Miphun Dawtnak Lungput (nationalism) le Lungkhat Phor Lungput (fascism)

Miphun Dawtnak Lungput (nationalism) le
Lungkhat Phor Lungput (fascism)
Yuvul Noah Harari

Minung hi digital ah kan i cang te lai tiah ka rak ṭial i, ka bia hmanh a dih hlan ah ti awk in a tling manh taktak ko.

Biahalnak in kan bia thawk hna usih: lungkhat phor nan um sual maw? [zapi an ni] Vei mu, ahohmanh kan chim kho lai lo zeicahtiah lungkhat phor ruahnak (fascism) cu zeidah a si ti pei kan philh tawn cu. Atu cu mi nih lungkhat phor (fascist) hi timh ciammam tein thil a hrawk mi hna he an tahchunh cang. Asiloah lungkhat phor ruahnak hi phun ṭanh ruahnak he an thleidang thiam ti lo. Cucaah cun, zeidah lungkhat phor ruahnak (fascism) cu a si i, phun ṭanh ruahnak (nationalism) he zeitindah an i dan ning a si, ti kan hun fianter lai. Phun ṭanhnak lungput hi minung sernak ah hin a lang khun. Ram kan ti mi cu aa thei hngal cio lo mi lawngte kan umṭinak bu a si. Tahchunhnak ah, sing 80 Israel mi khi ka hngal dih lem hna lo. Sinain miphun dawtnak (nationalism) ah cun i lawmh awk ngai a si ko, kan i hrawm dih i kan tangṭi dih. A ṭha ngaingai. John Lennon bantukin micheu nih cun miphun ṭanhnak (nationalism) um hlah seh law vawlei hi a dai mi paradis bantuk a si hnga tiah an ruah. Sinain miphun ṭanhnak le dawtnak um lo ahcun tlangcungmi pawl harnak kan tong len hnga. Sweden, Switzerland le, Japan ram hna khi ram dai bik le ram ṭhangcho bik an si. Annih khi miphun ṭanhnak le dawtnak an ngeih tuk caah a si. Cu loin, miphun dawtnak a ngei tuk lo mi ram, Congo, Somalia le Afghanistan hna khi, an puarhrang i an sifak fawn. Cucaah cun lungkhat phor uknak (fascism) cu zeidah a si i, miphun dawtnak lungput he zeitindah an i dan?

Miphun dawtnak lungput nih cun, ka ram hi a bingte a si i, a hlei tein a rian ṭuan ding leiba ka ngei, tiah an ti lai. Lungkhat phor ruahnak nih cun, ka ram hi a ṭhawng bik i, ka ram zawn lawng ruah in ṭuan ding leiba ka ngei. Mi ram kong le thil dang kong ruah len a hau lo, ka ram hleihlei, tiah an ti lai. A ngaingai ti ko lo ah, sinak dang cio in kan sinak dirkamh cio ding kan si. Tahchunhnak ah, ram hruaitu ṭha ka si kho i, ka ram caah zumh awk ka tlak kho. Cu lio zong ah cun, ka chungkhar caah zumh awk ka tlak kho i, ka innpa le ka rian le ka minung hawi vialte cung zong ah zumh awk ka tlak kho ṭhiam. A ngaingai ti ah, sinak dang le ṭuanvo dang ka ngeih tikah, a caancaan ah cun buainak le harnak a chuak tawn. Sinain nunnak hi aho nih dah a tluang peng tiah an ti khawh? Nunnak hi a hnok ngai si. I zuam ṭualmal ko. Lungkhat phor ruahnak cu, mi nih kha buainak le harnak an cohlan lo i an nun tluan peng an duh tikah a cang tawn. Annih nih cun midang sinak vialte kha an hnon, anmah sinak dah ti lo. Ka ram ca lawnglawng ah leiba ka ngei, an ti. Ka ram nih ka chungkhar nun thap a herh a ti ahcun, ka thap hna awk a si ko. Ka ram nih mi a thongsang in thah a herh a ti ahcun ka thah ko hna lai. Cun, ka ram nih biatak le dawhnak hi zum hna hlah a ti ahcun, cuticun ka ti awk a si ko. Tahchunhnak ah, zeitluk in dah lungkhat phor (fascist) nih zungthiamnak (art) a tlaihchan? Movie pakhat a ṭhat le ṭhat lo zeitindah bia a khiah? Vei mu, a fawi ngai ko. Tahfung pakhat lawng a um: na zoh mi movie nih na lung an ton ahcun a ṭha tinak a si i; na lung an ton lo ahcun a ṭha lo tinak a si ko. Cu bantuk ṭhiamṭhiam cun, lungkhat phor nih zeitindah sianginn ah ngakchia a cawnpiak hna? A fawi ngai ṭhiam ko. Tahfung pakhat lawng a um: Ram caah a ṭha lai tiah na ruah mi paoh cawnpiak hna. Biatak a si le si lo a biapi lo, an ti. Nihin ah cun, Ralpi Pahnihnak ṭih a nun ning le nuclear bom ṭih a nun ning nih a kan hngalhter mi cu, cu bantuk lungkhat phor ruahnak lungput nih a chuahpi mi cu ṭih a nung tuk, ti a si ko. Sinain lungkhat phor ṭih an nunnak kong kan ceih tikah, zaangfah phun in kan i la tawn zeicahtiah an ṭha lo tuk kan ti ko hna nain zeitluk in dah mi an hrawh hna ti mi fianter kan i tim tawn lo. Movie i misual lemcang pa bantuk ceo in kan ruah. Nain ka khuaruahhar mi le ka fian khawh lo mi cu, misual pawl nun ning hi, hi tluk lawmmam in an zoh tikah an nawl cawn an duh khawh hna hnga? Ṭhat lonak le sualnak buainak kong ah, kan nuntonnak ah cun, sualnak le ṭhat lonak hi a mui a chia lem lo. Aa dawh ngai kho. Khrihfa mi i Satan mui an cuanter tikah duh a nung ngai mi le aa dawh ngai mi in an cuanter ṭheo. Ṭih nung in a ra lo; kan duh mi lam tein a kan tukforh. A tukforhnak al a har ngai i, cu ve bantuk cun lungkhat phor lungput al hi a har ngai. Aho cio paoh lungkhat kan rak phor cio. Lungkhat phor lungput nih cun vawleicung ah anmah le anmah kha aa dawh bik le a biapi bik ah an i ruat. Mi nih an ti tawn mi cu, “Lungkhat phor cu a ṭha lo, an ti. Nain thlalang chung kaa bih tikah kaa dawh tuk ko fawn, cucaah cun kei cu lungkhat phor ka si kho lo, si ko lo mei?” an ti tawn. An palh. Mah cucu pei lungkhat phor an buainak tawn cu a si cu. Lungkhat phor thlalang i na bih tikah, na sining leng in aa dawh mi ah na hmu ko lai. 1930s ah khan, German mi nih lungkhat phor thlalang i an i bih tikah, German ram hi vawlei cung ah aa dawh bik mi pei a si ko hi, tiah an i hmu. Nihin ah, Russian pawl nih lungkhat phor thlalang i an i bih ahcun, vawlei cung aa dawh bik ah an i hmu ko lai. Israel mi nih an i zoh ve ahcun, vawlei cung aa dawh bik ah an i hmu ve ko lai. 1930s chan lio bantuk khan kan si ṭhan tinak a si lem lo. Lungkhat phor lungput le khawngton uknak (dictatorship) hi an kir ṭhan kho, nain muisam thar he an hung kir ṭhan hnga. Kumzabu 21 chanthar fimnak he aa tlak bik in an lang ṭhan ko lai. Hlan ah cun, vawlei ram hi biapi bik ah an rak chiah. Cucaah ramkhel nih vawlei ram ven aa zuam. Cun khawngton uknak zong, vawlei ram vialte uktu pakhat tang ah chiah dih a duh mi khi an si. Chanthar ah cun, vawlei ram nakin thilti khawhnak (machines) a biapi deuh cang. Ramkhel rian nih thilti khawhnak (nawlngeihnak) ven aa zuam ve cang. Khawngton uknak zong nih, nawlngeihnak vialte cozah kut tang ah chiah dih an duh. Atu ah cun data (sining tuaknak) nih vawlei ram a hun laan cang i, nawlngeihnak hriam ṭha bik ah an hman cang. Ramkhel rian zong cu bantuk data (sining tuaknak) tawlrel lei ah aa ṭhial cang. Cun khawngton uknak zong, data (sining tuaknak) vialte an kut ah chiah dih an duh cang. Zauk phung in aa uk mi ram nih an ton mi le an doh mi ral ngan bik cu, IT nih zauk phung nakin khawngton uknak phung san a tlaihter deuh sual lai, ti hi a si cang. Kumzabu 20 lio ah khan, zauk phung le tangka hram in rianṭuannak (capitalism) nih lungkhat phor ruahnak le communism a rak dolh zeicahtiah zauk phung nih cun data (sining tuaknak) a karhter tuk i, biakhiahnak a tuah kho deuh. Kumzabu 20 technology ah kan hmuh cang bang, data kong lawng ruah tuk khawh a si ti lo i nawl ngeih tuk khawh zong a si ti lo. Mah lawng nawlngeihnak karhternak nakin nawlngeihnak i cheuhnak hi san a rak tlai deuh, asinain cucu kokek phung kal ning ruangah a si lo. Minung lungthin le ruahnak a tlai khotu fimnak (artificial intelligence) a hung karh i nawl ngeihnak cawn ning lam a hun ṭhancho tikah, chikkhat te ah thawngpang tampi fawi tein khawmhsuat khawh a si cang, biakhiah awk a herh mi vialte zong chikkhat ah khiah khawh a si cang i, cuticun mah lawng nih zei paoh te tuah dih khawh a si cang, mi ruahnak va hal len a hau ti lo. Kumzabu 20 lio i khawngton uknak cozah a zenter biktu—zeizong vialte an kut cung ah chiah dih le uk dih an i zuamnak hi—an thazaang ṭhawnnak ah a cang lai. Zauk phung a hmai lei ca harnak a pe khotu pakhat cu, IT le ser mi thil nung hmang in rianṭuannak (biotechnology) fonhnak hi a si te lai. Cu nih cun algorithm a ser lai. Algorithm nih cun nangmah le nangmah na hngalh mi nakin an hngalh deuh. Algorithm sullam cu, youtube na kau tikah na zoh peng mi he aa pehtlai mi peng an rak chuak lai, zeicahtiah na thluak an rak hngalh cang. Nupa sinak (sex) kong na kau ahcun cu he aa pehtlai mi deuh an rak lang ko lai. Cu bantuk algorithm na ngeih hnu ah cun, lenglei sining zoh in, cozah bantukin, bia na khiah ding mi a ruahdamh khawh lo lawng a si, na lungthin le ruahnak (emotion le feelings) vialte tu cu an uk khawh cang. Khawngton uknak nih ngandamnak lei i zohkhenh ning a ṭhatter kho hnga lo, nain amah ṭanh (duh) le tlaihchan ding in cun an tuah khawh i, amah a dotu paoh an huatter khawh.

Cu bantuk khawngton uknak a karhnak ah cun zauk phung nunter cu a har ngai ko lai zeicahtiah adongtakuai ah cun zauk phung hi minung khuaruah tuaktan fimnak ah hram a bunh lo; minung lungthin (feeling) ah hram a bunh caah a rak si. Thimnak le mee thlaknak caan lio ah khin, “Zeidah na ruah?” tiah an in hal lai lo. “Zeitindah na ruah (feel)?” tiah an in hal ko lai. Na lungthin an la kho in an uk kho mi an um ahcun, zauk phung kan ti mi lila hi lungthin cawlcangh ning hoih in lente va celhnak bantuk ah a cang ko lai. Cucaah cun lungkhat phor ruahnak aa sem ṭhan nakhnga lo le khawngton ruahnak in kan i runven khawh mi zeidah a um? Bia kan i hal ding a pakhatnak cu: ahodah data a tlai? ti hi a si ko. Engineer na si ahcun, data tampi kha mi pakhat kut cung phakter dih loin zeitindah kan runven lai ti kha a lam kawl ko. Cun data i hrawmh lungput hi data humhak lungput tluk in a tlawm bik ningcang a ngei. Hihi zauk phung vengtu ṭha bik cu a si ko lai. Engineer a si lo mi caah bia kan i hal bik mi cu, data a tlaitu hna kut in zeitindah kan luat lai i kan i ukter lai lo, ti hi a si ve. Zauk phung ral pawl nih hriam an i ngeih. Kan lungthin a kan fir (hack), kan cakuatnak (mail) an fir lo, kan bank account zong an fir lo. Kan lungthin ṭihphannak, huatnak le kan i uarnak vialte an kan fir i, kan lungthin cawlcangh ning an kan uk i, cuticun kan chung ah a um mi zauk phung an hrawh ciahmah. Thil le ri zuar awk men ah an kan hman tluk khi a si ko. Sinain atu cu, zauk phung ral pawl nih ṭih hna seh, lau hna seh, i hua hna seh, anmah le mah i uar hna seh, tiah rawl an kan khaih cuahmah ko. Kan lungthin cawlcangh ning hngal hmasa loin zeihmanh an tuah kho lo. Cucaah cun kan thadernak hngalh an i zuam. Cuticun kanmah tlaih hip awk ah kan lungthin cawlcangh ning an hman. Cucaah cun kan thadernak i hngalh in hriam ah an kan hman men mi kan si lo ding hi ṭuanvo kan ngei. Kan thadernak hngalhnak nih cun lungkhat phor thlalang i bihnak hrial kho ding in a kan bawmh ko lai. Mah hlan i kan chim cang bang, lungkhat phor ruahnak nih cun kan i uarnak le duhnak pawl kha aa hman i an kan miaknak. Kan sining leng tiang in aa dawh deuh mi bantuk in a kan hmuhter. I zumh ding tiang lak in a kan tuah. Sinain na sining naa hngalh taktak ahcun, hi bantuk fak sawhsawh nak hi cu naa zumh pek bal kho lai lo. Na sining leng in biapi deuh le aa dawh deuh in an hmuhter i na muichiatnak tiang hmanh i hmu kho lo ding lak in an hmuhtertu thlalang, na hmai i a um sual ahcun, cu thlalang cu khuai cikcek ko.

By Salai K. Chan Hnin Thang

Chin Digest Vol. 6, No. 4 (2020 November) a chuak mi chung in Online careltu caah thlan ṭhan mi a si. Hi capar cu atu lio Vawlei cung ah a min thang ngai mi Philosopher le Hebrew University of Jerusalem ah Professor a ṭuan lio mi Yuvul Noah Harari nih a chim mi chung in a tlak ning in caṭialtu nih a leh mi a si. ~ Editor