Zeiruang ah Mon, Rakhine, Karen le Kayah nih 1947 Panglong Min An Thut Lo?

0

Zeiruang dah Mon, Rakhine, Karen le Kayah nih 1947 Panglong ah min an thut lo?

By Thawng Tha Lian S — Kan tlangtar hi tonpumhnak kan tuah caan ah hal le ceih a tong ngai mi biahalnak a si. Nihin ah kan ram chung ah a tlangpi in miphun pa 8 (Chin, Kachin, Karen, Kayah, Mon, Rakhine, Shan, le Kawl) kan um. A sinain Panglong hnatlaknak cu miphun pa 4 lawng nih min kan thut. Cucaah, micheu nih 1947 Panglong hnatlaknak cu a tlamtling lo; Mon, Rakhine, Karen le Kaya an i tel lo e, an ti. Kha lio thil sining tuanbia zoh dih ve lo ah cun cucu ruah awk ngai phun khin a um ve. Asinain, hi miphun pa 4 nih hin Panglong hnatlaknak min an rak thut (khawh) lonak hi fiang tein kan theih ah cun miphun pa 4 (Chin, Kachin, Shan le Kawl) lawng nih min kan rak thut mi hi Panglong hnatlaknak aa dawh khunnak le a tlamtlin khunnak a lang ve. A dotdot tein kan hun zoh lai.

Zei ruang ah dah Mon le Rakhine nih an rak thut (khawh) lo? An konglam hi a tluang ngai ko. Hi miphun pahnih hna zong hi Kawl bantuk in siangpahrang ukphung a hmang vemi an rak si. Mon miphun hi mi upa bik; siangpahrang ukphung a rak hmang hmasabik mi an si. Pahnihnak ah Rakhine hi an si _ upa chang an si. Kawl miphun hi cu 1104 hrawng lawng in siangpahrang ukphung a hmangmi an si. Phundang cun, Mon le Rakhine hnu ah a hung thawng chom mi an si. Anawrahta siangpahrang thok in an hung thawng chin lengmang ii miphun dang ram pawl cu a hun lak thluahmah hna; a uknak le a pennak ram a kau chin lengmang.

Ramkhel lei mit (Political view) in vawlei hi zoh ah cun ram pakhat le miphun pakhat caah a biapi bik mi cu zei ukphung dah an hman timi a si. Ni hin vawlei cung cozah chung tel (UNO member) a si mi hi ram 193 kan si. Hi ram vialte zoh tik ah vawlei cung ram thawng bik si khawhnak ding ah a bia pi ngai mi cu ram thit hruainak caah hman mi ukphung kha a si. Nihin ni tiang ah cun a lar bik le vawlei mipi nih uar bik mi ukphung cu Federal le Democracy ram hruai ning hi a si ko. Cu ukphung a hmang mi ram hi ram 24 in ram 30 kar hrawng te lawng an si. Mi fimthiam pawl cheu khat nih ram 24 an ti, cheu khat nih 26 kan si an ti. Vawlei cung pi milu rel ah zatuak in 40% milu hi Federal le Democracy ukphung a hmang mi ram ah khua an sa hna. Hi Federal le Democracy ukphung a hmang mi ram pawl hna hi nihin kan vawlei ah ram rum bik an si hna. Bianabia ah, USA, Germany, Canada, Switzerland, Australia, India, etc. (Europe ram) pawl hna hi an si. Hi ukphung hi vawlei cung ram vial te caah a tha bik tinak cu si lo nain hi ukphung a hmang mi ram pawl hi vawlei cung ram tha bik, ram nuam bik le ram thangcho bik an si hna ti cu a lang. Hi ukphung theng hman lo zong in ram thawng le ram rum an um ve ko hna. Tahchunhnak in, Russia le China (Taluk), etc. ram hna hi Federal le Democracy ukphung a hmang lo mi ram a si nain vawlei cung ram thawng pawl ah an hun i tel ve. Langhter duh hnawh chan bik cu, hlan lio pi zong in miphun le ram pakhat caah a biapi bik mi cu zei ukphung dah an hman timi kha a si. Siangpahrang ukphung cu kum zabu (Century 5 – 15) hrawng lio ah cun a sang bikmi le a lar ngai mi ukphung a rak si ve _ miphun le ram tam pi nih an rak hman mi ukphung a rak si.


Kan nih Chin, Kachin le Shan te pawl cu siangpahrang ukphung kan hman/phanh manh hlan ah mirang kut tang ah kan rak phan _ ramukbawi, Duwa le Sawbua(Saopha) ukphung in kan rak ii uk hna. Hi kan ukphung nih hin lai a rel ngaingai. Tahchunhnak ah, siangpahrang ukphung tang ah cun ca holh, nunphung le biaknak hna hi pakhat lawng a um kho. Siangpahrang nih a biak mi kha mizapi biaknak a si. Siangpahrang nih a hman mi holh paoh kha mipi hman mi tlangholh ah ser a si. Cubantuk thiam cun, siangpahrang a nunphung kha mizapi nunphung a si dih ve. Curuang ah siangpahrang ukphung a hmang mi Mon, Rakhine le Kawl miphun hna khi zoh u law; Mon miphun caah cun Mon holh phun khat lawng an hmang ko lai. Rakhine zong ah Rakhine holh phun khat lawng si ko lai. Kawl miphun ca zong ah kawl holh phun khat lawng um ve ko lai. Cucu an ukphung nih a rak chuahpi mi a si. Kan nih Chin, Kachin le Shan miphun hna kan sining hi zoh hmanh uh law kan holh le ca a dang lengluang dih hna lai. Kachin zong ah an holh an I dang lengluang ve hna. Chin miphun kan zoh ah fiang ngai in a lang khun. Nihin ni tiang ah tlangholh pakhat te hmang in khua kan sa kho rih lo. Kan holh a dang dih hna. Hihi kan ukphung nih a rak pek ve lo ruang ah a si kan ti khawh.

Cu ruang ah (hi ukphung hmanmi zoh in) Mon miphun pawl hi mi thangcho hmasa _ mi upa an si kan tinak cu a si. Mon siangpahrang cu Kawl an siangpahrang (Alaungpaya) nih a tuk hna ii 1757 kum ah a rak tei hna. Cu hnu cun Mon pawl cu Kawl siangpahrang kut tang ah an phan _ Kawl nih an rak pen hna. Rakhine zong cu 1784 kum ah Kawl siangpahrang a si mi Bodawpaya nih a tuk ve hna i a tei thiamthiam hna _ cu kum thok in Kawl kut tang an phan ve. Cu ruang ah mirang pawl an hung kai zong ah khan kan mah Chin, Kachin le Shan an kan tuk bantuk in Mon le Rakhine cu mirang pawl nih miphun dang le ram dang tuk in a tu hna lo _ Kawl he fonh in a rak tuk hna i Kawl he fonh in a rak uk ti hna. Cu ruang ah 1947 Panglong ah min thutnak nawl an rak ngei lo _ Bochoh Aung San nih a rak ai awh khawh hna.

Karen pawl zeiruang ah dah an rak thut ve lo? An nih hi tuanbia (history) in si seh, ramkhel (politics) lei mit zong in tlawmpal an konglam a hnok deuh ngai. Mon le Rakhine bantuk in mirang pawl nih Kawl he fonh in a rak tu hna lo _ miphun dang tein an rak um. Mirang pawl nih a tu India le Kawl pawl (Burma Proper) khi ukphung pakhat tang ah kum can sau pi an rak uk ti hna. 1935 kum a phak hnu lawng ah mirang nih India le Kawl (Burma Proper) kha then ii a dang te veve in uk a hun timh hna. Phun dang cun, 1935 Burma Act cu kawl pawl uknak ding ca lawng ah an rak ser mi a si. Cu ruang ah, hi Burma Act tang ah hin Karen an i tel ve nak ding a sullam a um lo. Mirang pawl sin in Karen luatnak (Karen National Independence) hmuhnak ding cu a lam dang tein an cawlcangh ve le an rak kal ve ding khi a rak si ko. Cuti in mirang pawl nih India le Kawl pawl a hun then hna lio ramkhel a thlen mi nih cun Karen miphun an thihnak le nunnak a rak thlen ve hna. A rak hnorsuan ngai ve hna.

1945 kum a hun phak ah vawlei ralpi pahnihnak (WW – II) a hun dih le cangka, UN biakhiah le an thawngthanh cu ram tampi nih an rak theih cio hna _ colony tuah a um ti lai lo, mirang sal sinak in mi luat kan si cang hna lai, ti kha a si. Luatnak pek colh ding mi min cazin ah ram tampi kan hun i tel hna. Cu ruang ah, Gen. Aung San nih khan ralkap a sinak chuah tak in ramkhel party (pha-sah-pah-lah political party) ah a lut ii mirang pawl sin in Kawl miphun luatnak ding lam kha a rak khel pi hna. Phundang cun, mirang pawl sin in luatnak lak ding in caan karlak cozah ser ding a rak timh. Kum 1946 ah 1935 Burma Act ning in thimnak a hun tuah pi colh hna. Mon le Rakhine cu mirang pawl an kai hlan pi in kawl siangpahrang nih a rak uk cang mi an si (mirang zong nih kawl pawl he fonh in an rak uk hna) caah hi thimnak ah hin telh chih an rak si.

Hi 1946 thimnak ah hin Karen micheu khat nih kan lut velai tiah an rak ti. Karen pawl cu hi lio kum hrawng tein Rangoon ah khuasa mi an rak tam cang. Tahchunhnak ah, Rangoon khua ii Insein Township khi Karen lawng te deuh an si. Irrawaddy ram then zong ah tampi an rak um cang. Cu ruang ah, kawl pawl lak ah khua a sa mi hi kan miphun hawi hna ii an herh mi sianginn, ngandamnak lei le a dangdang an konglam tlangtla tu um ve kan hau, tiah an rak ti. A fian deuhnak in 2008 phunghrampi he tahchunh in kan chim ah cun, Sagaing ram then ah kan Chin miphun 50,000 leng kan um caah Sagaing ramthen ii a um mi kan Chin u-nau hna i nifatin nunnak ah a herhmi tete tlangtla tu ding ah Chin Affair Minister kan ngeih bantuk khi a si, kan ti lai cu. A si nain, kan langhter cang bang, hi thimnak cu Mirang pawl nih Kawl pawl (Burma Proper) uknak caah an rak ser piak mi hna phunghram in tuah mi a si caah Karen miphun caah cun pehtlaih ter lo in um khawh a si. Cu ruang ah, Karen in an hruaitu Saw Bah U Kyi nih; hi thimnak ah hin lut hlah uh, nan luh a si cun Karen miphun Kawl kut tang ah kan phan kho hih, tiah an rak ti hna. Cucu a bia cu Karen micheu khat nih an rak ngaih lo caah thimnak ah cun an rak lut ve. Thimnak paihbual cu a hun dih ah cun Kawl pa a si mi U Aung San nih a rak tei dih hna. Caan karlak cozah Chief Minister a rak si. Cu ruang ah 1947 Panglong Agreement an hunt hut ah khan Aung San nih a rak ai-awk khawh ve hna _ an mah Karen pumpak in min thutnak nawl an ngei ve ti lo.

Kaya pawl an konglam cu a tluang ngaingai ko. An nih hi mi zei bantuk miphun kut tang hmanh ah a tla bal lo mi, zei miphun hmanh nih pen bal lo mi an si. Mirang pawl kut tang zong ah an tla bal lo ii Kawl siangpahrang uknak tang zong ah a tang bal lo mi miphun an si. Mirang pawl an hung thawn zong ah khan Kawl siangpahrang le mirang colony pawl nih Kaya ram hi nan mah kawl zong nih nan tu lai lo, kan mah mirang pawl zong nih kan tu ve lai lo; a dai mi ram (dinh hmun) ah kan ser lai tiah min sen an rak thut. Cucaah, Kaya hi zei miphun hmanh nih pen bal lo mi miphun an si; an ram le an miphun luatnak cu him tein an rak kilven khawh zungzal. Cucu, vawlei cung ram dang he kan zoh chih ah cun; Thailand ram bantuk khi a si. Thailand ram cu French colony le mirang colony nih min sen thutnak an rak ngeih ve; nan mah French zong nih nan tu lai lo ii kan mah British zong nih kan tu ve lai lo, a dai mi ram (dinh hmun) ah kan ser lai tiah an lung a rak tlin caah Thailand khi zei bantuk colony kut tang hmanh ah a tla bal mi ram a si lo. Cucaah, nihin ah Kaya kan u-nau cheu khat pawl nih, “kan nih Kaya miphun cu 1948 Kawl ram luatnak a hmuh hnu in sal tang mi kan lo e, an ti theu tawn” nak khi a si.

Thawng Tha Lian S
20 November 2020

*A tanglei cauk zoh chih in tialmi a si.

Theihternak: Chinland Post/Chin Digest caanhman catialtu Thawng Tha Lian S nih amah pumpak FB ah a tialmi cu amah hnatlaknak he hika ah kan thlah chin mi a si . ~Editor

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: