May 19, 2024

|By Victor Biak Lian – Chin Digest, OCT 2016| Kan dothlennak lamtluan ahhin kan philh ti lo dingmi thil tete hi an tam ko. Zeimaw caan ah cun zeitindah thil sining a si taktakning hi an si ti zong hi theih a har ngai. A bik in cozah hna nih policy an tuah i, cu an policy cu mipi sin ah an chim tawn. Buaktlak in kan hei ruah tawnmi cu: Democracy ram hna nih hin cun, democracy ca ah riantuantu hna hi cu an kan bawmh lai i, democracy he aa kalh in mipi hramhram in a ukmi le meithal par ah nawlngeihnak a um ti riangmang in mi a uktu cozah cu an doh lai ti in kan ruah tawn. A taktak ah cun cu ti cun a si lem lo. An chim tawn ka theihmi cu: Cozah nih hin hawi aa chiah bal lo an ti. An caah thathnemnak a ngeimi le a hlawkmi (Mutual benefit) a um lawng ah hawi an i ser. Cucu a dik deuh ko rua dah! Kum 24 chung ramkip cozah sin ah advocacy (sawmnak) kan tuah hnu ah hin kalung a fiang chin lengmang. Anmah caah zei hlawknak a um lo ding thil ah cun biatak an chuah bal lo. Hmurka tu cun an aukhuang ve tawn ko lai.

India ram cu vawlei cung ah Democracy ram ngan bik ah kan ruah i cuticun anmah zong nih an i chim uar ngai. A si taktak ko. Democracy he aa tlaimi thil hna lak ah nuhrin covo (Human Rights), dinnak in rorelnak (Justice) le minung kan sinak cio in upatnak (humanity) ti hna hi an upat hna. Asinain, cuti zong cun a rak si lem lo. India cozah cung ah pumpak in kaa lawmhnak tampi a um bantuk in ka ngeihchiatnak zong philh khawh ti lo ding in a rak um ve. Cu nak hmanh cun zeica dah hi bantuk democracy cozah pakhat nih minung nunnak pakhat cung ah zei poi lo ngai in khua an khan hnga ti hi anmah ram chung media hna zong nih fakpi in an tial ve. Hi “operation leech 1998” kong hi careltu kan miphun nih rak theih ve awk ah tlawmte ka vun tial ve lai.

India le Kawl cozah nih hin hnatlaknak pakhat an ngeihmi cu ramri tan in khat lei ral ah himnak a kawlmi misual (criminals: Thongtla a tlimi le sualnak a ngeih ruang ah a zammi) hna cu tlaih i kuat le, cun kaphnih ralkap an tlik tik ah tlaih riangmang i kuat hi a si. Cu an hnatlaknak cu atu tiang hi a hmun rih ko. 1995 May thla dih tiang hi cu India cozah lei zong nih hin zeimaw caan ah cun an i theihter tawn lo. A ruang cu India nih Kawlram a dotu vialte democracy forces pawl hi a rak kan humhim i a kan bawmh fawn. Sihmanhsehlaw, 1995 June 1 in an policy an thlen i, cu lio Kawlram cozah SPDC he pehtlaihnak (engagement) an tuah than. Mizoram Champhai refugee camp zong June 1 in an khar. Manipur ah an tuahmi refugee camp zong an khar thiamthiam.

India cozah policy an thlen hnu hin keimah pumpak hmuhnak ah cu lio Mizoram ah pawcawmnak riantuan in khuasami kanmah khuachak (Chin) lei mi hna ca zong ah harnak a tam chin lengmang. Kum 1990 Kawlram thimnak in MP a rak tlingmi Dr. Za Hlei Thang zong hi tlaih a rak tong. India NGO kan hawile hna bawmhnak le ramkip Laimi khuasa hna nih ca an rak tial cio nak thawng in an rak chuah than i, Delhi lei ah  a rak i thial ve. Cu hnu cun Mizoram palek si hna seh, YMA an timi Young Mizo Association hna nih kanmah lei hlawhfa vialte cu an tlaih hna i, an kuat lengmang hna.

India Intelligent Agencies a simi RAW (Research and Analysis Wing), Military Intelligent (Ralkap-thoh-hlan-yee), cun Special Investigation Bureau (SIB) hna zong hi ramri hrawng ah biatak tein an cawlcang. Mi lutchuak le a bik in hriamtlai vialte an cawlcangh cu chunzan hlan in an mit tang ah an chiah ve. Mizoram ramri hrawng zong ah cun Kawl cozah a domi hna lak ah kanmah CNF pin ah AA kan timi hna NUPA rak hruaimi (Atu AA hi an si lo), ALP, DPN le ABSDF hna an rak um.  Cu lio  ah India cozah ralchan in dothlennak a tuahmi Naga, Manipur, Assam zong khat thup in kan rak i zitnak ramri cu si kaw, an tuah awk an rian an tuan ko. Chim awk tampi lak ah vun chuahpi ka duhmi cu, zeitindah Arakan Army le KNLA (Karen ralkap) hna hi India cozah kut in an rak paam ti kha vun in cheuh ve hna ka duh.

Major Saw Tun timi Arakan Army pa he hin Delhi ah 1997 February thla chung ah (a ni ka chinchiah ti lo) kan rak i tong. Bia a phunphun kan rak i ruah i, cu lak ah a ka chimhmi cu, “India cozah nih Andaman Island (tikulh) chung ah hin hmunhma kan in pek hna lai i cuka hmun cun Kawl cozah dohnak nitlak lei Head Tuarter zong nan ser lai tiah a kan ti” a ti (Karen miphun zong hi Andam tikulh ah cun tampi an um tiah kan hnu lei te ah KNU GS Pado Kwe Htoo nih a ka chimh). Cun, “Hriamnam phorhnak zong ah kan in bawmh hna lai tiah bia an ka kamh” ti zong a ka chimhchih. Cun Major Saw Tun nih cun a nolhmi cu hriam tlamtling tein kan phorh khawh a si ah cun CNF nan ca zong ah khua kan ruah lai ti khi a hei ka ceihpi len. East lei ah Manerpalaw hi 1994 ah a tlak cang caah, West lei hin tan kan la than lai ti te hna khi a tampi a ka chimhmi chung ah hi vial lawng hi hei si rih ko seh.

Hi pa hi voi khat kan i hmuhnak in kan i kom thiam ngai. Zanriah kan eiti i, kan i then lai zan ah a ka timi cu, “Ralkap ah rak kir than ko. Na pumrua le na muisam hi ralkap ding ah na tlak bak” a ka ti i “kei cu thih ka tih caah ralkap cu ka tuan zuam ti lo. Ka thin le ka lung belte cu nan sin ah a um peng ko” tiah ka hei ti ve. Mi pumrua tha pi khi a si i, Rakhine ka hmuh balmi pa ahcun pa za bak ah ka ruah. Khah, kan bia thli khah… tiah kan i tiam hnu ah, cuticun kan rak i then.

Major Saw Tun hi Rakhine kan hawi pakhat nih ka kawipa Malsawmliana (Sawma) he a kan theihtermi a si. Cu Rakhine kan hawipa te cu (A min ka chim ti lai lo) Aizawl ah a upa te he anmah 2 te lawng khua an rak sa i, 1993 kum ah aa thei cangmi kan si. A upa a min cu Khaing Raza a si i, AA Commander in Chief a rak si. Cu lio ah cun AA ralkap an si cu ka rak thei lo. Khat lei ah cun CNF le AA zong hi zeimaw can ah an rak i theithiam lo dengmang tawn. Voikhat cu ABSDF ralkap le CNA ralkap khual an tlawn lio ah, AA nih ambush [an kah] an rak tuah hna i, Mizoram le Bangladesh ramri ah ka hawitha tuk a simi ABSDF ralkap pakhat a min ah Ko Ye Htut zong a nunnak a rak liam bal. A nupi hi kanmah Tahan Mizo nu a si i, Hnuni tiah kan auh. Fanu pakhat te an ngei i, Ko Ye Htut a thih hnu ah atu tiang hi Churachandpur ah anmah Kawl sianghngakchia pakhat he an i um than i khua an sa ko rua. Sihmanhsehlaw, Pu Roger Biak Lian Thang CNF haotu ah an ser hnu ah AA he hin tha te in pehtlaihnak an tuah than caah an i rem than. Cu lio zong ah kan rak ruahmi hna cu AA ralkap pawl hi India cozah Military Intelligence nih an bawmhmi hna ah kan rak ruah peng ko hna. A si zong a rak si tak. Anmah lawng si lo in, ALP si hna seh, kanmah CNF zong hi phaisa thazaang tlawmpal le cun humhimnak tete si seh, an kan bawmh ve ko. A bik in Champhai refugee camp rawl cu kum 7 chung an rak kan cawm ko.

A tawinak in chim ah cun, Khaing Raza nih hin, Rakhine le KNU/ KNLA ralkap 43 tluk cu tilawng pahnih khat in hriam khat cikcek he Thailand ramri in, Andaman Island ah cun a rak chuahpi hna. Hi ni hi February 8, 1998 kum a si.  Cuticun rili cu tilawng hmete cun an rak tan hnu ah, Andam Island cung ah a um vemi Narcondum tikulh pakhat cu a thaizing February 9, 1988 zanlei 7:00 PM ah an phan. Hi an lamtluan ah hin Thailandmi ngatlai tinbaw 2 le ngatlai minung 36 zong AA sin ah Tax a pe duh lomi an si tiah an tlaih chih hna i, an zapi in minung 79 cu tilawng 4 he cun Narcondum tikulh ah cun an riak hna.

Feb 10 zingka 10:00am hrawng ah cun Landfall tikulh in Major Saw Tun nih cun Khaing Raza te cu kan rak in don hna lai tiah Speed Boat hmete pakhat he a rak don hna. Khaing Raza le a hawile Pado Mulway (AA’s Marine Operations lutlai), Colonel Thein Aung Khyaw (NUPA central committee chungtel), Captain Myint Shwe (KNU ralkap) le Pho Cho (lawng mawng pa) cu India ralkap va ton ah cun an vai thawh. Zanlei sang ah Landfall tikulh in a rak hngakmi India ralbawi pawl cu le an lak ah Lt. Colonel Grewal timi (Kawlholh thiammi a si, Kawlram Maymyo chuak a rak si i, Ne Win nih a dawimi hna chungkhar chungchuak a si) zong cu a dongtu hna ah cun aa tel ve. Cuticun zu thawthaw le sa he zanriah zong thaw tein an eiti hna hnu ah meiphu an kau i cuka hmun ah cun an riak. Cu zanlei an rawl-ei hlan zong ah cun speed boat in an hriam phurhmi vialte zong cu rili kam ah cun an samhter hna i, an zohter hna. Hi thil vialte a rak tawlreltu cu Colonel Grewal cu a si i, Major Saw Tun cu a pawng ah aa chiah i cu vialte cu an tawlrelmi a si.

Cuticun Feb 10 zan cu nuamte in Landfall tikulh ah cun an riak i, a thaizing zingka sml. 7:00 ah an zapi minung 6 (Major Saw Tun tel in) cu India ralkap bawi pakhat helicopter in a rak zuang lai i, amah cu va ton ding ah kan kal a hau tiah an hruai hna. Lungtho ngai cun an vai i thawh hna i, India ralkap minung 2 nih meithal he an zulh hna. Sihmanhsehlaw, an ruah bantuk cu rak si naisai ti lo. Ramlak bur chung an phak cangka in India ralkap pahnih nih cun an kut an thlirter hna i, an mit an huh hna. An dirter hna hnu ah, meithal thawng an theih. Cu AA ralbawi 6 hna cu an mui hmuh ding a um ti lo. Hihi Central Bureau of Investigation (CBI) nih an hmuh chuahmi cung in ka lakmi a si. India ralkap nih uangthlar ngai in an thanhmi cu Andaman tikulh ah India cozah dotu hna sin ah zuar an timhmi meithal kan tlaih ti kha an i chimning a si ve.

NUPA haotu Dr. Khin Maung he hin aa kom ngaimi kan si caah fiangte in a ka chimh balmi cu, “Major Saw Tun hi NUPA/AA nih India cozah ralkap he pehtlai ding ah tuanvo pekmi a si i, hi thil an tuah hnga dingmi vialte zong hi Colonel Grewal cu January thla thawk te khan kan chimhciami a si” a ti. India ralkap le AA zong hi 1997 kum thawk te in aa pehtlaimi le tuan deuh ka chim bantuk in, a rak i daw ngaimi tiah an rak i ruat cang. Thil umkalning zohtik ah, India ralkap nih “Andaman tikulh chung ah hmun kan in pek hna lai, hriamnam nan phorhnak zong kan in bawmh hna lai” ti hi an chim lo ah cun raltha tein hi tluk in thil an tuah hnga lo. An biakam kha an zumh caah an zulhmi hna a si hi a fiang ngaimi a si.

Cuticun a taangmi 38 cu an tlaih dih hna hnu ah, Andaman Nicobar tikulh Port Blair ah cun thong an thlak hna. Hi kong hi India thawngzamhca nih an tial tik ah, cu lio Defence Minister a rak simi, George Fernandes (Kawl sianghngakchia a rak kan bawmtu kan pa bantuk a rak si) nih Indian Naval Chief Admiral Vishnu Bhagwat zong a rian in rak puah bal. Cuticun, cu a taangmi 38 hna cu an bia zong ceih loin, cuka hmun ah cun kum 6 hrawng an chiah hna. Cu lio ah India ram ah Human Rights Lawyer minthang Nandida Haksar timi nu nih Mizzima News he i bawm in an kong cu an tawlrelpi hna. A hnu bik ah, West Bengal Kolkota High Court ah an bia ceih ding in an rak thial hna. An biaceihnak kong ah hin keimah zong nih ka si khawh tawk in ka rak bawmh ve hna. Nanditha Haksar Thailand a ratnak kong ah siseh, UNHCR ah refugee an hmuhnak ah si seh, ramdang ah kal khawhnak kong hi East Timor, Canada, Czech Republic le US hna ah ka rak tlawng i an caah resettlement lam ka rak kawl. A hnu bik ah, a tawinak cun, Kolkota thong chung in an chuah hna i, 2010 ah The Netherland ah an kuat hna. The Netherland an phak hnu ah hin an hruaitu Karen pa te cu amahte in aa that tiah a hnu ah ka theih than. Kum saupi thonginn chung ah a phunphun in serhsat le hrem an tuar kha leng an hun chuah tik ah an thinlung zong hi phun dangdang khuafak ruat in an um sual hnga maw?

Hi vialte thil a chuahtertu le tuanvo ngeitu hi Colonel Grewal a si. Cupa cu a ho dah a si?

Colonel Grewal hi, Maymyo ah a chuakmi India mi a si kan ti cang! An chungkhat hi a hnu ah Ne Win nih a rak dawimi hna chung khurkhar an si i, Kawlholh hi Kawl nak hmanh in a thiam deuh men lai an ti. India ralkap ah Intelligent in Colonel tiang a phan i, India cozah nih Kawlram he pehtleihnak an ngeih than hnu ah, ramri ah dothlennak a tuahmi vialte a rak kan ngiatu a rak si lai cu. Lawyer Nandida Haksar (dawtnak in aunty tiah kan auh cio) nih hin hi kong hi “Rogue Agent” tiah cauk pakhat tiang a tial i, a sullam cu kaphnih sungthoh tinak a si.

Kum 1996 ah Kawl ralkap (11) zong CNF sin ah an hriam he an rak lut. A donghnak ah, Delhi ah refugee sok ding in ka sin ah an rak kuat hna caah an zapi refugee an hmuh khawh nakhnga ka rak bawmh hna. Thla khat chung kan inn pawng ah inn kan rak hlan piak hna i, ka rak thuh hna. UNHCR certificate an ngeih khawh le cangka in nanmah tein va um cang uh tiah hmundang ah ka rak thialter hna. An nunnak ah UNHCR certificate he cun an him ko lai ti kha ka rak ruah. An lak ah hin Khumi Chin pate pakhat a um ve i, kan nu Khuang Khuang zong nih a dawt tukmi a si. Zeimaw caan ah kan inn ah a rak kan leng i, rawlchuan hna kan bawm hna lai maw a kan ti tawn.

Voi khat cu ka sin ah a ra i, ramri lei ah kal ding kan si a ti. A ruang thate in ka hal tik ah, “Kawl ralkap 300 hi ramri ah an hriam he an rak lut than. Hriam chiah lo in Kawl cozah doh than kan duh i India nih a kan bawmh lai. An sin ah kal nan duh maw an kan ti” a ti. Ka zoh tik ah a duh set lo. Keimah ruahnak a ka hal. A leh awk ka thei ve lo. Delhi ahhin mi fanau hna, an um a har kho tuk ve i an sii a vaang. Ca le thiam lo, holh le thiam lo, kal le umnak ah si seh, anmah tein an i harh tuk tik ah an mawh pah lo. A donghnak ah cun an zapi (11) le Kawl sianghngakchia pakhat zong nih a zulh hna i, Manipur lei ah an kal hna. Cun, India Intelligent nih an tlaih than dih hna i, Kawl cozah sin ah an kuat hna tik ah, an zapi in an rak thah dih hna tiah thawng kan theih. Cu thil vialte a tawlrel le zatlan (drama) a sertu cu Cononel Grewal cu a si.

Hi pa hi atu ah hin khuazei dah a um hnga? India cozah sin in pension a la i, Kawlram ah hin a um ko tibantuk hna an chim thluamthlam ka theih bal. Minung nunnak he lente aa celhmi cu amah a nunnak a donghnak hi zeitin dah a va dih ve te hnga!

Victor Biak Lian nih 2016 October thla chuak Chin Digest ah a rak tialmi a si!

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: