COVID-19 pulrai lio ah cozah a rian; mizapi kan covo le tuanvo

Salai Mang Hre Lian| April 25, 2020| COVID-19 pulrai zawtnak nih vawleicung minung nunnak tampi a lak cang. Cabia ka tial tiang ah minung 200,000 renglo vawleipi ah an thi cang. A zawmi nuai 2 (two million) reng lo an si cang. Minung nunnak zeizat dah a lak rih lai? Zeizat dah a kan zawt rih lai? Mirum, mi siifak, minthang le mi sawhsawh a kan thleidan lo pin ah cozah vialte thin phang in a tuah dih hna.

Tulio caan cu minung nunnak khamh caan a si. Zawtnak a karh lo nakding doh caan a si. ‘Leng chuak hlah uh. Mizapi i pum khawm hlah uh. Hmur i hup dih uh. Kut thiangte in i tawl uh. Bia ngai uh,’ tiah i ti caan, i cawnpiak caan le i rengh caan a si. Hi pawl hi nunnak khamhnak caah le zawtnak dohnak caah biapi mi lawngte an si. Minung nunnak tluk in a sunglawi mi zeihmanh a um lo. Kan nun a himnak caah nawlngaih ding zapi nih tuanvo kan ngei. Cu vialte zulh ding ah cozah nih a kan duhpiak. Kan zulh hrimhrim ding zong a si.

Minung nunnak khamh lio ah khatlei in minung covo buar lo a biapi ve. Nizan tih ni hrawng ah ‘hrang nawn in a kong lo in leng chuak paoh thongthlak ding’ tibantuk hna a chuak. ‘Mandalay hna ah zan ah leng a vakmi palek nih cei nawn in an velh. Cu lak ah Chin le Rakhine ramkulh ahcun minung nunnak laak hna a chuak ve hoi. Vawlei miphun dihlak nih nunnak khamh an i zuam lio ah Kawlram ahcun thih lohnak le buainak a rak tuarmi kan um hoi. Hi bantuk har caan le mipi rengh lio caan ah cozah tha lo cheukhat cu minung an covo zeirel lonak le buarnak ah an hman theo tawn. An nawlngeihnak (power) ningcang lo in hmannak ah caantha an i lak tawn. Eihmuarnak hna a chuak tawn. Cu tikah mipi covo buarnak le sunghnak hna khatlei in a chuak.

Cucaah kan ram le vawlei lakhruak caan (State of Emergency) in kan um lio ah mipi covo a himnak caah cozah nih zeidah tuanvo a ngeih, mipi kan tuanvo le kan covo tah zeidah an si timi tlawmpal tein vun langhter ka duh.

Chin ramkulh le COVID-19

Kawlram in Chin ramkulh, Tedim peng ah a pakhatnak bik COVID-19 pulrai zawtnak an hmuh tikah thinphang thlalau in a kan tuah colh. Cu nih mipi mahte in ralrinnak, i vennak a kan ngeihter colh ve. COVID-19 zawtnak kan hrial khawh nakhnga tuah a herhmi, zulh a herhmi zong hngalhnak a kan pek ve. Leng chuah lo, khual tlung cheknak le i vennak ah tiin zatlang bu in kan cawlcangh tikah thil tha tampi a chuahpi lai ka zumh.

Atu bantuk in innchung i erh, leng chuah lo lio ah tualchung buainak, innchung buainak (domestic violence) kan timi hna a chuak kho ve. Ralrin ngai a hau. A bik in nu le ngakchia cung ah khing tampi a rit. Malaysia hna ahcun innchung um caan ah nuva kar buainak tampi a karh ti a si. Innchung erh a si hlan nak in cozah sin ah phone chawnh in bawmhhalnak hi 57% in a tam. Cucaah Malaysia in Ministry of Women’s Affairs nih March 31 ah chungkhar buainak hrial ding ah, “nupile nih hruk-aih i ralrin ding le vale hro hrial ding in,” forhfialnak a tuah hna. Hihi kanmah cio zong kan ton khawhmi a si. Innchung um caan ah a bik in nu rian a rit. Rualchuan, innthianh, ngakchia zohkhenh le chungkhar rian hi tampi a karh khomi a si. Hihi pasal le nih theihpiak thiam i chungkhar rian tuanpi le bawmhchanh a herh ngaingai.

Khat lei in Chin ramkulh ah zawtnak hmuh hmasa bik a si tikah miphun thleidannak le namnehnak (discrimination based on race and religion) hna Internet ah a chuak. Chinmi cu Khrihfa kan si, ramdang ah a pemmi kan tam. Cucu caantha i lak in cheukhat nih Chinmi cung ah biachiakha le namnehnak a chimmi zong an um. US hna ah cun Chin mi pafa hna namte sawh an rak tong bal (Asia mi cu zawtnak a chuahpi tu nan si ti huat nak ruang ah). Hi bantuk miphun thleidannak le namnehnak a chuah lo nakding ah mipi nih ralrin a herh i cozah nih a tawlrel le hma a lak zong a haumi a si.

Cu lak ah Tedim mizaw cu Kalaymyo ah thial ding thawngpang a chuak i Kalay mipi, zatlangbu le siangngakchia nih kan duh lo ti a si. Thawng fiang ka thei lo nain, thial an timh zong a si kho (Tedim nakin Kalaymyo ah sii herhhai, mizaw thlopnak lei a tlamtlin deuh ruang). Hi zawn ah chim ka duhmi cu mizaw i a covo kha a si. Aho minung paoh nih nunnak le ngandamnak covo (right to life and health) kan ngei dih. Cucu pakhat le pakhat kan i upat a hau. Minung sinak in (humanity and humanitarian) i zawnruah le covo i upatpiak kha nuhrin covo le tuanvo kan ngeihmi a si. Aho minung paoh nih kan ton khawhmi le kan tuar khawhmi a si. Cucaah kan covo i theihpiak thiam i, aho paoh covo aa ruang in kan tinconak ah tuanvo kan tlinh cio a herh mi a si.

COVID-19 le Cozah rian

Kan chim cang bantuk in minung nunnak khamh a herh lio a si caah covo buar lo a biapi ve. Covo buarnak kan tuah lo nakding ah cozah siseh, pumpak in siseh tuanvo kan ngei cio. Minung kan sinak ah nunnak cu biapi bik mi a si caah, cu nun khamhnak le himvennak caah cozah nih a herhning in tuahnak nawl, renghnak nawl a ngei. Cucu nuhrin covo zong nih a onhmi a si. Asinain, cu bantuk lio caan ah cozah nih a tanglei covo pawl hi a buar hrimhrim lai lo. Himven aa zuam ve lai. A herh deuh ka timi ka langhter lai.

1. Right to life and security (UDHR – 5): Minung sinak in nunnak le humhimnak covo kan ngei dih. Hihi cozah le aho minung hmanh nih a buar awk a si lo. Hi covo tinconak caah lainawnnak, ral in minung thahnak, nauthahnak, thihdan pek tbk hi a khenkham. (Covo mit in dikthlir ceih cun a sau lai caah cabia he aa pehtlaimi in kan langhter lai). Cu nunnak le himnak covo kan ngeih khawhnak caah a tanglei tuanvo pawl hi cozah nih a tuah a herh.

(a) Health Service (ngandam zohkhenhnak): Kan nunnak ca le COVID-19 in a zawmi nih kan damnak caah cozah nih ngandamnak lei zohkhenhnak biatak tein a tuan a herh. A thlop hna a herh. A mipi (a bik in mizaw) a tincoter hna a herh. (UN cahren ICESCR)

(b) Right to Food or Food Security (eidin tinco khawhnak): Kan nunnak caah kan ngamdannak a herh (ngandam lo – khamh khawh lo zawtnak ngeih cun – thih a si cu mu). Ngandamnak caah dinei kan i zat a herh. COVID-19 ruang ah mi tampi (ni khat tuan, nikhat ei) cu ei-awk ngei lo le tamhal in kan um. Tamhal in thih lonak kan ton lo nakhnga cozah lei bawmhnak, midang sin in bawmhnak pawl thate in mipi nih an tinco nakding ah aa zuam a herh.

Tahchunhnak ah Nargis thilchia lio ah cozah nih bawmhnak a pek khawh lo tikah tamhal in mi tampi an rak thi. Ramdang nih kan bawmh hna lai tiah cozah an rak hal tikah ralkap cozah nih an rak duh lo. Cu ruang ah tampi tamhal in an thi. Cucu Crime Against Humanity ti a si. Laiholh in minung sinak zeirel lo, na sual kan ti lai. Sual lak ah sual taktak – minung nunnak le damnak zei rel lo, covo buar taktak a si. Nuhrin covo nihcun minung lainawn (thah) pakhat ah a chiah (cu bantuk a mipi tamhal in a thither i a zoh sawhmi cozah cu hriamnam hmang in cu cozah cu va hrawh, va doh zong UN charter nih a onhmi a si).

Nihin ah cozah nih hi a tlamtlinnak caah mirum, ramdang sin in bawmhnak a hal. World Bank nih tangka a cawih. US nih bawmhnak a pek. A tam lengluang rih lai. Cu bawmhnak cu phawtzamh tikah dikte le felte in a herhmi mipi nih an tinco khawhnak le an tep khawhnak caah cozah nih tuanvo a ngei. (UN cahren ICESCR)

2. Right against torture or inhumane or punishment: Minung taksa fahnak pek le hremnak tuah lo ding. Misual hmanh nih covo an ngei. A sualmi cu upadi ning in dantat le tazacuai ding a si. Asinain thisen luanter, minung lo in tuah le hrem pawl hi hrial ding a si. (UN cahren ICCPR)

3. Right to free expression, information, religion and belief (UDHR – 18, 19): Aho paoh zalongte in chimhnak nawl, thawng theihnak nawl, zumhnak nawl le biaknak nawl kan ngei. Hihi a buar lai lo. Mipi nih an harnak kong ah chimnak, cozah soiselnak le thawng theihnak cung ah cozah nih dan a tat lai lo. Media pawl cozah duh lo in COVID-19 kong ah cozah soiselnak, riantuannak dik lo a tialmi le mipi a thanhmi kha a upat lai.

Cun cu kong chimnak le theihnak ah a herhmi Internet, Media le pehtlaihnak pawl thate in a tawlrel lai. Nihin Paletwa ah Internet le Phone hna phih a si tikah har tongmi kong bawmhnak, har a tongmi nih i vennak caah an theihding le an chim ding covo buarnak a um. Hihi covo buar a si. Cun zumhnak le biaknak kong ah cozah nih khenkhamnak a tuah lai lo. (Atu COVID-19 ruang ah i pumh rih lo ding tbk pawl a si lo). Zumhnak ruang ah namneh, thleidan le zumhnak thialter tbk kha chim duhmi a si.

4. Right to Recognition (UDHR – 1, 2, 7): Aho minung paoh aa tlukmi covo kan ngei dih. Minung kha minung bantuk in cohlan le sinak upat a herh. Sifah, mirum, uktu, ukmi thleidan lo ding. Kan biaknak, kan takcuar le miphun dan ruang ah thleidannak a um lai lo. Upadi ah kan i tluk dih.

A cunglei langhter mi hi atu bantuk har kan ton lio ah cozah nih a buar lo ding pawl an si. A tlamtlin khawh nakding tu ah tuanvo a lak ding a si. Cu ve bantuk in mipi nih covo kan ngei i tuanvo kan ngei ve.

Kan tuanvo ah midang covo upat a herh. Kan tuanvo nih kan covo hi ri a khiah tawn. Na covo na hmanmi ruang ah midang covo buar ding a si lo. Cun tuanvo laknak nih kan covo hi ri a khiah rih. Na covo ruang ah a dikmi phung lonh in na um, na tuah ahcun tuanvo kan lak a herh. Upadi ning in nawl buar ruang ah dantat khawh zong kan si.

Kan covo le kan tuanvo theih a herh. Midang covo upatnak le zawn iruahnak in COVID-19 dohti hna usih.

Cherhchan:

Sohpea Try, Flip Side of the Lockdown in Malaysia: Home May Not be Safe for Women and Girls
Anton Miguel, Protecting Rights while Protecting lives: Does Human Rights Give Way to a State of Emergency?
UDHR le UN Cahren ICCPR le ICESCR