July 27, 2024

Rambuai Lio Caan Ah Thinlung Zawtnak A Zor Deuhnak Ding Lam

0

Salai Mangpau | October 7, 2023 —

Rambuai ruang ah thinlung zawtnak le lungzornak he pehtlai in vawleicung ram 250 ah protest-duhlonak an langhter, Demonstration -sandahpiahnak, Revolution-dothlennak, Campaign tel pawl a um ton. Myanmar ram buai lio le harsa in lungretheinak in nun beidonghnak a phunphun intuar a si.  Innchungkhar khuasaknak harsat ruang ah mipi nun beidong mi an tampi.  Thinlung damlonak kong he pehtlai in World Health Organization (WHO) nih hlathlatnak ah thinlung damnak a langhning hi phun 129 a um i, ram buainak ah a um mi hna minung 5 ah mi 1 nih lungthin damlonak an ngei tiah a ti.

Generation Z Mino le Lungzornak

Myanmar ram mino-Generation Z lei in zohtik ah SAC ralhrang dohnak ah mino an si. Myanmar ram Khaupau dohthlennak lamzawh lio caan ah kum 20 hrawng mino tam deuh an si hna. Nifatiin lam an chuak. Ralkap duhlonak an langhter. SAC nih Ralkap thazang hmang in mipi thahnawnnak cu mino hmai ah meithal in an kahthah hna. Cun atu ah PDF, CDF le mipi hriamtlai le SAC kahdohnak ah mipi lei ralkap mino le cheukhat tualchung mipi hna thah le nawn an si kha hmuhton lengmang a si. Ralkap nih mipi lei fear factor tihnak ngei ding in meithal an kah. Hriamngan a puah. Mipi inn an khangh. Nu an thlaihhrem hna. Mah kong a hmutu le a theitu hna an thinlung ah launak le thinphannak in an khat.

Anxiety Disorders ti mi lungretheih tuk nak, hmailei kong a ra ding mi ruah i lungretheih tuk nak ti mi zawtnak hi Canada ram ah hin minung pa 10 ah pa 1 poh hi an tong ti si. Cheukhat cu kanmah Laimi chung zong ah tampi kan tong lai tiah ka ruah, keimah pumpak zong ka tong leng mang. Mipi hmai i biachim holhrel lai silocun  zeitindah sianginn ka kai lai le, hoi ka dah tangka ka lak lai ti pawl zong ah khin acaan caan ahcun hi bantuk lungretheih vansannak hi ka tong tawn.

Cheukhat mipi ralkap lei in raldotu mino ah u le nau, hringtu nu le pa, chungkhat sahlawh rualchan an thihloh tik ah an tuar mi le an mithmuhnak le thawngpang an theih tik ah lungthin zawtnak an ngei ṭheu ton. Mah cu ruang ah lungthin zawtnak impact a chuahpi mi thil sining a dothlat mi le a thei mi an tlawn. Lungretheihnak nih a chuah pi ah 1. Depression- lungthin nuam lo in um, 2. Anxiety- lungretheihnak, 3. Post- traumatic stress- hlan lio lungretheihnak a ton bal mi ruah lengmang tik ah lung nuam lo in um (PTSD) zawtnak an ngei.

Cucaah lungzornak, lungnuam lo in umnak, PTSD lungthin zawtnak pawl hi a tu in a um colh mi a si lo. Myanmar ram mipi nih hmuh ton mi lungretheihnak a tak in ton cuahmah mi a si.  Cun Emotional Roller-Coaster lung faknak/zor tibantuk tampi a um. Nuamhnak, Ngaihchiatnak tein an um theu.

Lungretheih Tontik Ah Tuah Ding Mi (Stress Management)

Lungretheihnak Stress hi minung tampi nih kan ngeih cio a si. Phungdang in chim ahcun stress hi minunnak ah lungretheihnak a ton hnu cun takpum nih a tuar thluahmah. Stress ngeih a si hnu cun thluak lei Stress hormone a rak chuak. Stress hormone ah Adrenaline-thinhun, tih, lau tik ah pum chung in a chuakmi a hang le hliah le caang fahnak tiang zawtnak phunhnih a chuah pi. Stress hormone a chuah tik ah thawchuah a raang, thi a kai, lungtor a raang. Figh or Flight ti mi kan doh lai maw kan tliktak lai. Tahchunhnak ah Accident in khamnak ding ah motor break lamh bantuk a si.

Myanmar ram mipi tam deuh cu caan karlak harnak le lungretheih tuk ruang ah lung sivang le nunduh ti lo tiang in lung zawtnak an ngeih ruang ah nunnak caah thinphang a si ko tiah thinlung zawtnak lei Siibawi Australia ram Central Queensland siizung  Dr. Thet Hte nih ralring peknak a chim. Lung zawtnak a ngei mi hna an zawtnak hramthawk ahcun, lungthin, taksa-pum lei, an cawlcanghning ti in phun 3 ṭhen a si. Mah phun 3 chung in tihnung bik mi le minung nunnak ah thinphan bik mi cu thinhun in kutthlak (Anger Outburst) le zaan hngilh kho lo/ ih khawh lo (sleeplessness) hna an si.

Mah nun beidongh zawtnak a langh ning hi pakhat hnu pakhat aa pehtlaih peng ahcun a hnu ah minung tlamtling ti lo mi (Mihrut) dirhmun tiang a phan kho mi a si. SAC nih uknak a lak hnu ah aa duh mi nungak tlangval kar ah thihnak a tong mi, thongthlak tlaih a tong mi, nu tlaihhrem a tong mi, fa le sianginn kainak kong ah lungrethei mi, fa le dohthlennak ah nunpek in hriamtlai mi hna kong le hliamtuar in pumsa tlamtling ti lo mi hna kong, ramlak  tli/zaam mi hna nih khualei kaltak mi hna kong a ruat peng mi ( Survivor guilt) phun lungzawtnak, thinphang in tlikzaam caan ah pawcawnnak a har, rian ngei lo, fa le kong le inn le lo kong le hmailei khuakhan lei relnak kong ah chungpit vansang in a um mi,   khuafak tuk ruat / pehzulh in ruah peng ahcun lungzor zawtnak hi ngeih colh a si ko.

Lungthindamnak Ah Tuahdingmi Lam (Problem Solving Method)

Lau le ṭihnak ngei mi lungzor zawtnak a ngei mi cu mipi nih kan nek hna ding a si lo. Mipi lei nih Support pek a herh. Lungthin zornak – Stress Management ah pakhatnak ah lungthin nih a celh ti lo mi lungfaknak a um tik ah zoh sawh ding a si lo. A thinlung faknak hram (Problem- Solving Method) kha kawl hmasa a hau. Thinlung faknak a dam khawh nak hnga tuahding le hrialding phun tampi a um. Tuahding mi ah minung thutdir eidin phun thlennak (Lifestyle) thlen a herh.

Minung nih lungzornak a ngei caan ah rianṭuan a zuam ti lo. Ka sung ko lai tiah lungzornak a ngeih sual ahcun lung damlonak a ngei colh ko lai. Cucaah mah lunglei damlonak caah lungzornak ngeih lo hi a bia cem mi a si. Mental Health impact lungzor zawtnak ngeih lo ding ah a tha cem mi cu United-lungrualnak a si. Connected-pehtlainak ngeih a hau. Mi kip nih lungrualnak he dohnak ah lungzor zawtnak ngeih a si kho lo. Mipi dihlak pehtlainak ngeih peng a herh. Pakhat le khat thazang peknak ngeih a herh.

Timhmi Tlinternak Le Mikip He Pehtlaihnak A Herh

Cun Motivated – dohthlennak ah teinak hmuh ding ah thil a kan tuahtertu lungthin kan timh mi tlangtar phan ding in kan tei hrimhrim a herh. Kan tei ahcun zeidah kan tuan awk a si timi ruahchannak kan ngeih a hau. Ngandamnak caah zeidah ka tuah lai? Zatlangnun ṭhanchonak caah zeidah ka tuah lai? Fimcawnnak caah zeidah ka tuah lai? Kan miphun caah zeidah ka tuan lai? Mah vialte khomh in motivated lungthin ngeih a hau. Nangmah lawng in um hlah. Hawi sinah va kal. Lungretheih tuknak le vawlei cung ah nun hmamh huam lo dinh phun in na si ahcun nangmah lawng um tuk hlah. Hawi sin ah khin va kal law va um ve. Hawi sin na um ahcun na khuaruahnak le lungput ning tlawmpal ai dang deuh lai.

Vawlei cung ah keimah caah cun keimah ka tha bik ko ti mi lungput ngeih zungzal a herh. Vawlei cung ahhin hohmanh i bochan hna hlah. Mi nih an kan bawmh lai, mi nih an kan hnemh lai ti mi zong i bochan hna hlah. Keimah caah cun keimah hi ka ṭha bik. Keimah caah cun keimah hi bawmtu ka si ti mi lungput le ruahnak ngeih khawh i zuam.

Ngandamnak Kong Check Le Theihkauhnak Tuah

Mitku thaw tein hngilh khawh ding, ih can suimilam 7-8 tiang hngilh piak ding. Thinlung zawtnak, nun beidongnak a tuar mi hna zohkhehnak lam phun tampi a um. Minung pakhat le khat zawtnak a langhning aa khat cio tik ah i thlopburning lam tampi in a um ve.

Sii lei in thlopnak,

Thinlung lei thlopnak (Psychotherapy), Siizung kai in thlopnak (Hospital and Residential Treatment), Innchung te ah thlopnak (Lifestyle Treatments and Home Remedies), Biaruahnak in thlopnak (Talk Therapy), Electric dat he thlopnak (Electroconvulsive Therapy) hna in thlop khawh a si.

Pumsa damnak ding caah cun, Excise pumsa cawlcanghnak a phunphun tuah, Lamkal- Working, Ti Lio ding, phun tampi an um. Cun, Hla ngai pah ding, Ngandamnak he aa pehtlai mi eidin piak a herh, Zaan mitku thaw tein hngilhkhawh i zuam ding, thahri le pumsa (body massage) hmeh/nampiak pah lengmang a herh.

Reference/

  1. Hello Doctor Health Gorup, စိတ်ဖိစီးမှု (Stress),

2.ကိုဝင်းမင်းက သြစတျေးလျနိုင်ငံ Central Queensland ဆေးရုံက စိတ်ကျန်းမာရေး အထူးကုဆရာဝန်ကြီး ဒေါက်တာသက်ဌေး ကို VOA Burmese Interview,

3.စစ်အာဏာသိမ်းမှုကြောင့် စိတ်ပိုင်းမထိခိုက်အောင်, VOA Burmese,

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)