Kan Pawngkam

|Khaipi (Aaduedue)| (Chin Digest, April 2019) — Pawngkam (Environment) kan ti tik ah thingkung ramkung, tiva, thli, saram, khuacaan tibantuk lawng ah ruah deuh a si tawn. Hi pawl hi cu Kawl holh in (သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္) ti mi kan pawngkam i a cang cuahmah mi kokek sining a si i, mirang holh in Natural or Ecological Environment ti a si i, pawngkam phun 3 lak ah phun khat a si. A dang phun hnih cu Built Environment (အေၿခခံ အေဆာက္အဦ ပတ္၀န္းက်င္)ti mi kan pawngkam i a um mi minung nih ser chom mi thil hna le, Social Cultural Environment (လူမႈဗဟုပတ္၀န္းက်င္) ti mi kan nuncan ziaza, nunphung zatlang sining, ukphung le duun le daan, zumhning le thil sining hoih in kan pawngkam i a cang mi thil hna hi an si. Hi pawngkam phun thum hi then awk a tha lo mi an si fawn. Cucaah a tanglei ah tawi fiang deuh in kan zoh tuah lai.

Kokek Sining Pawngkam (Natural or Ecological Environment (သဘာ၀ပတ္၀န္းက်င္)

Minung hi kokek sining (nature) he then awk a tha lo mi kan si. Kokek sining a rawh ahcun minung zong ningcang lo in kan um. A taktak ti ah cun hibantuk kokek sining nih minung a kan hrawh hmasat hi a tampi lo. Asinain, minung nih kokek sining kan hrawh chin lengmang caah kokek sining a rawk i, cu nih cun a kan lehrulh. Lairam ah mei thathi in kan ngeih lo caah atu ni tiang ah thing rumro in ti le rawl chumh a si. Khuate lei zong ah lopil kan i thial lengmang i thingram tamtuk kan hau. Zungzal a hmun mi lo a tuah kho taktak mi kan tlawm tuk rih. Thingkung kan hau caah thingram an ziam i ruah ti a tlawm, tiva a reu. Cun, thli hnawm a dawp ding mi thinghnah a tlawm caah thli thiang le thli kik a tlawm i ni khua a lin. Mi cheu nih vawlei cung linhnak (Global warming) hna hi kanmah Laimi thinghau mi tehna he cun aa sengtlai lem lo an ti. Thingram a tam ngai rihnak Laitlang thlanglei Kanpetlet hrawnghrang i nikhua caan le zaan i van a thianning le Hakha nikhua hmanh aa lo ti lo. Kan dawp mi thli a thiang lo, kan din mi ti a thian ti lo caah kan piangvar kho lo, kan ngan a dam fawn lo. Tedim lebang ah cun a kih tuk caah thinghram tiang an choi i mei an an toh caah, tlang kawng (ေတာင္ကတုံး) a tampi cang. Hlan kan pipu hna nih hin kokek sining hi an rak upat i, fimkhur tein an rak kilven. Atu chan i reserved forest tiah kan aupi lengmang mi hi kan pupa nih anmah chan ah an rak tuah diam cang mi asi. Fimnak chan ah kan um kan ti nain, kan pawngkam kokek sining sunhsak le kilven hi kan pupa kan tluk hna lo. Cucaah, pawngkam kokek thil dawt hi mah le mah i dawt a si. Kan thingram an hrin i an hninhno i, thli a thian, ti a tam i a thian ahcun minung zong kan ngandam deuh hnga, kan tha zong a dam deuh hnga. Kokek pawngkam zohkhennak ah acozah lawng rinh ding a si lo. Mah le pumpak cio nih tuah khawh tuan khawh mi kan ngei cio ko. Tahchunnak ah kuak a zu lo mi pawng ah kuak zuk lo ding a si. Zei caah tiah cun kuak a zutu nakin a pawng i a khu a zu sualtu hi an thih tuan deuh ti a si ca ah mi dang pawng i kuak zuk hi lainawn phun khat a si. Kan duhnak poh ah hnawm hloh sawh ding a si lo. Khuapi a hnawmhtertu hi khual an si theng bal lo, laihlum khua mi lila an si tawn. Shan khualipi Taunggyi hi an khua a thianhlim caah mikhual nih hnawm hlonh sawhsawh ngam a si lo. Hnawm hi hnawmkuang chung ah hlonh phung a si ti mi hi mi lungfim nih cun theih awk hrimhrim a si. Kokek pawngkam zohkhenh a hauhnak zong hi biakinn pulpit cung zong in chimh pah lengmang le, mino le thanchonak phu pawl zong nih mizapi sin ah chimh pah lengmang a hau mi a si. Minung cu kan hngalh lo ah cun a zei ti ti awk kan tha tawnlo.

Serchom mi Pawngkam (Built Environment (အေၿခခံအေဆာက္အဦ ပတ္၀န္းက်င္)

Kan pawngkam ah a um lo awk a tha lo mi kan tuah chom mi thil an um. Hi ser chom mi pawngkam chung ah sianginn, sii-inn, seh-inn, ti le mei tibantuk le thil dang tampi an i tel. Hi bantuk thil an that deuh poh ah kan pawngkam ah thanchonak le thathnemhnak a tam deuh chih fawn. Kan khua ah sianginn tha a um lo ahcun kan fanau hna an fimcawnnak a tlamtling kho lo. Kan sianginn tam deuh hi a inn hrimhrim a chiat hlei ah fimchimtu an tling tawn lo. Ca chimtu cheukhat lila zong nih anmah cawn mi le thiam mi a si lo mi subject dang an chimh. B.A (History) degree a hmu mi hna nih Sciences hna an chimh. Sii-inn tha a um lo ahcun kan ngandamnak ca ah i zohkhenhnak a tlamtling kho lo. A sii-inn a um nain a chung ah sii a um lo, cun sii-bawi le ngamdamnak lei riantuantu an phanh lonak khua a tampi fawn. Kan zawtfah a zual deuh tik ah Lairam sii-inn ah dam lak in i thlop taktak awk a si kho tawnlo Tlunkalnak (transpotation) a that lo ahcun thil kan herh ning in a tluang kho tawn lo. Fur he thal he hman awk lam thathi kan ngei fawn lo. Ti le Mei an that lo tik ah thanchonak tampi a dawnhkhanh fawn. Hi hna hi kan pawngkam i a um mi le a cang cuahmah mi thil lawngte an si. Lairam ah sianghleirun tha ngaingai mi kan ngei rih lo. Sianghleirun hna nih caruk (library) tha an ngei kho rih fawn hna lo. Mei (electric) thathi a um lo ruang ah thing kan hau, thing kan hau ruang ah ti a reu, ti a reu caah hydro–electric power tuah awk a rak tha bal mi tiva zong an reu hoi. Kawl ram cu then thum ah then khat lawng nih mei (electric) kan ngah. Cu hmanh ah a rat lo chel, a chiat chel, a mih chel a si. Cun Lairam hi horkuang tlangsang chengpalang a tam tuk caah meihri he mei pek ding ahcun tam tuk a dih fawn hnga. Lairam mei hmuh nakding ca ah a tha ngai ding mi phun tampi lak ah pakhat cu India le Japan tibantuk nih an hman mi, off grid solution an ti mi niceu le thli tha in mei lak hi a si. Hydroelectric kan tuah hrimhrim lai lo ti a si lo nain, kemh chih in kan hman thiam ahcun tampi a kan thathnem hnga. Ceunak (light) ca ah ni le thli tha kan hmang ko hnga i, a dang a herhnak ah hydroelectric power bantuk kan hman ahcun a dih heu mi zong a tlawm deuh fawn hnga. Atutiang ah cun kan ram ah she -inn pipi he mei hmannak a um rih lo caah zatlang mi tam deuh caah mah offgrid solution hi cu that ngai dawh a si.

Zatlang, Nunning he aa Pehtlai mi Pawngkam (Social Cultural Environment- လူမႈဗဟုပတ္၀န္းက်င္)

Kan pawngkam kan zoh tik ah kanmah he a dang mi minung, ruahnak, zumh ning, duun le daan an tampi. Vawlei cung hi khuate pakhat bantuk in i pehtlaih khawh a si cang caah kan pawngkam sining kan zoh thiam lo ahcun i chuah sual a fawi ngaite. Biaknak le ramkhel kong zongah “kanmah” le “anmah” ti mi ri hi a um cia peng. Laimi lak lila ah Ad Hominem ti mi, mah he dirhmun le hmuhning, zumhnak a khat lo mi he i zuamcawh tik ah khatlei thangchiat rumro in i laak, hi a tampi cang. Pakhat belte Lairam ah Laimi nih sunhsak mi le upat hnatlakpi mi thil hi hmaichanh cu a herh ve. Mizapi kha tling te le tha tein chimhfian le hnatlaknak hal hmasa lo in thil kan tuah tawn tikah kan pawngkam hi a dai in aa rem kho tawn lo. Caan tampi ah cun buai lo ding ah a buai mi kan tamtuk tawn i mah cucu kan buainak bik a si. Tuah hmasat ding le a changchang i tuah te ding thil kong ah a tuah hmasa rumro si kan duh tawn caah, mizapi zong nih an tuar tawn. A ruang cu kan pawngkam thil sining taktak tha tein kan hlattlai hmasat lo caah a si tawn. Cun, mibu he kan nun caah duun le daan, phung le lam hi a um. Cu duun le daan, phung le lam hi ningcang lo in hman, nawl buar a si tik ah kan pawngkam hi a dai-rem kho tawn lo. Ukphung a that lo caah kan tuar. Zikhnawh a um caah a la tu a petu he an zia a rawk i, caan a sau deuh tik ah a phung ah kan ruah. Biaknak zalonnak a um lo caah kan tuar. Asinain, zalonnak a um lo zia le a thli thup in neek kan si mi kan i thei tawn lo i phung ning in biatak ca ah kan dirti fawn hoi lo. Nu le Pa karlak thleidannak a um caah kan hraam. A nu chung in a chuak lo mi kan um lo nain nu hi pa tluk cu an si lo tiah ruahnak a ngei rih mi Khrihfa upa aa ti mi hna an um len rih. “Ka Nu nih a ka tluk lo” ti tluk a si i a poi ngaingai. Caan tampi ah cun a zaa, a fim kan ti mi lila nih tlabulbal in an um tawn caah kan pawngkam thil sining hi aa ningcang lo ngaingai. Hi bantuk a fim bantuk asinain a molh mi (Intelligent Yet Idiot (IYI) pawl ruang ah kan pawngkam hi a rawk deuh tawn. Hi bantuk IYI hna hi biaknak lei siseh, acozah le ramkhel riantuantu a cheu zong an si tawn ko.

Cu caah kan pawngkam a hrawk khotu le a zohkhenh a kilveng i a thatter deuh khotu hi kanmah lila kan si. Kan pawngkam a nincan ahcun kanmah tu kan i hlawk i, kan pawngkam a chiat ahcun kanmah nih kan tuar. Kan pawngkam sining hi kanmah nakin midang nih an thei deuh an tep deuh kho bal lo. Kanmah tu hi kan pawngkam sining a thei bik tu kan si caah kan pawngkam thil sining kongah midang kutdong kan sawh hlan ah kanmah nih the zeitluk dah kan pawngkam thil sining kan hngalh i kan pawngkam thatnak caah zeidah kan tuah, zeidah khua kan khan ti mi hi a biapi. Kan pawngkam ah thil ningcang lo a um tik ah daidiam in kan um ahcun kanmah tu nih kan tuar lai, Kan pawngkam that nakding, kan luat nakding ahcun kanmah lila nih tuan hram thawk a herh tawn. Thingkung loram kan dawt lai. Kan pawngkam thianhlimter kan i zuam lai. Fimcawnnak, ngandamnak, tlunkalnak, chawleh chawhrawl a that nakding ca ah kan ram sining a thei bik mi zeitindah tuan hram kan thawk lai ti mi a lam kan kawl lai. Kan nawr lai, kan i zuam lai. Lairam Eden kan ser lai. Mi tampi thadam hnangam in an i dor khawh nakding ah dawtnak in Lai kan hlum lai. Kan i dannak kan i upat piak lai i, mi thangthat le mi zawnruah kan cawng lai. Fimthiamnak hi a dik mi zumhnak hrambunh in kan hman lai. Cu bantuk pawngkam he a nuam mi Lairam Paradise hi ser khawh a si ko lai dakaw