Caan Karlak Cacawnning Le Hmailei Fimcawnnak- Part 3

0

Salai Mangpau | October 23, 2023 — Nihin Kawlram cozah sianginn zoh tik ah nuhri covo le mah le thiamnak te in cacawn a um lo tluk a si. Cozah sianginn ah ngakchia karlak ah thleidannak a um. Rian sang tlai le mirum nulepa i an fale cu mithmai an ngei cia. Cawnpiaktu saya cheukhat an si ning zoh tik ah saya training a kai bal lo mi an um. Cun Textbook pakhat i tlaih in, cu chung i rawn mi thluak um cia kong camipuai phitter a si. Saya cu sianginn khan chung ah nawlngei bik a si. Ralkap uk bantuk in a uk hna. Ralkap cozah nih mino hna anmah le thiamnak hngalh khawhnak fimnak vialte hmanter duh lo in lam a ser.

Kawl Cozah Hruaitu hna le Buddhist Education Timhtuahnak

Ralkap Cozah nih uknak le an thil ti khawh nak in Buddhist karhnak ding ah tangka an hman i NLD cozah thar tiang zong ah Religious Affairs zung a um rih. Phungki le Nah-tah-lah sianginn pawl cu an mission karhternak a hrampi an si. Chinram kan vawlei cia chung ah kanmah le kan zumhnak vailamtung kan phun mi vialte phur a si lio ah annih Pura vial cu pakhat hnu pakhat an hnuai chin duahmah. Buddhist Pura le an biaknak inn 1,958 a um cang. Hi nih sifahnak a tong mi Chin ngakchia ca ah man lo in sianginn kai khawh nak lam a hunpiak hna nain rianṭuantu ah phungki le Buddhism biaknak lei minung nih tawlrel a si ca ah cuti an sianginn a kai mi ngakchia cu Buddhism biaknak luh ding ah forhfial le lemsoi an si tiah CHRO nih nah-ṭah-lah cawlcanghnak he pehtlai in report a chuah mi ah a langhter. Chinram Myone-peng umnak- khuapi poh ah inn an sak i sifak, ngakṭah, nulepa a har mi fa an khawmh hna i an chiah hna. Cozah tuah mi a si nain phungki nih an zoh hna. Chaklei Chinram ahcun langhngan tuk in an tuah lo. Duhsah tein ngakchia cu an cawnpiak hna, hmuhtheihnak an pek hna, ei-din hnipuan fenh-aih le sianginn ca i a herh mi an pek dih hna i Buddhist ah an luhter hna. Tanghra a awng kho mi hna cu College an kaiter hna i B.Ed, M.Ed in Ph.D. tiang an kaiter hna. Cozah rian a lawng mi le Ohsuh cazi an ṭuanter hna. Chinram ah townships (myone) 9 a um i cu Township uktu Township Officer poh (Vuanthok) cu Chinmi a si mi Buddhist nih tlaih dih ding in tuak a si. “Khrihfa nan si hi nan rak palh tuk” tiah a kan titu ding ah Chinmi lila hman an timh hna. Chin State ah University a um ahcun Nah-tah-lah mission an rianṭuannak ah dawnkhamtu a si lai ti an phang. Karen Buddhist le Khrihfa karlak i an tuah bantuk a si ve lai. Chinmi ngakchia tampi an lut cang.

Chinram Ah Buddhist Biaknak Milu A Karh Khrihfa Milu A Zor

Kawlram 2014 milurelnak cazin ning in Kawlram biaknak milu zatuak zat cu Buddhist 87.9%, Khrihfa 6.2%, Islamic 4.3%, Hindu 0.5%, Khuahrum biami 0.8%, biaknak dang 4.3% le biaknak ngeilo 0.1% an si. 2017 kum March thla report ah Chinram ah milu 504,119 chung in Khrihfa milu 440,225- zatuak 87%, Buddhist 59,099- zatuak 12%, Laipian 3373- zatuak 1%, Islam 105-zatuak 0%, Hindu -116, zatuak 0% le biaknak dang 1201-zatuak 0% an si. Buddhist milu 59,099 ah Phungki 224 an um i (Bah-khah) Buddhist sianginn 16, Buddhist (Bahkah) siangngakchia 926, Saya 70 le phungki sianginn 224 an um. Na-ta-la sianginn chung in Buddhist 484 an  um i Khrihfa 290 an um, siangcachim chung in Buddhist 114 le Khrihfa 18 an um tiah Chin Ramkulh ramri le humhimnak cazin ning in theih a si. Myanmar ram pumpi ah Khrihfa biaknak milu an karhcuahmah lio a si nain Buddhist Mission sianginn a tuah mi nih hin Chinram ah Khrihfa milu a zor ter thluahmah i, Buddhish milu a karhnak hrampi a si.

Bahkah (Phungki) Nih Cacawnnak Sianginn A Tuah Mi

2016 Myanmar ram chung ah Buddhist biaknak hram fehternak le karhnak ca i tuah mi phungki sianginn ca ah cozah nih Ks. 475 billion an pek hna. Phungki sianginn i cachimtu teachers 7,584 ca ah a za ding in ni kum ah Ks. 475 billion phaisa pek an si cang i, tukum zong nikum pek zat ṭhiam in pek an si lai. Buddhist biaknak he aa pehtlai mi phungki sianginn cu khuate lei ah hmun tampi an tuah. Cozah nih cachimtu lahkhah an pek. Primary cachimtu hi thla khat ah Ks 36,000 an pek hna i, Middile school cachimtu hi Ks 41,000 in 45,000 karlak an pek hna. Myanmar ram chung ah hin Phungki sianginn hi Primary Sianginn 972 ah siangngakchia 219,107, Middle Sianginn 557 ah siangngakchia 69,636, High School 2 ah Siangngakchia 5,480 an um. Phungki sianginn dihlak ah cachimtu 1,531 le siangngakchia 294,222 an um (2014MIMU). A dang Damah School le Private Phungki sianginn cu Tlangcung State 11 zong ah tampi an um. Kachin State ah 14%, Bago nitlak lei ah 41% le Bago nichuah lei ah 49% an karh. Kalaymyo ah Damah School ti mi hi 52 a um. 2016 kum Phungki sianginn ca ah cozah nih fund Ks 475 billion bakte an pek hna. Nihin ah Buddhist phungki pawl nih Sunday School cawnnak zong hmun kip ah an tuah ve cang.

Buddhist Sabbath (U-Poh) Ni Sianginn khar

Kawlram nihin tiang ah Cozah sianginn poh nih August thla in October thla tiang Buddhist Sabbath ni (U-Poh), Cawnnikhat ni in Cawnninga ni kar ni khatkhat he aa tong mi ni ahcun sianginn khar a si i, mah ni khat sianginn khar ruang ah a aican ah Zarhte ni ah kai ṭhan a si.

Sianginn luhnak catlap nih a langhter mi ah cawnni (Cawnni khat-nga) chung ah Uposatha lai te ni le a ni tak ulhnak ca i sianginn khar ni aiawh ah zarhte ni le zarhpi ni ah sianginn kai ding ti a si. Chinram tu ah cun, sianginn luhnak catlap ah cu bantuk cun ṭial a si lo nain, Uposatha ni ulh a um ruang ah zarhte ni le a caancaan ah zarhpi ni ah sianginn kaiter an si ṭheo. Rangoon le Kalaymyo zong ah sianginn luhnak catlap ah cu bantuk in aa ṭial mi a um lo tiah CG nih a ṭial. Magwe ramṭhen i sianginn luhnak catlap nih cun, ‘siangngakchia le nulepa/zohkhenhtu nih ramkhel phu/ bu ah i tel lo ding’ a ti fawn (Chinland Guardian (CG) nih a ṭial.).

Nah-tah-lah

Kawlram dihlak ah Nah-tah-lah sianginn 29 a um i, cu chung ah a tambik cu Chin ramkulh ah a  um i a chang ah Kachin ram a si tiah Chin nuhrin covo bu (CHRO) nih a khawmhsuat ning in theih a si. Chin ramkulh chung ah hin Nah-tah-lah sianginn 9 a um tiah Chin ramkulh ramri le humhimnak zung cazin ning in theih a si.

Chin ramkulh ah a um mi Na-ta-la sianginn chung in Buddhist 484 an  um i Khrihfa 290 an um, siangcachim chung in Buddhist 114 le Khrihfa 18 an um tiah Chin ramkulh ramri le humhimnak cazin ning in theih a si. Chin ramkulh ah nuhrin covo  kong i rian a ṭuan mi CHRO nih cun, “Chin ramkulh le adang tlangcungmi ca i tuahmi  cacawnnak Na-ta-la sianginn hi Kawlram cozah nih Buddhist ṭhanchonak ca i a tuah mi a si,”  tiah September 2012 report a chuah mi ah a langhter. Hi report hi CHRO nih Kawlram  cozah nih zeitindah Khrihfa ram a si mi, a bik in Chin ramkulh ah cozah nih Buddhist canter dih ding ah a tuah mi a si tiah dothlatnak a tuah mi chung in a chim mi a si.

CHRO nih a luancia 2012 September i report a chuah mi ah, “Kawlram cozah nih zauk  phung (Democracy) in kan i hruai lai a ti nain biaknak thleidannak tampi a tuah rih ko.  Khrihfa le Buddhist biaknak a si lo mi cu cozah rianṭuannak ah rian kaiter a tuah lo. Cun Kawlram dihlak Buddhist canter ding ah Nah-tah-lah bantuk a ser i Nah-tah-lah ah tlangcung mi pawl sianginn kai ding ah a sawm hna. A sawm tik hna ah, an lemsoi hna: cu pawl cu Nah-tah-lah a kai mi cu  sianginn in tanghra an awn cangka in cozah rian pek colh ding le, sianghleirun an dih cangka in cozah reng sang pek ding in an kamh hna. Cu cu an pek taktak hna.

Chin Human Rights Organization (CHRO) i kum 2012 report a chuah mi nih Na-ta-la sianginn i a kai mi Chin Khrihfa ngakchia pawl sin ah, Khrihfa zumhnak zulh khap an si i, hranhram le ralkap tlakter tlerhkhawnnak in Buddhist ah i thlen an fial hna tiah a ti. Nah-tah-lah sianginn programme ṭuanchuah khawhnak ca ah Ministries for Border Affairs and Religious Affairs nih i naihniam tein a ṭuanpi hna tiah CHRO report nih a ti. Chin ramkulh humhimnak le ramri vuanci Bo-hmu-gyi Zaw Min Oo nih Chin ramkulh ah Na-tah-lah sianginn kaiter in cawm mi ngakchia hna cu a bik in nunzia dawh an ngeihnak ding le Kawlram ramkomh dawtnak lungthin an ngeih nakhnga sianginn an kainak ah kan cawnpiak hna tiah a chim.

Chinram Nah-tah-lah nih 2018-2019 ah Budget MMK 10010.044 million an hman. Cu chung ah cun Biaknak (Buddhist le Khrihfa) ca ah ting 3,600 hi hman ding in khaan cia a si. Chin ramkulh chung Buddhist rianṭuannak ca ah ting 1,700 le Khrihfa ca ah ting 1,900 hman ding in timhtuah a si ca ah Buddhist mi pakhat ah kyat 2886.44/- an co i, Khrihfami pakhat ah kyat 431.59/- an co ca ah Buddhist nih Khrihfa nak in a let 6 tam deuh an co tinak a si. 2018 kum hlan ah Nah-ṭah-lah nih Chinram Khrihfa caah bawmhnak a peknak kong hi fiang tein ka thei lo.

Hi vialte thil a cang mi hi cozah le Biaknak lei Vuanci (Ministry of Religious Affairs) nawlpeknak le kuttang i tuah dih mi an si. Thinphang ṭihnung ngai a si mi thil kong an chuah pi rih mi cu Nah-tah-lah sianginn kong a si. Hi sianginn hi ralkap nih ṭuanvo lak mi Ramri lei Vuanci (Ministry for Border Affairs) kuttang ah a um i cu committee cu Thein Sein lila nih a hohaak mi a si. Cozah chimnak ah cun hi program hi tlangcungmi hna ṭhanchonak ca i tuahmi a si i kum 30 programe a si, tiah an chim. Cun, Chinmi kan tam bik nak Kalay zong ah pahnih a um, an ti. Manlo a si i sianginn ah an um colh.

Kum 2011 lio ah Kawl sayamah 600 leng, Laitlang an phan. Khuate kip, ti awk ah sianginn sayamah an ṭuan. Cu hmanh ah nungak lawngte an si. A ruang cu, sianginn kip ah Kawl holh in ca chimh i fimthiamnak rak ṭhanchoter an hmuitinh rak si sehlaw, a ṭha tuk hnga nain a rak si thlu lo. An i tinh mi cu va va ngei hna sehlaw, an fale kha ‘kah-pia’ lawng tein chuak hna seh. Tu hnu kum 20-30 ah cun Lai/Chin ti mi hrimhrim um ti hna hlah seh, ti khi a rak si ziar.

Photo/- Chimramkulh chaklei Tedim pengkomh ah Chin mino hna Buddhist sianginn an cacawn lio hmanthlak

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: