Ramkhel Khuaruah Ning Thar Lei Ah Kan Kal A Herh Cang

0

Salai Tial Hram Ling| Chin Digest Vol. 6, No. 4–

Ramkhel Khuaruah Ning Thar Lei Ah
Kan Kal A Herh Cang

2020 kan ram Thimnak khuacaan cu COVID-19 caanhar hrahhnihnak (second wave) nih a hun reh ngai ko nain hi pulrai ruangah thimnak hnursuan dawh a si lo. Chin ram, thlanglei laitlang le Rakhine ramri tu ah Tatmadaw le AA nih raltual kau ngai in an lak. Ṭih a nung tak mi dirhmun ah an um. A thongsang ralzam (IDPs) pawl mee pek nakding ah tawlrel a har ngai ding dirhmun ah an um. Kuanfang tang ah thimfung hun sanh ding khi, thimfung maw na duh deuh kuanfang dah ti tluk khi a si. A poi rih mi cu palai (Candidates) pawl zong hrocer an tong lengmang. Hi capar ka hun ṭial ni (October 14) zong ah hin Rakhine ram Taungkok peng NLD MP minung pathum cu hriamtlai phu pakhat nih an kalpi hna. 2020 Rampi thimnak ni le a dungdang ah “zalong tein mee pek khawhnak” a um lo sual lai maw? Chin ram a tluan ko ahcun a dang cu zohchia khenhru in um dawh an si rua lo.

Thimnak kong ṭial a si caah, Kan ram thimnak tuanbia tawi tein hnu khirh ta duak ka duh. Kawl ram ah thimnak kan ti mi hi, Mirang ukchan thimnak le zalonnak (Independent) ngah hnu thimnak tiah ṭhen hnih in ṭhen khawh a si. “Mirang uknak chan ah khan Kawl rawn kan ti mi Ministerial Burma (Kawl, Karen, Mon le Rakhine) ah hin thimnak (Election) voi ruk tiang a rak um bal cang (1922, 1925, 1928, 1932, 1936 le 1947). Asinain, Tlangcung ram Frontier Area a si mi Shan, Chin, Kachin le Kayah ram pawl ah hin thimnak hi Independent hnu lawng ah a thawtnam kan tep ti khawh a si.” Kawlrawn miphun pawl hna nih thimnak voi 12 an ton lio ah kan nih Tlangcung miphun pawl nih cun voi ruk te lawng kan ton rih (1951, 1956, 1960, 1990, 2010, 2015). 2008 Phunghram hnu ah ram pumpuluk thimnak hi tukum hin a voi thumnak le Chin Miphun nih a voi sarihnak thimnak (Election) tivapi kan tan lio a si ve cang.

Tlangmi (Shan, Chin, Kachin le Kayah) hlan ah thimnak ti mi, ramkhel nawlngeihnak ca ah mipi thazaang in i paihnak ah a letkhat in a rak i pai cang mi Kawl rawn ramkhel lehthal ning hi lengphaw ah a lang tuk lem lai lo nain, a chunglei ah cun a hram thukpi a rak thla cang. Ning le cang zong an tlai ngai cang. Mipi sin ah an policy zuar an manh ngai. A phichuak a fiang ngai fawn. Cu policy cu tlangcung zong ah an zuar khawh tuk fawn. Tlangcung hrambunh party hna nih heh tiah an mipi sin ah policy an zuar ve nain, 2015 kum thimnak ah khan rawn policy sin ah cun ar zai a rel lo ti khawh a si. Zei dang puh len awk a um lo. A kung thu a si ko rua.

Asinain, 2015 thimnak lio ah rawn policy kha eibar awk a ṭha taktak maw ti mi cu a liamcia cozah kum nga le an biakam tlinh le tlinh lo nih a chim. 2008 phunghram tang ah cozah voi hnih a hung um cang. USDP cozah, NLD cozah ti in! A ra lai mi cozah teh zeidah a hung si lai ti mi tu cu tutan mipi sin ah policy a manh bik phu an si te kho. Asiloah, a kung ṭheo cu dah kan zoh lai ti zong a um. Tukum ko ah hin policy kong bia le hla a tam. Cu ruangah cun hlah maw 2020 Myanmar ramkomh Rampumpi thimnak cu a linhsat khun ti a phu. Tlangcung hrambunh ramrian party hna policy zong an manh ngai in a lang. Rawn hrambunh NLD le USDP siseh, a dangdang zong nih an policy  an hun zuar lulhmalh cio tikah policy ti mi biafang a lar bik ko rua. Lar phu te zong a si.

Vawleicung huap in fimthiam hna nih ramkhel rian cuaithlainak le lawh lonak an langhter tawn tikah Party, Kalpi/khuaruah ning (Ideology) le a minung (Individuality) ti in an chim ṭheo. “Asia ram pawl ah hin Ramkhel a kal ning (political system) hi nitlak ram (western countries) he aa linglet ngai. Nitlak ram pawl nih ramkhel khuaruah ning (political ideology) hi a pakhatnak ah an chiah. Asia ram pawl nih a minung (personality/individual) kan chiah. Ideology cu a hnu bik ah kan chiah.” Chin ram le thimnak tuanbia zoh zong ah hin a minung in zoh deuh cem a si tiah hmuh khawh a si. Policy le kal ning cu a hnu deuh ah kan chiah. Mi cheukhat hoi hna nih cun fiangko in a minung bak in zoh ding ti hi an aupi ko.

Chin Digest Vol 6, No. 4 A Phaw (Cover)

Laimi nih ramkhel ideology kan hman ngai mi pakhat a um. Cucu Pengtlang Ramkhel ti mi kal ning a si ve. Pengtlang ramkhel hi ramkhel fianhnak cauk ah Communitarian View ti he aa naih bik ko rua. “Communitarian View” ti mi nih cun naihniam mitlawm (sang, peng, khua fonh..tbk) kan ṭangrual lai i, ramkhel hmang in kan i hrawm khawh mi ṭhathnemnak (common good) kha kan lak (pursuit) lai” ti a si. Lam, Ti, Mei, Hlei, Sianginn…tbk khi kannih pengtlang ramkhel nih an i “hrawm khawh mi ṭhathnemnak” kan ti ko lai. Hi kal ning hi ṭhawnak a ngei ngai ve. Asinain dernak (weak point) zong a ngei ve. A derthawmnak bik cu dirhmun rep taktak a ngei lo. Caansau a nun khawh taktak lo hlei ah Provincialism ti mi mahtual hruhpi (ဒေသစွဲစိတ်) nak a chuahpi ti a si.

A minung, a party, a policy, a khuaruah ning (ideology) ti in kan kal deuh. A caan ah a minung le a party ah hin kan i za khim ko hna. Policy tu hi Democracy ram a si bantukin lar hram a hun i thawk. Nitlak ram nih ramkhel khuaruah ning ah hmaisuang ah an chiah mi Ideology tu cu kan paw khim ko ahcun a poi ah kan chia lem rua lo. Aho hlei kan palh ti cu chim khawh a si hnga lo. Hmailei kum zeimawzat tu ah khin tuanbia chimtu pawl nih cuticun rak si seh law ti tu ah an hun chim te ko lai.

1946 kum ah khan cun Chin miphun hi ramkhel khuaruah ning ah Frontier Area lutlai mirang pa H.N.C Stevenson nih a derthawm bik (the weakest link) an si tiah a rak ṭial. Kanmah lawng kan si kho lo ti mi ṭihphannak ruangah khin kan khuaruahnak tikhur ral a rak pehter lo kha a si ko. Kawl rawn in facang, cite le thir an kan zuarh/chan sual lai lo ti mi phan ruangah khin ramkhel khuaruahnak ah a derthawm bik dirhmun ah kan rak dir. Nihin zong ah zeiruang tete le zei khuaruah ning nih dah zei dirhmun ah a kan dirter ti mi cu a hung fiang pup ṭhan ko. H.N.C Stevenson bia a dik tuk. Kum 10 hnu ah nan duh lo le nan chuak te lai ti mi biakam hi a si kho lo mi a si. Kawl miphun hi thazaang in nan tei hna lawng ah nan chuak kho te lai a ti. Chuah chim lo, Federal kong hmanh ah kumpi kum 70 chung, ramchung ral (Civil War) he kan cei cikcek.

Tukum 2020 thimnak zong ah a minung ṭheo an lar. Party nih a hun zulh. Policy cu hei soi pah awk men ah khin kan hei ruah rih ko. Ideology tu cu philh bik mi ramkhel keng ruangruh ah aa cang. Policy ṭha he, ṭha tuk lem lo he, “A kung cung hmin policy” lawngte ah ruah an si dih. Ramkhel khuatuaknak (political ideology) um loin a minung le a kung cung hmin policy paoh ah i futnak nih zabu 21st ah a derthawm bik ramkhel dirhmun ah a kan ser ṭhan te khawh. “Minung i bochan hi cozah pakhat tlaihbawhnak hrampi a si ko nain, vawleicung tuanbia nih a kan cawnpiak mi hmuhton zoh tikah miphun pi iapnak in i kham a herhnak kong hi um lo awk ṭha lo a si ve.”

Cucaah zabu 21st Chin miphun le a ṭhangcho cuahmah mi Chin mino hna nih kan ruah awk ah kan herh cang mi cu ramkhel kan don ning thlen hi a si. Chin miphun nih Chin ram ah zei ramkhel party an phak i, zei bantuk policy an rak zuar hmanh ah pawlasi chungril hlainak (policy analysis) kan tuah khawh a herh cang. Ramkhel khuaruahnak (ideology) hlai khawh kan hau cang. Kan Chin ram ah cozah nih ramkhel cawnnak a hun khawh hlan paohpaoh cu zatlang bu nih mipi ca ah ser mi (Public policy) cawnnak zong kan hun herh cang lai.

A rauh hlan ah Chin miphun nih Chin ram le Burma ramkomh cozah hruainak ah kan zumh mi hmunhma cio kan thim cang lai. Mipi kan sin ah chung a hlan bik minung le party ṭheo kan thim te ko lai. Asinain, kan ramkhel khuaruahnak tu thlen a hau cang mi cu a um ko. Chin miphun cu Burma ramkomh chung ah Miphun, nunphung, holh/ca le vawlei ah miphun dang he lawh lonak (Cultural diversity) kan ngei. Kan ramkulh chung milu le Biaknak zong kan rampi milu he mitlawm-u (minority) kan si. Chin miphun hi mi zeihmanh nih miphun pi chilh-iapnak a duh mi kan um bal lai lo. Asinain, ramkhel minung ah i bochan tuknak nih cun, cu thil a canter kho lo kan ti kho lo.

Ramkhel party hna nih an ser mi policy chung ah hin khuaruahnak thuthlung taktak (ideology) zapi cu aa khumh dih ko. Kan ram hruainak kong ah kum 70 a buai cang mi Federal khelnak kong, kan miphun, nunphung, holh/ca le hmunhma ah miphun dang he lawh lonak kong, mitlawm-u kan sinak le kan biaknak kong, kan pawcawmnak, kan ramri le kan himnak kong, kanmah te khuakhan lairelnak kong ah zei Party policy nih dah kan tual a huap khawh bik ti cu mipi nih kan hngalh pah dih cio cang ko lai.

Ramkhel rian cu khuaruahnak thuthlung, ser mi le aupi mi phungphai, pumpak dirhmun (IDEOLOGY, POLICY & PERSONALITY) in kan ruah awk a si. Nihin kan ram ah cucu zeitindah a cawl? Khuaruahnak (Morally/ideology) ah Democracy deuh maw, Federal deuh maw, Nationalism deuh dah? Zei meici dah a nung? Cu nih cun kan ca ah zei policy dah a ser? Cu bantuk policy cu kan Chin ram ah zei bantuk minung nih dah an dirpi ti mi hi thuk deuh pi in kan ruah lawng ah; 2020 thimnak thimfung pek palh lo bik a si lai. Khuaruah ning (Ideology) kan i palh ahcun ramkhel zong ah kan i palh. Mirang nih, “What is morally wrong cannot be politically right,” an ti. Chin miphun kan dihlak, vawlei rai le ral buai lakah 2020 ram pumpi thimnak cu him dam te, zalong te le khuaruat bu tein thimfung thla kho cio ko hna usih.

Zohchih mi:

Salai Ceu Bik Thawng, “2020 thimnak ah Tlangcung Party hna dirhmun,” (Federal Journal, Issue 29. July, 2020; Pp.66)

  1. Sanjar, “Future Establishment of Competition among Political Parties in Uzbekistan,” (Journal of Political Sciences & Public Affairs, research paper. Pp.1).

O.P.Gauba, “Nature of Politics,”(An Introduction to Political Theory, Pp.107).

Thomas R. Dye, “Federalism and States Policy,” (Understanding Public Policy, Pearson Press. Pp.84).


Chin Digest Vol. 6, No. 4 (November 2020) ah chuah mi a si. Cauk a phanh khawh lo nak a tam caah Online in thazaang a kan petu caah kan rak thlah ṭhan mi a si. ~ Editor

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: