Dr. Aye Aye Ngun le Chin Digest Biaruahnak
Dr. Aye Aye Ngun cu Hakha College a dirkum in a hmasa bik Principal a tuan cuahmahmi a si. Kalay University, History Department in Hakha college ah aa thialmi a si. Atu lio Hakha college an dirhmun kong ah Chin Digest nih biaruahnak kan hun ngeih.
CD: Atu lio nan tuahmi le nan dirhmun rak kan chim law kan i lawm ko hnga.
AAN: Atu lio hi kum khatnak cu hei si rih i, siangngakchia hi 218 kan um. Siang cachim hi 25 kan si. A dangdang zung lei riantuantu hi minung 80 hrawng an si. Atu dirhmun cu a tlamtling ko. Hmai kum lei hin cun minung zahnih
hrawng cu an hei si tik ah a dang cu poi lo nain ti lei hi kan harsa sual lai ti ka phang. Ti hi an kan pek ko nain a caancaan ah a harnak khi um tawn i, mahte balte hi a harnak um te lai tiah ka ruah.
CD: Atu kum ahhin teh ti cu nan har maw, khuachung he aa hlat ngai fawn tikah tihar caan ah zeitin dah nan i tawlrel?
AAN: Ti cu an kan pek ko. Asinain a caancaan te ah khin a har tawn i si. Kan har caan ahcun Siipin khi phone kan chawnh tawn hna i, an hei kan pek tawn, an kan hlut. Cun Hakha Rescue Committee (HRC) nih khan a kan bawmh pah tawn.
CD: Atu tiang nan kal cangmi chung ah teh zeidah a dang nan harsatnak bik a si?
AAN: A dang ahcun a harnak a um tuk lem lo. Cacawnnak lei zong ah mithmuh kuttongh cawnnak (practical) ah hman dingmi ah a kan pekmi zong a tha ngai ko. Atu i, kum khatnak ca lawng hmanh si loin hmailei pi i, Master level ca tiang hmanh ah khin an hmanrua (etuipment) hi a tha ngai.
CD: Siangngakchia 218 le Major pariat a ummi ah cachimtu 25 lawng hi nan i tingzo ko maw?
AAN: Kan i tingzo ko, Major hi pariat lawng a um i, a tampi si lo. Cun atu hi cu kum khatnak lawng an si tik ah Major pakhat ah minung pahnih cio tal hi cu cachimtu an um i, a za ngai ko.
CD: Major pariat a ummi cu a zate in na kan chim kho hnga maw? Mah cun mah Major pawl cu department in a dang tein an um kho cio maw?
AAN: Myanmar, Geography, History, Physics, Chemistry, Mathematics, Zoology le Botany hna hi an si. English, Philo le Paalih te hna hi cu Minor subject in an um. Cun department hei ti tik ahhin a room zong cu kan i nguh rih lo ruang ah cachimtu pawl hi cu hmun khat ah an i fonh i an thu chung rih ko. Department a dangte in kan chia kho rih
lo. Cu lawng si lo, Ohchohzi (Administration) lei umnak ding hmunhma (main building) zong a um rih lo. Asawng pakhatnak ahhin room khat cio ah kan hei pek hna i, mahti cun a remnak in um cio si rih ko. Convocation hall le Library te hna zong a um rih lo.
CD: Department si seh, atu na chimmi chung bantuk in thutdirnak hmunhma a um lomi zong a tam ngai fawn. Hi ruang ahhin mi cheukhat nih chimceih a tam ngaimi cu tukum ah College hunnak an tuahmi hi a tuan tuk deuh, zei hmanh ready te a um hlan ah hunnak an tuah tiah an ti? Mah kong ah nang zeitin dah na hmuhhning si?
AAN: Mah kha cu a dik ko. Kan hunka lebang ah khan cu cacawnnak inn hi pahnih lawng a um. Zei hmanh zong um rih lo. Zei hmanh zong a tlamtling rih lo. Cachimtu hmanh kha a zate in an kan kua kho rih lo. Cun cachimtu si lomi Administration lei riantuantu zong tlamtling tein a um rih lo. A thawkka lebang ah khan cun minung panga lawng an um. Inn te hna zong sak pah chom, ti te hna zong a tlamtling rih lo. Mah bantuk dirhmun khan hunnak tuah a si tik ah a har cu har ngai te. Cucaah mi cheukhat nih an chimmi an hun a tuan an timi hi a dik ko. Kannih nih kan timi cu a tlamtlin deuh hnu ah kai hram thawk silaw kanmah ca zong ah har lai lo. Siangngakchia zong an i nuam lai. Harsatnak cu tampi ko. Asinain mahti hin kum khatnak cu an hei kai ko i, cachimhnak lei belte ahhin cu cachimtu nih hin kan tei ko. Cawn awk a simi tha tein kan chimh ko hna. Asinain facility kong tu ah khan cun a bau ngai rih.
CD: Sianginn hun hram an thawk hrawng ah khan cachimtu pawl nih Hakha i hong i thial ding kha an i harh ngai cio, phun dang chim ahcun an huam theng hna lo ti kan theih. Mah cu zeitin dah hika ra ding hi nan i thiahning a si?
AAN: Hika i a rami cachimtu cheukhat hi cu promotion in an ra. Promotion a si tik ah rat lo kha si kho ti lo. A cheukhat belte cu lahkhah kha a let hnih in an pek lai tiah an chimmi a um i, mah kha theih ruang ah anmah tein a rak sokmi zong an um. Cun cheukhat cu upa te nih an van zoh i, a herh an ti ruang ah rian kaiter lem lo zong in an hun kuatmi zong an um ve ko. Mah bantuk ahcun Kalay University in a rak kaitermi an tam bik. A dangdang promotion le mahte in a sokmi ahhin Magwe, Monywa, Taungyi, Ma Oo Pin tbk zong in an ra hna.
CD: Hika a tuanmi cachimtu cu kum hnih tiang lawng tuan a si lai i, mah dih cun i thial a si lai tbk kan theih i, a dik maw?
AAN: Upa te nih an ti ning ahcun kum khat lawng kan in chiah hna lai an ti. Asinain um beh a duhmi cu um thai khawh zong a si ko. Kum khat cu an kan ti ning a si ko i, zei dek lawh te lai.
CD: Mahti si ahcun atu i, cachimtu 25 nih hin um zuam ti hna hlah selaw kum vui cu mi thar lawng te an si than cang lai tinak a si hnga. Mah hihi cacawnnak ah si seh, siangngakchia caah harsatnak a um te hnga lo maw?
AAN: Cachimh timi hi cu amah le module te in chimhmi le a kalmi a si ko i, harsatnak a um lem lai lo. Asinain an cachimtu pawl kha an siarem kho lai lo. A ruang cu an duh lo bupi in kuatmi an si lai cu mu. A rat cu an hei ra te ko lai.
CD: Nangmah pumpak teh zeitik tiang dah na um lai?
AAN: Kei zong hi ka pension kha a nai pah cang i, sau cu ka um ti lai lo. Hmai kum kumchin hrawng ahcun ka kal ve te ko lai.
CD: Hakha college tuanbia ah a hmasa bik Pricipal a tuan hmasami na hong si cang i, mah he pehlai in na lung ummi na kan chim kho hnga maw?
AAN: Mah hi keimah pumpak in ka duh i, ka sokmi zong si. Ziah tiahcun kanmah khuaram caah kanmah nih kan tuan lo ah ho hlei nih dah a tuan lai ti lungthin khan keimah nih ka hei sok ve, anmah zong nih an kan pek ve. Ka thazaang le ka ruahnak nih a phanh tiang hi cu ka si khawh chung in kaa zuam lai ka ti.
CD: Zeitik ah dah Degree college a si khawh te lai? Rang deuh kan ngah khawh nakding ah zeitin dah i zuam khawh si lai?
AAN: Mah hi cu chim khawh si lo. Hmakhat te ahcun an pe lo. Kum hnih kum thum tal hi cu an zoh hnu ah Degree college kha cu an pek tawn. Mahtik ah tuan tuk ahcun kan ngah lem hnga maw ka ti. Tahchunhnak ah Taunggok College hna zong khi a hunnak kum li kum nga pi a si cang ko nain atu lawng ah Degree College an pek. Degree college ngah khawh nakding ahhin cu siangngakchia an tam ahcun pek khawh si ko. An tlawm ahcun an pe rih lem lai lo. Atu ning hin cun tuan ah an kan pek khawh ding ah ka ruat lo. Kum hnihthum tal cu hngah hau ko lai.
CD: Atu lio ah hika a rak kaimi hi zeitin dah nan auhning a si? Hika in hmundang sianginn ah thial a duhmi teh thialnak nawl nan pe hna maw?
AAN: Cunglei nih an tining ahcun Hakha peng, Thantlang peng le Falam peng ah taang hra a awngmi paohpaoh khi cu hika kai ding in an chiah. Khua dang tu kha cu kai hrimhrim ding ti cu a um lo nain anmah nih hong kai an duh ahcun a ngah thiam ko. Thialnak he pehtlai in anmah nih thialnak a sokmi cu an um pah ko. Asinain kanmah nih thialnak nawl kan pe hna lo. A ruang cu kan tlawm tuk chinchin ahcun hmailei caah khin minung nan tlawm tuk tiah degree college te hna pek duh lo khi a um khomi a si.
CD: Atu ah Major pariat lawng a um i, hmai kum ah chap colh ding hna a um maw zeitin dah chap khawh a si lai?
AAN: Major hi chap khawh cu a si ko. Amahbelte University ah hal hmasat hnu ah an kan hnatlakpi lawng ah chap khawh si hnga. College an hunka zong ah khan International Relation (IR) le Philosophy tbk pawl zong kha ka rak hal ko nain mah pariat lawng hi an kan pek. A ruang bik cu cachimtu thazaang a tlawm deuh caah si ko. Eco, Law, IR, Philo tbk pawl hi cu Kawlram chung zong ah cachimtu hi an tlawm deuh i, mah ruang ah an kan pek khawh rih lonaka si. Hmailei caah cun ka ruahciami a um ko nain atu dirhmun (lawlawse) ca belte ahcun ka ruahmi um rih lo.
CD: Degree college ngah khawh nakding ah khan siangngakchia tam deuh hau na hun timi kan hmuh. Atu Hakha, Thantlang le Falam ah a awngmi siangngakchia lawng hin cun mi tampi kai khawh zong hi a har ngai ding si tikah Chin ramkulh peng dang pawl zong khi Hakha ah kaiter awk an si tiah na ruat maw?
AAN: Keimah ka duhnak ahcun Hakha college ahhin Chinram pumpuluk i a ummi paoh khi rak kai hna selaw ka duh. Mah lawng ahcun pakhat le pakhat kan i hmu lai i, i theihthiamnak zong kan ngei deuh lai. Atu cu pikpak i kan um tik ah khan pakhat le kan i hmuhning hi a har chinchin. Hlan lio lungthin i thencheunak lei ah kan panh vima sual lai tiah phan a um ngai. Hika hin rak kai dih hna selaw, kan i cawh dih lai i, kan i daw deuh lai. Chinram thanchonak zong ah a thahnem deuh lai tiah ka ruah.
CD: Mah bantuk tuah khawh nakding ahcun aho dah tuanvo a ngei, ramkulh cozah nih tuah khawh dingmi hna a um maw?
AAN: Mah kong hi cu ramkomh cozah nih nawl a ngeihmi a si i, ramkomh cozah nih nawl an chuah lawng ah tuah khawh a si hnga. Kei ka theihnak ahcun Hakha cu chim lo, atu hmanh ahkhin Chin ramkulh hmun dang ah college tuah an timhmi a lo. Khoika zawn ti cu fiang in kan hngal lo nain thlanglei Chinram theo ah si lai dah. Mah tik chinchin ahcun kan i then chinchin lai cu.
CD: Mahti hmundang college tuah nih cun a dang zeidah thatlonak a chuahpi lai?
AAN: A harnak cu kanmah Chinmi hrimhrim hi kan lung aa rual lo kan ti lai cu. Kanmah khua cio ah college um seh ti hna hi kan duh. Cunglei mi ca zong ah ruah awk a har ngaimi si. A kenkip lo ah college chiah zong khi an duh lem lai lo. A ruang cu kakip i college kan chiah ahcun fimcawnnak tha (tuality) der lai. Hmuhtonnak a ngeimi cachimtu kan i tingzo lai lo. Sianginn chuakkami tete nih chimh a si lai tik ah fimcawnnak tuality cu a tla ko lai. Mah caah khua
tampi ruah ahcun kakip in college hun hi cu a tha lo. Kannih nih kan duhnak ahcun atu ka vun chim bantuk khan hmunkhat te ah kai khawh ahhin a tha bik ko lai.
CD: Atu Hakha college ahhin tuition chimh nan onh maw? Tuition onh hi a tha tiah na ruat maw?
AAN: A tha maw tha lo tiah cun tuition chimh ahcun siangngakchia zong an lung fiang deuh i a tha ko tiah ka ruat. Asinain tuition an chimh hna ruang ah sayate nih mithmai zoh le ziknawh in an camipuai phitmi result tiang he hna an pehtlaihter ahcun a phung si hnga lo. Tuition an chimh ko hna nain result he an pehtlaihter lem lo ahcun a poi lem lo. A cheukhat caah ahcun siangngakchia hrimhrim nih khin tuition kan kai lai i, roll number kan pek ahcun kan awng ko lai timi ruahnak a ngeimi hrimhrim khi an um tawn i, mah hna khi a tha lo ngai.
CD: Ziknawh na van timi zawn ah khan tuition kai lo zong in ziknawhnak lam cu a um kho ve thiammi khi si. Cucaah mah bantuk in siangngakchia le cachimtu karlak ah ziknawhnak a um lo nakhnga ding ah zei tal nan tuahmi a um maw?
AAN: Atu tiang ahcun zeihmanh kan tuahmi a um lo. Atu lawng hi camipuai voi khat cu an phit cu si i, mah bantuk zong cu kan tong hraw rih lo.
CD: Hakha College ah Student Union dirh hna
selaw thazaang nan pe lai maw?
AAN: Kanmah lei kap in cun zeihmanh khamnak a um lai lo. An duh ahcun dirh khawh a si ko lai. Anmah siangngakchia he aa pehtlaimi fimthiamnak lei le sianginn thanchonak lei ah an tuan ahcun zeihmanh harsatnak a um lo. Amahbelte ramkhel lei hna an kal sual belte ahcun buainak a um kho.
CD: Student Union caah an herhmi bawmhnak (tck; hmunhma, zung, dirkamhnak, chawva lei, fimthiamnak tbk) khi in hal hna selaw teh nan dirkamh hna lai maw?
AAN: Atu dirhmun ahhin cun kanmah nih herhmi cacawnnak le thutonak a herhmi hmunhma hmanh hi a har ngai rih. Mah caah zung te hna cu an hal zong ah hmunhma zong a um rih lo.
CD: Hakha college ah siangngakchia si seh, cachimtu si seh tuality a kai khawh nakding ah zeidah a biapi tiah na ruah. Nangmah tein zeital na tuahmi a um maw?
AAN: A biapi bikmi cu mindset (lungput) hi si ko. Kan lungthin rawhnak hi sau cang cu mu, kan uknak ruang ah kan ti lai cu. A biana ah rian thate tuan setsai lo i, aa huahami khi an tam ngai tawn. A fawinak riantuan rumro khi a duhmi kan um. Mah ruang ah kan lungput hrimhrim kha i remh i, kan lungtak in kan tuan a hau. A dangdang imcawnnak policy le cachimh ningcang te hna cu kan theih dih ko. A biapimi cu lungput kha si ko. Kan i biatak a hau. Kannih nih kan tlaih khawhmi cu siikan deuh khi si. Zungkai/zungtum caan, dinhhalnak nawl tbk pawl khi kan tlaih khawhmi si. Cachimtu nih a buaktlak in zulh awk “chimh ding nan chimh dih lai” tibantuk pawl khi kan tuah khawhmi si.
Ref: Vol.3, No.2 (2017 April) thla chuak Chin Digest
Hngalhternak: CHIN DIGEST hi Fidi Foundation @The Chinland Post nih thlahnih ah voikhat lengmang a chuahmi magazine a si