Caholh Cawnnak Lei In Ph.D Degree A Hmumi Dr. Kenneth Van Bik He Biaruahnak
The Chinland Post| 2018 March 7| Dr. Kenneth Van Bik cu Kawlram in B. Sc le B. D degree in sianginn a dih hnu 1990 kum ah US, American a phan. American a phanh hnu ah M.A in religion, M.A in linguistic a cawn hnu ah University of California -Berkeley in 2006 kum ah linguistic in Ph. D degree a kan lakpiak. Chinmi linguistic cawnnak le caholh lei ah kan i bochanmi kan pa pakhat a si. Linguistic a cawnnak a ruang le a hmuhtonmi? Miphun dang caholh le Lai caholh kong? Chin miphun holh phunkip hi Linguistic hna nih an hmuhning? Chinmi tlangholh le cozah zung caholh ca kong ah a hmuhning? Laitlang a tlawn lio ah a hmuhtonmi kong tibantuk biahalnak tampi kan hun tuah.
Dr. Kenneth Van Bik hi Chinmi ah Linguistic in Ph. D a awngmi hi amah lawng a si. Amah hi Chinmi nih kan bochanmi taktakmi Rev. Dr. David Van Bik fapa a si. Atu hi American sianghleirun pakhat ah rian a tuan liomi a si. Chin ram a rak tlun lio ah The Chinland Post nih muilang TV in biaruahnak kan tuah. Cun, Chin Digest ah kan chuah than. Cu kan chuahciami cu The Chinland Post careltu sin ah siaherhnak he kan hun in hrawmh than hna.
Chin Digest: Na konglam tawi le na sianginn kainak a hmasa bik ah hngalh kan duh ko?
Hakha ah tangriat tiang ka cawn. Rangoon ah siangsangrun ka kai. Rangoon University in B.Sc ka awng. MIT in B.D ka awn hnu ah ka pa sianginn a rak kainak, American Baptist Mission of The West ah M.A in religion ka dih. M.A in linguistic ka dih hnu ah linguistic in 2006 ah Ph.D degree ka la.
Chin Digest: Zapi caah Linguistic hi thil thar ngai a si. Zeitin dah linguistic cawnding ah duhnak na ngeihning le na cawnning a si?
Hihi, Lai holh i Pathian remruat timi khi a si. M.A in religion ka dih tik ahhin ka pehmi cu Ph.D in linguistic a si lo, Ph.D in theology timi ka peh. Kum hnih ka peh i Lai kongkau, kan pipu hna nih Pathian an rak biakning timi kha tial ka duh. Ka kainak Graduate Theological Union, California- Barclay nih sayate va kawl hna, kan in bawm kho lai lo an ti. Cu tikah James Madisolve timi pa theologian thiam ngaingaimi kan i tong. Vanthat ah a siangngakchia kha kumkhat chung Laiholh a ka chimhter.
Ziah! nang hi theology nakin linguistic ah pei na lung a luh deuh ko hi a ka ti. Kannih cu Linguistic hi cu a cawng khomi caantha a ngeimi kan si lo caah a si ka ti. Linguistic i thial na duh ahcun keimah nih kan bawmh lai a ka ti. Ph.D in theology kha kum hnih ka cawn cang nain ka kaltaak i Ph.D in linguistic kha kaa thawk. Hawidang cu kum (6) ah an dih khawh nain kei cu kum (9) lawng ah ka dih. Pathian remruat a si ka tinak cu University of California –Barclay i Ph.D program hi aho poh nih rak sok ciomi a si. Kanmah tehna linguistic background a ngei lomi, Linguistic in B.A le M.A lakah kei M.A religion in ka va luh khawhmi kha Pathian remruat ka ti duhnak cu a si. Ka pu pa James he khan i tong hlah usi law, a sok ngam ding hmanh ka si hnga lo.
Chin Digest: Linguistic kum (9) chung na cawnnak le research na tuahnak ah na hmuhtonmi le harnak na tonmi hngalh kan duh ko?
Kawlram i ca kan cawnning kha aho poh nih hngalh cio le mirangca kan thiamning zong kha a thuk ngaingai lo. Cacawn ning zong kha critical thinking, analytical bantuk kan ngeih tuk lo caah a hramthawk ah cun a har ko. A thiam bik ka si bal lo nain Pathian nih a ka dawt i camipuai cu ka awng zungzal. Harnak timi ahcun ka van a tha ngaingai. Ka luhka, kumkhatnak ah cusin scholarship an ka pek. Kumhnihnak ahcun keimahte in scholarship kaa hmuh. Cusin leng in nunnak caah pekmi bawmhnak ka hmu. Kumthum, kumli nak khan cun cachimhnak nawl ka ngei ve. Kan sayate cachimh ka bawmh hna. Khati ka bawmh tik hna ah tangka an kan pek leng ah cusin man pek ka awl rih. Pathian zaangfahnak thawng in kum (9) ka kai chung ah cusin man ka pe bal lo.
Linguistic timi cu holh umtuning hi kan kherhlai. Miphun pakhat nih holh kan thiammi kha zei set khi dah an thiam timi khi kannih nih kan kherhlaimi cu a si. Grammar ti ruah poh ah 8 part of speed kha a si. Nain kannih linguistic pawl nih cun cucu a si ve lo. Grammar tiah kan ruahmi cu miphun pakhat nih, holh pakhat an thiammi kha zeitin dah an thiam ti khi kan zohmi a si. Laiholh kha mirang holh in kan hrilhfiah lo. Laiholh kha Laiholh umtuning hoih in kan hei hrilhfiah hnga.
Bianabia ah; Lai holh ahcun khoika ah (post position) kan hmang. Hakha kha position, ah kha post a si. Mirang holh ahcun at Hakha ti a si hnga. At kha cu Hakha hmai a um caah preposition a si hnga. Mirang holh ah preposition a um cu ta tiah Laiholh ah khan preposition kan kawl lem lo, post position a umvemi tu kha kan zoh. Holh hi amah holh nih a ngeihning, sining hoih le phunglam hoih in kherhlai le hrilhfiah kha Linguistic nih kan i zuammi a si.
Chin Digest: Kan caholh, kan nunphung an biapitnak le an pehtlaihnak na hmuhning?
Nunphung le holh hi cu aa then kho lomi a si. Holh hrimhrim hi kan nun ton ruang ah aa chap zungzalmi a si. Cucaah, nunphung chung ahhin holh hi a nung. Holh timi chungtel pakhat cu kan holh le kan nunphung kha kan fale sin i kan hei pekchanhmi khi a si. Phundang in kan chim ah cun na fale nih na holh kha an hman ti lo ahcun cu holh le nunphung cu a thi ko. Khrihfa kan biaknak nihhin kan nunphung le kan holh hi a kilven.
Chin Digest: Miphun dang holh Lai biafang nih a tlinh lomi a tam tuk an ti, a rum le rum lo kong na hmuhning?
Lai holh a rum, a sifak timi cu mah le hmuhning cio a si hnga. Tahchunhnak ah Laimi hi taza aa cuaimi balmi kan si lo i Lai biafang in tazacuai cu kan ngei ve bak lo. Laimi nih coka kan rak ngei lo i Kala pawl sin in coka cu kan i hlan i coka cu kanmah ta a si ko (Coka hi miphun dang holh kan i laakmi a si tiah a hngalmi kan tlawmte lai-). Cun sadah zong kha Kala holh kan i laak i Laiholh ah a cang ko. Kan ngeih komi miphun dang holh kan i hlanmi hi cu a poi tuk.
Asinain kan ngeih lomi kan i hlaanmi hi cu a sual ah ka ruat lo. Vok khi a nun lio ahcun pig an ti i an thahmii sa khi pork an ti. Caw khi a nun lio ah cow an ti i an thahmi sa khi meat ti a si. Pork le meat kha France holh an i hlaanmi a si ko. Atu ahcun meat le pork cu anmah holh ah a cang. Cu bantuk in kan Lai holh zong kha kan i hlaan tikah kanmah holh ah kan canter ko hnga. A si kho lo tuk in kan i hlanmi belte cu a tha ve lo. Tahchunhnak ah pungsan timi nakin muisam hi hman deuh ding a si ko. Pungsang nih a sawh duhmi khi muisam nih a sawh khawh pah dih ko lai.
A rum lo rum lo timi kong ah hin, holh hi an i dawhning cio a um. Baibal ca hun i laak ning law Daniel chung ah kan hmuhmi cu; kut kha a rak chuak i vampang ah khan ca kha a vun tial zuaimai ti a si. Zuaimai cu Greek le Mirang zong aha um lo, Lai ah a um. A sullam cu Laimi nih kha bantuk zuaimai timi hi linguistic nih cun (expressive) thil kha a siningte in a a hun langhter. A kal detmat ti cu a kalmi pa kha mi thia, mi hme nawnte a si khi a langhter. A kal duatmat ti ahcun a thaupi, a nganpi a si khi a langhter. Hi bantuk hi miphun dang nih an ngei ve lo. Cun ka lung a hring, ka mit a thi tibantuk hi holh dawh tuk le hlathlai awk tlak an tampi ngaingai. Hi zawn ahhin a rum ti awk an tha ve ko.
Kannih hi kan nunphung ah thil tampi kan ngei lo. Thil lei kong ahcun kan chambau hrimhrim ko. A holh kha a rum maw, a chim khawhmi kha a tha ve maw ti ahcun kannih linguistic lei nihcun holh kha a tha deuh le a chia deuh, a rum deuh le rum deuh lo kha um kho lomi tluk a si. Laiholh nih kha bantuk a ngeih vemi kha khoika poh ah chuahpi ngam ve ding a si.
Chin Digest: Mirang holh kan i hlanmi Lai awchuah in kan tialmi cung ah na hmuhning?
Mirang holh kan i hlanmi hi cu Lai awchuah si lo in anmah Mirang biafangte in tial ah a tha. Tachunhnak ah mawtaw ti si lo in motor tiah tialding a si. Editha ti loin Editor tiah tialding a si ko. Cun ripawt tiah tial lo in report ti tial hi ka pommi le ka duhmi a si. Kawl holh kan i laakmi tu cu kawl biafang kan hman lo caah lai holh umtu ning in kan hrilhfiah than ve. Camipuai ka phi timi cu a dihlak in Kawl holh a si. Laiholh in kan hman tikah cun camipuai ka phit tikah tiah kan tial. Phit timi biafang hi Kawl ah a um ve lo.
Chin Digest: Kan Lai holh hi a luancia kum 15 hrawng in cuanh tikah a thangcho na ti maw, na hmuhning?
A thangcho ngai tiah ka ruah. Kannih ramchung kan um lio ah news paper hi kan rak ngei lo. Atu cu thawngzamh timi biafang kan ngei cang. Kannih chan lio ah Laica kan rel khawhmi cu Sunday school ca, Laica tangli tiang cawnmi cauk, baibal ca, baibal hrilhfiah le pipu tuanbia tibantuk lawng khi kan rel khawh. Atu ahcun vawleicung khua zakip tiang rel khawh ding in thawngzamh ca, news paper le journal Lai caholh in nan kan chuahpiak khawh caah Lai holh hi a thangcho bak ka ti. Hinak zong in a thangcho rih lai tiah ruahnak ka ngei.
Chin Digest: Chinmi kan holh kan i hngalhpiak hna lo. Lai, Laizo, Khumi, Cho, Gamhau in kan holh cio. Linguistic a kherhlaimi nih kan hrihhram cu kan i khat ko nan ti, zei khi dah kan i khahnak le kan holh aa pehtlaihnak an si?
Na biahalnak cu a tha tuk. Hal tlak taktak a si. Asinain tampi chirhchan lak in chim a haumi a si hnga. A fawinak in chim ahcun Chin miphun holh an i pehtlaihnak hrilhfiahnak a fiang ngaimi pakhat cu; Verb kan hmanning aa khahmi zawn ahhin a si. Lai holh in ka lung a tling kan ti. Ka lung a tling tikah tiah kan then. Ka lung na ka tlinh tikah tiah kan then. Chin holh pohpoh Asho, Cho, Dai, Gamhau, Laizo zong nih an ngei. A ngei lomi cu Mara le Khumi an si. Sihmanhsehlaw, a hlan ahcun an rak ngei timi langhternak a um kho.
Chinmi nih khati aa thenmi kha kan rak ngeih ti ahcun hmunkhat ah umtimi, holh khat a rak hmangmi kan si caah a si lai tiah keinih cun ka ruah. Kawl nih cun an ngei lo. Tibet zong nih an ngei lo. Tua (သြား ) an ti hi zei bantuk an chim poh ah tua zungzal a si ko. Kan Lai holh conservative ngai a si. Cu ruang ah linguistic lei i tuanphung (history) a zulmi pawl nih cun kan Lai holh, kan Chin holh hi a man an ngeihter ngaingai. Zeicatiahcun, hi Lai holh pawl hun pehtonh tikah holh hlun an ngei rih timi kha a langhter.
Chin Digest: Chinmi tlangholh kan ngeih khawh lonak le official language kong ah na hmuhning?
Keinih ka duhmi cu tlangholh (common language) si lo in tlangholh tampi (common languages) ka duh. Cucu, aa khat. Tahchunhnak ah Canada hi official language pahnih an ngei, France le Mirang. Switzerland khi pali hrawng an ngei. Tedim ah Hakha pa thlaruk a um ahcun Tedim holh a thiam. Tedim pa kha Hakha ah thlaruk a um ahcun Hakha a thiam ko. Hakha pa nih Mizoram ah thlaruk a um ahcun an thiam ko. Mindat ah kumkhat an um ahcun an thiam ko an ti. Cu nih a langhtermi cu Chin holh pawl hi aa hlatpi an si lem lo, an i naih ngai ko.
Pakhat le pakhat upanak kan pek i kan holh cio kha thiam kan i zuam ahcun common languages kha a ngei khomi kan si. Cucu, khoika dah a langh ti ahcun Tahan ah a lang. Tedim pa, Hakha pa, Falam pa le Mizo pa kha anmah holh cio in an i chawn. Tedim pa nih Hakha pa cu anmah Tedim holh in Hakha pa nih Hakha holh in a leh. Cucu Tedim pa nih aa fiang ko. Hakha pa nih Tedim holh a hau lo, Tedim pa nih Hakha holh a hau lo. A herh tu ahcun a holh thiam fawn.
Chin ca hi a sang deuh in cawnnak ser le cawn dingmi a chungum (content) pawl kha zeiti maw in dik i khat kho seh. Tahchunhnak ah “Pa Lo” kong kha taangthum nih cawng hna sehlaw, Cho, Dai, Gamhau, Laizo, Matupi, Khumi, Lai tibantuk kan holh cio in kan tial dih ahcun holh vun i pehtonh ding khi a fawi lai. Cun Matu asiloah Tedim lei tuanbia pakhat kha cu bantuk thiamthiam in kan tial i kan cawn ahcun common languages cu a chuak lai ti ka zumh ko. Khakha a chuah ahcun aa dawh ngaingai thil a si hnga.
Cucaah, cun Switzerland nih holh (5) official language an ngeih ahcun kannih kha holh (10) ngei usi law, zeidah a poinak a um. “Common language timi hrimhrim kha a palh tiah ka ruah, common languages tu kan ngeih awk a si. A rumcia kan simi i sifahter kha cu a har tuk”.
Chin Digest: US university pakhat ah cachimh rian a tuan tiah kan in theih. Zei tik kum in dah na chimh i zeidah na chimh hna, hngalh kan duh ko?
Ka riantuannak hi Sanozi State University ah a si i ka riantuannak department hi department of linguistic and language development ti a si. 2007 in a tu tiang ka tuan. Anmah an ka pekmi title hi lecturer a si. Kan department i course a ummi poh ka chimh dih hna. Lecturer le Professor hi Ph.D veve kan si, kan degree cu kan i khat ko. Annih hi rian an rak luhning an san deuh caah an rank zong a sang deuh. Ka chimhmi tu cu Introduction Linguistic, Critical thinking, English Linguistic, Social linguistic, communication tibantuk a phunphun khi ka chimh ve hna.
Chin Digest: Linguistic lei sianginn kai a duhmi caah lam hmuhsak na kan duhmi?
Linguistic kainak kong si lo in sianghleirun kainak kong hi ka chim lengmangmi a si. Phungchim an ka fial tawn zong ahhin chungkhar biaruahnak in bantuk in ka chim theu. CNN ahkhin rian a tuanmi pakhat nih “Faith of my Father” tiah ca a tial. Kannih kan innchungkhar ahcun college kai lo ding hi caantha kan ngei lo (Not attending college is not an option). College kan kai hrimhrim a herh timi cu kan chungkhar policy a si a ti.
A fale hi amah bantuk minthang le siibawi zong an um. College tu cu an awng dih. Cucu, kan Chinmi innchungkhar policy si cio dih sehlaw ti ka duh. A donghnak ahcun thluak aa tatmi kha mi hruaitu le lam a kan hruaitu le a kan zohkhentu kha anmah thiamthiam an si. Rum sawhsawh tehna hi cu miphun hruainak ahcun a tling lo tiah ka ruah. Mah lawng in cun college zong kai khawh taktak a si lo. Kannih ram hna ahcun chungkhar bak in tan hrimhrim a hau.
Kan thluak hi kannih kan ei ding a si, kan thluak hin kan i cawmding a si. Cu thluak kan i tatnak hmun cu college kainak le sianghleirun kainak hmun hi a si. Cu policy cu Chinmi nih kan ngeih cio le sianghleirun a kaimi kan tam ahcun kan ram hi tampi a thangcho hrimhrim ko lai.
Chin Digest: Chinram na rak phanh i naa lunghmuih lai ti ka ruah. Chinram kan thanchonning kan dirhmun le na siarem lomi tete na ka chim kho hnga maw?
Kum 24 ka tlung ti lo, avoikhatnak ka rak tlun a si tikah Chinram hi ngaihnak lawngte a si i a chiatnak hmuh a har ngai. A hnawmtaammi zong nih hna ka hnawh lem lo. Keimah nih kaa lungsi bikmi cu ka hei ruah ning ah, Hakha ah Kawl holh a leng tuk lai tiah ka ruah. Asinain Hakha zalam tlang i kaa chawh tik le khoika ka kalnak poh ahhin Lai holh hi a leng ngaingai. Kaa lawm taktak. Kan holh a nun ahcun kan miphun le kan nunphung a nung lai tiah ka ruah.
A phunphun in kan signboard Kawl holh rumro in aa tialmi tehna hi cu Kawl ukmi kan si caah aa tial ve ding a si ko nain kan mibu kan lennak ahhin cun Lai holh hi a leng ko caah kaa lungsi ngai. Ka lungthin tlawmte ka sia a remh deuh lomi cu kannih kan rak than lio i kan hmuh tawnmi kha an um ve ti lo. Tahchunhnak ah kan inn thlang Hriangkung hna an um ti lo. Kan rak i thanpimi thil pawl kha a dangdang nih an airawlh ruang le an um lo tikah kan sia a rem lo, kaan ngai hna.
Cu zong hi thil aa thlenmi kha a si ko. Ka ruah tawnmi cu Chinram hi zei ruang ah dah kan ngaih tawn hnga ka ti. A taktak ahcun Chinram hi kan ngai ko. Kan rak thannak, kan rak tlonlennak a si caah a si. Kan sia a remnak le kan lung a lennak taktak hi cu kan thawhkehnak, kan kokek ram hi a si ruang ah a si.
Hngalhternak: Hi cabia cu nizan nai ah biaruahnak kan tuahmi a si lo, 2014 kum Chin Digest chuakmi ah kan rak langhter ciami a si. The Chinland Post sin nawlhalta lo le theihternak tuah hmasa lo in hi cabia cu mi zei hmanh nih laakpiak, hmanpiak kan siang lo ti zong kan in theihter chih fawn hna. (Editor)
About The Author
