Laica Cawnnak Cauk A Tuahtu Dr. Sang Hlei He Biaruahnak
Dr. Sang Hlei cu Kalay University, Physics Department ah lecturer a tuan liomi a si. Kum 2012 ah Kawlram cozah nih tlangcung miphun hna caholh cawnnak nawl an onh hnu in Laica cawnnak cauk tuah ding ah amah hi tuanvo an pekmi a si. Laica cawnnak cauk a rak tuahnak kong he pehtlai in Chin Digest nih biaruahnak kan hnu ngeih.
CD: Laica cawn ding tuah hi zei tik ah dah nan rak thawk i, zeitik ah dah nan dih khawh?
Dr. SL: 2012 hramthawk lei ah khan kan thawk i, 2013 dongh lawi hrawng ah kan dih. A nithla kha ka diary ka van i ken lo i, ka van chim kho deuh lo.
CD: Zeitin dah Cozah leikap in Laica cawn khawhnak kong hi a rak i thawkning si?
Dr. SL: Kawlram cozah nih tlangcung miphun hna mah le caholh cio cawn khawh a si lai tiah an van thanh hnu in, hrihhawhtu taktak hi cu Vice President hlun Dr. Sai Mauh Kham a si. Amah kha cozah nih tuanvo an pekmi a si. Dr. Sai Mauh Kham lila nih cun Education Minsiter kha kan tuah lai tiah a chimh. Education Ministry nih cun an kan kawh. A voi khatnak meeting lebang ahcun Hakha hi kan i tel lo. Tedim le Falam lawng an i tel. A voi hnihnak meeting tu khan kan i telmi a si.
Dr. Sang Hlei le a thaisung nu
CD: Mah le holh cio caholh cawn ding catuahnak ahcun mizei bantuk dah tuanvo pek nan si, cozah nih maw an in pek hna a thim in dah nan i thim?
Dr. SH: Hi caholh tuahnak ahhin Sianghleirun cachimtu pawl paoh hi cozah nih tuanvo pek kan si. Arakan caholh caah Sittwe Unviersity cachimtu khi tuanvo an pek hna. Chin caah Kalay Unversity cachimtu hi tuanvo a kan pek. Chin ahhin caholh pathum thim a si tik ah Falam lei Dr. Salai Riang Vel, Tedim ah Pu Ngul Suan Lian le Hakha in keimah ka si. Hika kan rector nih hin Hakha an tam pah tung a bawmtu ah pakhat in thim chih u, an ti i Sayamah Sui Hliang kha a ka bawmtu ah kan thim.
CD: Hi cacholh tuahnak ah Laica ruatkhangtu bu tiah mi tampi nih cohlanmi CACC he nan tuanti maw?
Dr. SH: Rian kan thawk hlan ah zei hlan bik ah CACC ka chawnh hna. “Ra ko u, kan tuah lai” an ti. CACC nih an rak tuah thingmi kha modify (tharchuahnak) kan tuah.
CD: Nanmah pumpak in atu nan tuahmi khi nai lungsi maw?
Dr. SH: Lung si lo. Caan tawi tuk lawng a kan tuahter tik ahhin hmanthlak, chirhchan i lakding tibantuk a herhmi tampi tik ahhin a caan a kan pekmi tlawm ruang ah a tling thlu kho lo. A ca zong hi ka lungtling thlu lo. Kum 2016 ahhin Education Minister Dr. Mya Aye (Tleicia) nih kan remh than te lai a rak kan ti. Amah kha tlawmpal ah a thi i, a chawngtu pawl nih cun zeihmanh an kan ceihpi ti lo. Tling bak tiah cun a tling lo. Ho hmanh nih tuah hna selaw an tling cio lai lo. Catuah timi cu tlin taktak cu um kho lo cu awh. Asinain a hlan i, CACC nih an rak ngeihmi cauk nak khan cun a tha deuh lai.
CD: CACC nih an rak ngeihmi nakin tha deuh lai na hun ti tik ah, na thlenmi le na chapmi tete zei pawl dah an si?
Dr. SH: Ka thlenmi le remh tete an um ko. Tahchunhnak ah ‘A- Aung San ram hruaitu’ ti bantuk tete ‘A, B, C’ cawnnak pawl kha Laimi dirhmun he i tlak in a aw aa remning in ka thlen. A in Z tiang a si i, mah khakha te kha a har cemmi a si. Ka thluak re a ka theih bikmi zong a si. Cun Lai cafang ahhin “Aw’ ka chap. ‘A’ le ’B’ karlak ah khin ka chiah.
CD: Mirang nih an ngeihmi cafang paohpaoh khi cu nan telh chih dih i, Laica ah ai hmang bel lomi le hman khawh si lomi [tch: J, T, X] pawl khi zei ruang ah dah nan telhchih ning asi?
Dr. SH: Si, Mirang cafang paoh khi cu kan lak dih ko. A ruang cu Laica um lomi kha a Mirang ca in i lak a hauh tik ah mah cafang tete kha thlau awk a tha lo. Tahchunhnak ah X hna khi cu Lai cafang ko ahcun a um bak lo nain ‘X-Ray’ timi khi Laica in kan ngeih lo tik ah kan leh fawn tung lo ahcun ‘X-Ray’ tiah hman a hau.
CD: Ca nan tuah chung ahcun zeidah nan harsatnak bik a si?
Dr. SH: A biapi kan harsatnak cu caan le minung thazaang hi si ko. Minung pakhat pahnih lawng tuah a si tik ah hmanthlak telh chih ding tete hna kha original telh khawh cu kan duh tuk nain kan caan ngeihmi, kan minung le kan tangka thazaang tuak ahcun a harsa ngai. Cozah nih catuah nakding ah budget pek a um lo. Catuahnak kong he pehtlai in Naypyidaw kan va kal i, meeting kan ngeih caan ah khin kan umkalnak le thutonak caah a kan pek tawn. A donghnak bik kan dih hnu belte ahhin laksawng tlawmpal a kan thenh. A tuahnak caah cun computer le tangka chuahpiak zei hmanh chiah piak a um lo tik ah a har ngai. CACC zong nih khan “chim ko law a si khawh ahcun kan in bawmh lai cu” an rak ka ti ko nain cozah lei fialmi anmah bawmh cu ka ti i, ka chim lem lo. Naypyidaw ka kalnak belte ah khan voi khat cu CACC nih an rak ka bawmh. Kanmah lei Lailei cun bawmhnak ngaingai a um lo. Computer lei, catialnak lei le hmanthlak lei tbk ah kanmah Lai lei kap in bawmhnak rak um selaw cu a rak tlamtling deuh tuk hnga. Keimah zal chung tangka deuh lawngte a si tik ah a fawi ve lo.
CD: A hram thawk in tuah than ding si selaw zeiti tuah ah dah a tlamtling bik lai tiah na ruah?
Dr. SH: A caan khi tam deuh in kan lak a hau hnga. Atu a chung ca khi cu a tha ngai ko. Ngakchia cawn ding a si tik ah ngakchia caah lung a la khomi hmanthlak thami tete le zoh dawh deuh i van remh ahcun a tha hnga. Cun computer ka thiammi zong nih hin a deih deuh lo. Computer in dawh deuh i van tamhmoih hna a herh tik ah computer lei thiammi hna nih bawmh a hau hnga. Atu kan tuahmi khi cu keimah design tuah dihmi si ko. Page maker in ka tuahmi kha PDF file ah kan thlen. Mah hi thlen hmanh hi kha lio ah khan cun a fawite lo. Software hrimhrim kha phun tam tuk ka dih. Kawlram ah a ummi PDF file thlennak vialte cu ka cawk dih. Internet zong a rak that lo tik ah Download awk zong a rak tha lo i, download zong a ngah lo. Yangon computer dawr pawl ah khin ka rak cawk. Camera lei, Computer lei le ca lei a thiammi minung panga nih i bawm in kum khat chung tuah kho silaw tha tuk in kan tuah khawh lai. Kan tuah lio hrimhrim zong ah khan remh te ding hrimhrim in kan tuahmi a si.
CD: Na catuahmi a dikfel khawh nakding ah a hran relpiaktu le zohfelpitu teh an um maw?
Dr. SH: Ca hi a remh a har ngaingai ko. Catuah timi cu voi khat rel than paoh ahcun a palhmi hmuh lengmang a si. CACC an tuahciami kha kan remh kan ti ko nain kan remhmi lila zong cu aa palh peng ko. Zung choh i ka ap lai tiang ahhin Mandalay in Pastor Bawi Bik Thawng khi ka chekter, Cun Mandalay University ah cachimtu a tuanmi pakhat zong ka chekter. Page Maker in ka tuahmi kha PDF in ka tuah hnu ah, catlap in ka chuah i, mah cu ka relter hna.
CD: A chimh ningcang khi cawnpiaknak kan thei tuk bel lo, tuah a herh tiah na ruat maw?
Dr. SH: A chimh ningcang hi cawnpiak a herh bakmi si. Atu tiang an tuah kho lo. A chimh ningcang ahhin cun keimah nih ka tuahmi si tik ah ka theih bik men lai dah ka ti. Zeitin dah ngakchia nih thiam an i olh deuhning le ningcang deuh chimh thiam khi a herh ngai. Mahti ningcang te kan chimh hna ahcun taang hnih taang thum tiang ah hin cu a tial zong an thiam dih lai, a rel zong an thiam dih lai. Voi khat cu Kalaymyo ah CFB nih Laica cachimtu training phun an tuahmi cu ka chimh bal hna. A dang cu an tuah ka thei lo.
CD: Cozah nih hin kum cuzat ah voi zeizah remh ding chap ding tibantuk policy an ngeihmi a um maw, atu cataang sang deuh chapnak kong ahhin teh na kan chim kho hnga maw?
Dr. SH: Policy hi chiah dawh an si ko. A rak kan thawkpitu Dr. Myat Aye nih khan kum thum ah voi khat kan remh lai tiah a rak kan ti ko nain a thih hnu ahcun a rian a chawngtu pawl nih zeihmanh an kan tuahpi ti lo. Mah kha a dih khan rak i ready ulaw taang thum le taang 4 tiang nan tuah colh an rak kan ti cu mu. A si khawh lebang ahcun sianglairun, siangsangrun in sianghleirun tiang kan in kalpi hna lai tiah an rak kan timi a si. Kan cozah hi cu Minister pakhat a van i thlen hnu cun an tuahciami cu pehzulh piak ngaingai um lo hme hi. Dr. Mya Aye kha tluk in a kan tawlrelpimi kha pakhat nih van thlen le a thi bak. Caan tawite chung Dr. Myo Myint nih a van chawn. A zoh theng ti lo. Tlawmpal ah Dr. Khin San Yi nih a chawn. Anih chan zong ahhin zei hmanh um ti lo. Atu NLD chan a hong phan than i, atu tiang zong zeihmanh an zoh ti rua lo, an thawng kan thei ti lo hi teh. Dr. Mya Aye a thih hnu hrimhrim kha cu zei hmanh um ti lo.
CD: Cozah nih sianginn cacawn caan ah cawn a kan sianh lomi kong ahhin na ruahnak siloah na hmuhning na kan chim kho hnga maw?
Dr. SH: Sianginn cacawn caan ah cawn a kan sianh lomi hi cu miphun kan i cawh tuk ruang ah a si. Miphun dang vialte zong khi sianginn cacawn caan lo ah an cawnter cio ko hna. Anmah lawng nih va cawng hna seh an ti duhnak khi si ko. Asinain Laitlang hin cun miphun dang an tlawmte, phun dang chim ahcun Laimi kan tak ngai ko caah cawn zong ah a poi tuk lem lai lo. Khuate lei lebang ahcun cawn zong ah a poi lo hrimhrim hnga. A cawn zong an cawn dih ko in ka thei. Asinain miphun kan i cawh tuknak hmunhma pawl ahhin cun a fawi ve lai lo.
CD: Laica tuah khotu pakhat na sinak le na tuah khawhmi hi nangmah pumpak in nai lungsi maw?
Dr. SH: Kai lungsi ko. A ruang cu tuanbia pakhat tial bantuk ah kai ruah ve. Kan temtuarmi le kan lio-heumi hi a rak tam ngai ve. Kan unau Falam le Tedim lei hna lebang cu an rak buai ngai. An tuahmi cung ah khan dodaltu le ruahnak ai dangmi tete an ton pah tik ah an buai ngai. Lungrethei ngai tiang an phan. Mah tik ah kan ap khawh ni ahhin Falam lei ca a tuahtu Dr. Riang Vel he kan timi cu “Thil pakhat kan miphun caah kan tuah vemi si le Kan thih zong ah kan i lungsak cang ko lai” kan rak ti ve bak ko. Mah cu kai lungsaknak a si. Laimi nih cun a hei kan theihpi theng lo zong ah cozah nih a kan theihpimi si ko tuanbia tial pakhat a si ko.
CD: A cauk kha nangmah tuahmi bak si ko i, zei ruang ah dah na min na langhter lo?
Dr. SH: A sining ahcun mah min zong tial khawh si. Duh paoh in ti khawh a si. Asinain mah min va tial kha ka duh lo. Zoh a chiah ka ti. Laica Tuahtu Committee tiin ka hei tial ko. Keimah min langh nakding zong pakhat hmanh ka tial lo. Cun biahmaithi zong kha keimah nih tial khawh a si. Asinain Dr. Bawi Hu tu ka tialter.
Biahaltu: June Nilian Sang (Executive Editor)
Ref: Vol.3, No.2 (2017 April) thla chuak Chin Digest
Hngalhternak: CHIN DIGEST hi Fidi Foundation @The Chinland Post nih thlahnih ah voikhat lengmang a chuahmi magazine a si
About The Author
