May 20, 2024

Chin Miphun Ni Thawhkehnak Tuanbia By Salai Lian Biak Hu

0

Lairam cu Mirang an kai hlan ahcun ramdang mi nih rak uk bal mi ram a rak si lo. Mirang nih 1885 ah Kawlrawn an lak dih. Cu hnu ah Laitlang lei ah an rak kai. Kum saupi an i tuk hnu ah Laitlang zong cu Mirang nih rak lak a si. Cu an lak hnu ahcun Chin Hill Regulation 1896 cu an ser i Chin ram cu an uk.

Cu lioah hin Ramuk le Khuabawi uknak phung le lam in an rak kan uk. Cozah nih rian le a dangdang tinco awk a pek tikah ramuk le khuabawi fale nih a tambik an rak co tawn. Siangbawi bawda umnak zong a dang tein an sakpiak hna.

Ramuk le khuabawi hna nih khuami hna kha kum fatin sakhua le rawlrel an khawlh tawn hna, kuli an phorter hna, an duh mi thil paoh a lak in an lak piak hna leng ah vokkeuh le arkeuh zong an rak khawlh hna.

Hiti a si caah Laimi ramuk le khuabawi uknak phung le lam hna kha an lung a tling ti lo. 1934 kum ah Vomtu khuami Pu Vom Tu Maung nih Mindat peng, Yaw tiva pawng, Wa-re khua ah mi zapi pumhnak a rak tuahpi hna i a tanglei biachimnak phun kua an rak tuah.

  1. Ramuk bawi uknak phung le lam vialte hrawhpiak ding.

 

2. Lairam ah Kawlca cawnnak tuahpiak than ding.

 

  1. Lairam ah Mirang uknak phung le lam vialte hrawhpiak dih i Laimi nih upadi thar i suai ding.

 

  1. Lairam hi ramdang he thleidan i uknak phung le lam hi hrawh ding.

 

  1. Kawlram hi luatnak a hmuh cangka tein Lairam zong luatnak pek ve ding.

 

  1. Kawlram uknak bantukin in i uk ve ding.

 

  1. Biaknak lei hnahnawhtertu uknak phung hloh ding.

 

  1. Lairam thanchonak rianrang in ser ding.

 

  1. Kawlram chungah duhduh in khual tlawnnak nawl pek ding.

 

Mah a cunglei an chah mi phun 9 cu Magwe Mangki Mr. Cracken sin ah an kuat. Asinain Mr. Cracken nih an ca cu a hlohpiak hna caah minung 900 reng lo nih an rak au. Mah an au ruang ah cun Pu Vom Tu Maung le a hawi le 8 hna cu palik nih an tlaih hna i thong ah an thlak hna. Hakha thong an phak tik ah rawl ei duh lo in an um caah an hnar in cawhnuk an rak rawnh hna.

 

1946 October thla ah Hriangkhan khua ah Ramuk bawi uknak phung le lam duh lonak ah pumhnak an tuah i minung 700 reng lo an kai. Cu pumhnak i an biachah mi hna cu;

 

  1. Man loin Ramuk bawi kuli phorh ti lo ding.

 

  1. Cozah thingon le bangla sak ti lo ding.

 

  1. Sakhua le rawlrel pek ti lo ding.

 

  1. A lak in inn sakpiak ti lo ding.

 

  1. Ramuk bawi khual a tlawn ah sapherh, zu, rawl le arti a lak in pek ti lo ding.

 

  1. Ramnga pek ti lo ding, lothlawhpiak ti lo ding.

 

  1. Ccozah caah rawl phorhpiak ti lo ding.

 

  1. Cozah nih ramuk bawi lahkhah pek ding.

 

  1. Ramuk bawi nih uknak le biaceihnak nawl ngeih ti lo ding.

 

An biachah mi cu Hakha vuanthok le Falam zipeng zung ah an pek hna. Mah ruangah cun meithal vialte an khawlh dih leng ah hruaitu upa vialte thong ah an thlak dih hna. Thongchung cun an thlah than hna i ramuk bawi rian cu a hlan nak fak deuh in an tuan than.

 

Bogyoke Aung San hruainak thawng in Kawlram cu Mirang cozah kut in luatnak hal a rak si. Mirang cozah nih tlangcung a um mi vialte hmunkhat ah i uk ding in “Tlangcung uknak” (Frontier Areas Administration) tiah uknak phung an rak tuah.

 

1948 kum, January ni 4 ah (Kawlram cu) luatnak a hmu i ram uknak phunghram zong rak tuah a si. Cu phunghram ning in cun Mirang ral chan lio ah Laitlang hna (Chin Hills) tiah min an rak pek mi Lairam cu ramthen (Chin Special Division) tiah thlen a si. Cuticun, Chin Yeya Vunci zong an rak chiah. Mirang ral chan lio ah Laimi phun kha sal bantuk in uknak ding caah an rak hman mi (Chin Hills Regulation Acts) kha hloh a rak si rih lo. Cu lio Chin Yeya vunci cu Pu Vum Tu Maung a si.

 

1948 January 22 ni ah Chin Special Division a sining tha tein hlathlai ding ah committee pakhat tuah ding in Capt. Mang Tung Nung nih a rak chim i, zapi nih an hna a rak tla. Cuticun committee cu rak tuah a si. 1948 February 5 ah cu kong he pehtlai in vunci hna nih cun hlathlaitu thlahding in biakhiah a si. Mipi duhnak theih khawh ding in Falam khua ah 1948 February 18 in 23 tiang pumhnak tuah ding in bia an rak khiah than. Cu pumhnak ah ram uktu a si mi Tamadah hmasabik Sa0 Shwe Thaik zong a rak kai kho.

 

Pumhnak ah cun Lairam chung peng vialte sawm dih an rak si. Cu lioah cun Lairam cu peng 5 lawng a rak si rih. Cu hna cu Tiddim, Falam, Hakha, Paletwa le Kanpetlet peng an si. Pumhnak ah a rak chuak khomi cu minung 5,000 tluk an rak si. Ramuk bawi pawl zong an rak i tel ve. February 18 in 23 tiang tiah rak timh a si nain biachahnak an ngeih khawh mi ni cu February 20 lawng ah a rak si. 1948, February 20 ni ah Tidim peng in Sub. Pu Thawng Za Khup nih Mirang chan lio rak tuah mi uknak phunghram (Chin Hills Regulation Act) hrawh dingin a tang lei bang in a rak chim;

  • Laimi phun sal bantuk in uknak cu hrawh ding
  • Mipi sin in thawhbur a phunphun lak le rianhrang tuan termi te hna hrawh ding
  • Mirang chan lio ah an rak chiah mi ram uktu hna le khuabawi hna kha an rian thlak dih i mipi nih thim mi Council hruaitu hna chiah ding timi pawl a rak chim.

 

Cu pumhnak ah cun Vum Tu Maung nih Chairman a rak tleih i Secretary ah Capt. Mang Tung Nung a si. Pumh hruaitu ah Pu Lian Thum a si. Pu Thawng Za Khup nih a chuapi mi bia cu Pu Sum Mang (Falam) le Pu Thang Maung (Kanpetlet) nih an hna tlakpi. Zapi sinah hna tlak le tlak lo vo an thlak i a duh lo mi 17 an rak si tikah, mipi duh ning in tiah Chairman nih cu kong cu fehter a si cang tiah a rak thanh. Cucaah February 20, 1948 ni cu

 

  • Laimi phunpi lungrual tein rian an rak tuan mi langhter khawhnak ni sunglawi a si.
  • Laimi phun hna i tuanbia thar aa thlennak ni sunglawi a si.
  • Mirang nih an rak tuahmi Chin Hills Regulation Act an dongh ternak ni a si.
  • Lairam chungah democracy teinak a hmuh ni a si.

 

Cu ruangah cun February 20 ni hi Lai Miphun nih teinak hmuh ni (Chin National Victory Day), tiah an rak ti. Cu lio ramuk bawi a tuan mi hna caah khua an khan i kum zeimawzat an hmuh hnga mi vialte tuakpiak in 1948 September 9 ah tangka an rak chuahpiak hna. Cuticun Chin Hills Regulation Act cu rak hrawh a si i October 12, 1948 ah Chin Special Division Act, 1948 le Chin Special Division – Extension of Laws Act timi an rak fehter.

 

1950 October 9, Chin Affair Council pumhnak ah February 20 cu Lai Miphun Ni (Chin National Day) tiah auh ding in biakhiahnak an rak ngei. Cu biachahnak bantuk in 1951 February 20 Mindat khua ah Lai Miphun Ni cu a hmasa bik hlunghlai ngai in an rak tuah. Cu puai ahcun ram uktu Tamadah Sao Shwe Thaik sin zong in cakuat a phan. Cun PM U Nu zong amah pumpak in a rak i tel lenga h Tamadah cakuat zong amah nih a rak rel.

 

1956 kum 4 a rauh hnu ah, Pu Za Hre Lian a rak kai tikah, Lai Miphun Ni ni sunglawi cu December 4 ni ah hin siseh tiah a rak thial nain mipi hna a rak tla lo. Revolution Council chan lioah Ma-Sa-La party unit mi khawmtu U Myint Thein nih 1966 ah Chin National Day cu Chin Special Devision Day tiah thlen ding ah a rak chim hoi. Cu kong cu Laimi mipi nih an rak duh hrimhrim lo caah Myone cio in upa hna nih ca an tial cio i, Hakha ah ca an kuat.

 

Chin Affairs EC committee ah aa tel ve mi ralbawi thing U Put Pa nih Revolution Council (cu lio ram uktu party) zung (Hakha) ah cu kong cu a chuah pi. Cu tikah Chin Affiars Comittee nih cun (11-7-66) nithla in ca number (TAKA 29-04-(1)) in Revolution Council zungpi (Rangoon) ah ca an rak kuat. Cuticun, Council Tamadah zung nih cun (26-11-66) ni ca number (3SA/15-BA/66) in February 20 cu Lai Miphun Ni (Chin National Day) tiah thlen loin chiah peng ding tiah ca an rak chuah. Chin Affairs zung zong nih Lairam chung i a ummi zung vialte sinah cu kong cu 1967, January 9 nithla khenh in (YAKA 29/04(2) in ca an rak thlah dih. Cuticun, 1948 ni in nihin tiang Lai Miphun Ni (Chin National Day) tihi February 20 ah tuah peng a si.

 

Kawl ralkap uknak tang ah Lai Miphun Ni (Chin National Day) cu Lairam Ni (Chin State Day) tiah thlen an timh lengmang. Sihmanhsehlaw Chin State ti cu Kawlrampi phunghram 30B ning in January 3, 1974 ah cohlan a si caah January 3 cu Chin State Day a si awk a si.

 

Zeiruang ah dah February 20 cu thial khawh a si lo tiah;

 

February 20, 1918 ah Laimi kan pa le Mirang ralkap a simi hna nih Maymyo khua ah “Committee for Upgrading Education of Chin” timi bu an rak dirh ni a si. Cu bu ah cun Laimi phun a simi hna Lai, Zo, Asho, Lushai le Thado an rak i tel dih.

 

February 20, 1928 ni cu “Chin Hills Unity Organization” an rak dirh ni a si. Mindat peng Hlih-yung khua ah an rak dirh. Hi bu cu Laimi nih hmasa bik ram kong ah a ngeihmi bu a si.

 

February 20, 1938 ni cu “Chin National Unity Organization” an dirh ni a si. Hi bu cu thlanglei Lairam Kanpetlet khua ah Laimi 3000 tluk tonnak in dirh a rak si. An i timhmi cu Mirang uknak phung doh a si. Culio ah Laimi hruaitu upa 79 an rak tlaih hna i thong an rak thlak hna.

 

Cubantuk in February 20 ni cu, Laimi phun dihlak nih an duhnak saduhthah an rak langhternak ni, Laimi phun nih Mirang ral (colony uknak) an tei ni, hramhram in uknak kha democracy nih a tei ni a si. Cucaah Laimi hruaitu upa vialte nih bia an chah ni February 20 cu “LAI MIPHUN NI” tiah an ti.

Cherhchan: Chin National Day by Pu Lian Uk (MP) Chin National Day, February 20 by Pu Cin Sian Thang (MP, ZNC) Chin National Day Speech by Salai Kee Le Awm Chin National Day and National Duty by Robert Siang Lian (M.A., R.L) 20th February: A milestone for Chin People by CHRO Laimi Phun Ni, Lai Carel, Tangli by CACC, 2001

Hngalhawk: Kum 63nak Laimi Phun Ni tuahnak Skien, Norway i biachimmi a si.

About The Author

Na ruahning rak langhter ve.. (Leave a comment)

%d bloggers like this: