fimcawnnak ah siseh a sifak bik mi le a har bik mi ramkulh a si. Cu nih a langhter mi cu caan saupi chung nunnak hrampi caah hrambunhnak rian chiahpiak mi a um lo, pin ah Kawlram caan saupi hnahnawh buaibainak kong ruang zong ah a si. Hakha khua ah, milu rel 45,000 ah cheu li ah cheu thum cu sifak harsa mi an si. Hakha mizapi nun pawcawmnak hrampi cu cinthlaknak a si, rian hme tete le tangka kuat chom in a nungmi an si i seh zung a um lonak khua a si.

Hakha khua ah mizapi nih an din mi ti cu Rung tlang in a luang mi tiva hna le a pawngkam i ti a chuak mi cerhti put hna an si. Atu lio bak ah hin cun Sipin nih an pek mi ti tiah chim ding mi a um rih lo. Cu ruang ah, khuachung ah a um mi hna nih anmah tein bu an ser, anmah tein ti hram an kawl i ti peknak le ti laknak kong ah anmah tein hehchet tiah an cawlcang cio i cu bantuk in Hakha khua ah ti an dinnak a si. Sihmanhsehlaw, a luancia mi kum 10 lio hrawng ah ti hi a rak har tuk hringhran cang. A hlei khun in ṭhal caan ah ti hi a har khun i cu nih cun zapi khuasaknak caah harnak a rak pek hna. Mi zeihmanh, amah tein ti aa lak kho lo mi le ti aa cawk kho lo mi cu ti tlawmpal thannak ding ah caan saupi hngak in ti khor ah ti than a si. Cu sining nih nawlngeitu hna le ṭuanvo ngeitu hna a simi Sipin, Ramkulh le Ramkomh cung tiang ah i lungsak lonak a chuahter. Ti kan harnak nih innpa chakthlang kar tiang i rem lonak le buaibainak a chuahter.

Ti harnak a ruang biapi bik pakhat cu ti hna a reu i ti hram a cah hi a si, cucu thingkung hau le mei duahnak nih a chuahter mi a si. Cu lio ah minung khuasa an karh i ti a herh mi le a hmang mi an tam chinchin i minung hi 2000 kum hrawng in letthum tluk cu an karh cang. Cu ti harnak ruang ahcun President hlun U Thein Sein nih Timit ti lak ding in 2014 lio ah nawl a pek hna. Sihmanhsehlaw nihin tiang bangbat in a um i thiamnak (technical) lei chamhbaunak le tangka lei harnak an tong.

Hakha khua nih cu harnak an ton mi leng ah July 2015 ah mincimhnak faktuk in an tong. Minung 4000 lengkai umnak cu ṭih nung mi hmunhma tiin hmunthar ah an ṭhial hna.

An i ṭhialnak hmun ah cozah nih hmun le inn an pek hna, nun khuasaknak hrampi a si mi ti le sianginn bel tuaktan piaknak hnu bik ah an chiah diam. Hmailei an nunnak kong ruah ah, annih cu lothlawh thingphorh in a paw aa cawm mi an si bang, lothlawh awk le rianṭuan awk an ngei ti lo, cozah bawmhnak cu a dih cang fawn, zeitindah khua an sak lai timi a fiang kho hrim lo.

Hi dothlatnak nih aa tinh mi cu: a). Ti harnak a chuahtertu le a ruang bik hna theihhngalh khawhnak; b). Zeitindah ti pekning a si timi chekhlatnak; c). Mizapi nih ti diriam tein an hmuh khawh nakhnga zeitin tuah ding ti mi ruahnak cheuhnak pawl an si.

Dothlatnak cu Hakha khua um cozah upa hna, khuachung um bu kip hna, thawngthanhbu, khuanu khuapa hna le khuami hna sin ah biahalnak in 2014 May le 2016 June le aa tlak mi caholh zoh nolhnak (Literature Review) ah hram kan bunh mi a si.

Hakha chungchung milu karh le minung thial/pem ning (Town population growth and migration)

Hakha um milu zat cu kum 1980s hrawngah 10,000 an si i kum 2001 ah 17,000 hrawng ah an karh chin i kum 2015 ahcun 45,000 an si cang. Cubantuk ṭhiam in Hakha khua kauh le karh cu 1980 hrawnng ah 6.2 square mile in kum 2001 ah 7.9 square mile a si. 2015 kum ah cun 33.4 square mile tiang a phan. Hakha khuachung milu karhnak a ruang cu nu hrinnak, cozah zung le rianṭuantu karhnak le khuate in khuapi ah i ṭhial/pem ruang ah a si. Khuate in khuapi an i ṭhialnak a ruang cu nun pawcawmnak caah ṭuan kawlnak, khuate ah rian le ngandamnak lei zohkhenhnak le fimcawmnak a ṭhat lo ruang ah Hakha khuapi lei an pemnak bik hi a si. Hakha khuapi sersiamnaknak le samhnak (town plan) a rak um ko, khuakhannak tha zong a um nain atu tiang ṭha tein sersiam le remhnak lei cun tha a der ngaingai rih. Cuti Hakha khua sersiamnak le remhnak a tha der ruang ah ti harnak, mincimhnak le a dangdang harsatnak tampi a chuah hi a si.

Ti hmuhning le hmanning (Access to Water)

Hakha ah kum khat chung ruahhang a tla mi cu 1880 mm a si (ruah a tam ngaingai tinak a si). Sihmanhsehlaw ti a um mi i pekning le hmanning cu a luancia mi kum 10 chung ah aa ningcang lo ngaingai. Aruang cu tihnah zohkhenh ning a ṭha lo, ti khonnak sersiam ning chambaunak le milu karh ruang hna bik an si. Hakha khuasa mi tam-u cu ti har cio a si i a bik in ṭhal caan hrimrhim ah cun ngandamnak caah a herhmi rawl chuannak, ti thannak a um lo pin ah ti cawknak caah phaisa zong a dih khun. Chungkhar tampi cu an rian tlolh in ti than ding caansau pi an hngak asiloah ti an cawk. A bikin ti a harsa deuh mi hna cu khuate lei in a rak i ṭhialka mi an si deuh. A ruang cu tikhor pawl cu abu in asiloah pumpak in ngeih cia mi a si caah khuate lei i a rak ṭhial mi caah ti pek ding a um bantuk in pek khawh lo mi zong an tampi ve.

 

(Hlan lio Hual ah chiahmi Rungtlang tang ah inn an sakmi — Hman thlatu: Dr. Carl Middleton)

 

Tihnah aa thleng ning le tihram a kal ning (Watershed transformation and water resource decline)

Kum 1960s hlan ahcun tihnah a si mi Rungtlang le a dang ti hna tlang hna lam le sul a rak um rih lo i ti hna vialte cu thingkung ngan pipi he hring dildel in a rak si. Hakha khua ser a si hnu 1965 hrawng i thingkung le tlang vialte cu duhsah in a kawng thluahmah cang. Abikin 1988 azikhin hnu in Hakha Rung tlang ah ralkap nih hmun an khuar i a pawngkam vialte a hnorsuan ruang ah thingkung ramkung a rawh a zual chinchin. Ralkap uknak ruangah nawl peknak um lo (athli thup) inn sak, lo le dum tuah ruang ah thingkung le ramkung cu an tlau chin lengmang. Khatlei in kum 2014 hlan vialte, Electric mei a um lo ruangah tih-thing le dum kulhnak le a dangdang ca zongah thingkung vialte cu hau le sam a si. Hibantuk thingkung ramkung a um ti lo ruang ah tihnah siseh, tiva te le tidil vialte zong an reu i ti a har chinchin nak a si. Khualu lei tihnah ah thing hau le innsak nih kum 2015 mincim zong a chuakternak a si ve.

Khuachung ti i pek ning le zohkhenh ning (Local Water Supply governance )

Cozah nih ṭha te le felfai tein ti peknak le phawtzamhnak a um lo ruangah Hakha khuasa pawl nih cerhti/tiva te le tihnah um mi poh pumpak in siseh, a bu in siseh, Company in siseh, cozah le a dangdang tiin ti i lak le phawtzamh ning cu rak hman a si.

a). Khuachung (sang le veng) cio i ti committee nih anmah le sang le veng (inn 10 in 150 tiang tbk) cio in ti zohkhenh le i pek a si. Committee cu mah sang le veng nih thim an si i an rian cu ti pipe zohkhenh le ti man kholh ti bantuk a si.

b). Cheukhat chungkhar cu pupa chan in an ngeih mi, an vawlei in a chuak mi cerhti le nawlngeitu sin sok mi tikhor an si caah anmah tein an i tawlrel. Cheukhat cu innpawng a lak in ti pe mi an um bantukin cheukhat cu innpawng sinah ti zuar zong an um ṭhiam. Cu bantuk pumpak in ti ngei mi hna cu mibu le cozah nih tawlrel mi ti committee he rianṭuanṭinak an ngei lo.

c). Khuachung zeimawzat ah cun ho poah nih hman khawhmi tiva te le cerhti a um ve thiam. Mah belte ti a tlawm i ti thiang a har.

d). Tipung le ti dor ti bantuk in Motor le Tun-Bin-Ka in a zuarmi pumpak le kampani fa tete zong an um ve leng.

 

(Cozah nih a tawlrel lio mi Timit in ti peknak — Photo: Dr. Carl Middleton)

 

Timit ti laknak le Cozah nih zohkhenh/phawtzamh ning (Timit and the municipalization of water)

Kum 2014 tiang cu Cozah nih ti kongkau tlangtlak ning le khuakhan ning thazang a der taktak. Kum 2014 February ah Hakha khuanu khuapa nih ramuktu President Thein Sein sinah ti an harnak an chim i an hal hnu lawng ah Timit ti laknak cu pek a si. Cu Timit ti zong cu Laitlang Cozah le Hakha (Sii-pin-Municipa) nih ṭuanvo lak in sak a si. Sihmanhsehlaw ti laknak kongkau le rianṭuan limnak cu 2015 hlan lim dingin i hnawh ngai in an rak tuah. Cucaah Environment Impact Assessment timi (zeitluk in thingkung le ram a hnorsuan le chiatnak/ṭhatnak a chuah pi lai ti) zong an tuah manh lo. Zeitindah ti kan lak lai, ti khamnak kan tuah lai ti mi zong mizapi he ceihmainak a um lo pin ah Engineer pawl nih ti laknak rianṭuan ning a tlam tling lo ngaingai. Atu ca ṭial ni (May 2017) tiang hi an dih rih lo i a tlamtling lo piin an chiah ko. Hi ti laknak cu Electric mei in lak a si lai caah zeitik dah an lim lai i, zeitindah an phawtzamh lai ti le ti man zeizat dah a si lai ti zong fiang in theih a si rih lo. Cun a um cia mi tikhor, tiva te le cerhti tete he zeitindah kan tuaktan lai i kan tawlrel lai ti zong fiang a si rih lo.

 

(Pumpak in ti a pe mi hna pipes pawl hmanthlak — Hmantlak: Dr. Carl Middleton)

 

Ruahnak pek (Recommendations):

Huap kaupi in ruahnak kan hun cheuh mi nih a sawh duh mi cu Hakha khua tiharnak kong ah thiamnak lei (technical) lei harnak le Engineering lei fimthiamnak zuamcawh lawng si loin ti pek ning le hman ning kong zuamcawhnak nganpi a si. Cun, hi harnak kong ah biachahnak le biafunnak nih a um cia mi Committee le a luancia ah ti kong ah i hmuh sualnak vialte a remh le a sersiam ding a si. Khuapi tiharnak kong ah a tanglei chimh mi hna tuahnak thawng in ningcang tein le a ṭhahnem mi a chuahpi khawh lai.

Chin Ramkulh Cozah le Chin Ramkhel Party hna sin ah ruahnak peknak

1. Phung ning tein khuapi sersiamnak le ningcang tein tihram hna timhtuahnak hi Hakha khua ah tuah ding. Hmailei mincimh i runvennak le ti din kan ngeih khawh nakhnga thingkung tampi cin le ti a chuahnak vialte humhim tein kilvennak tuah ding. Phung ning tein le ningcang tein tuah ding mi vialte hi Hakha khuami hna ruahnak le anmah he ceihmainak ah hram a bunh mi a si lai.

2. Lamkam luti, tlang in a luang mi luti lam vialte ningcang tein sialpiaknak nih ti tha a nemter deuh lai i mincim a zorter hrimhrim lai.

3. Hakha khua ah tihnah le tihram vialte zoh dih ding, cun inn le lo hmunhma kaupi a la mi hna kha hmailei khuapi ca ah harnak a pe kho ding an si le si lo felfai tein zoh ding.

4. Hmun aa ṭhial mi hna kha ruahnak kau piin khuasak tintuknak hram an herh mi kha bawmhchanhnak le a hlan an khuasak ning an phak khawh nakhnga lairelpi ding.

5. Timit tilak mi hi tlam a tlin khawh nakhnga le Hakha khuapi nih an hman khawh nakhnga a herh zat in tangka tawlrel piak ding.

Hakha khua tawlreltu cozah sin ruahnak peknak

• Khuachung i a um mi committee hna le a dang rianṭuantu bu hna he i bawm in rianṭuannak nih Hakha khuachung vialte ti phawtzamh ning le hman ning ah a fek mi le a fel mi a si lai.

• Kum khat chung a fek mi le bochan mi ti peknak siter. Timit tilak phawtzamhnak kong ah khuachung i a um mi Committee hna rianṭuanṭi le tawlrelṭi khawh i zuam.

• Hmailei sipin ti peknak kong ah mizapi he biaruahnak ngeih khawh i zuam ding.
Khuanu khuapa sin ah ruahnak peknak

• Hakha khuapi chung ah company rian a ṭuan mi hna, khuachung bu hna le hartong mi hna kha khuapi/khuate ṭhanchonak rian le lairelnak ah an i tel hrimhrim ding a si.

• Thawngthanhbu hna he khuapi khuate sersiamnak ceihmai tik ah hmunkhat ah rianṭuanṭi uh. Ruahnak aa ṭhencheu mi hmun khat ah i fonh khawh nakhnga le lungrualnak a um nakhnga media he rianṭuanṭi hi a biapi.

Khuachung bu le Thawngthanhbu (Media) sin ah ruahnak peknak

• Ti kong ah rian vialte hi khuachung bu hna le cozah he ningcang tein an kal maw? Rian ṭuannak ah khuami hna he lungtling tein hmun khat ah rian an ṭuan maw ṭuan lo zohfel ding.

• Ti chuahnak hna le a mincimhnak hmunhma le ṭih nung hmunhma hna ah thingkung tampi cin ding thazang pek zungzal a herh.

• Khuachung bu hna thilti khawhnak le cozah, sangkip Committee le pumpak rian ngei hna he i bawm in rianṭuanṭi a herh. Phung le lam ning tein thil sining dothlatnak a herh i cu bantuk tuahnak in a fek mi le a fel mi phung a ser khawh nakhnga pehzulh in i zuam ding.

 

About The Author