Pawngkam He A Dam Mi Pehtlaihnak Kan Herh

Lian Chawn – Chin Digest, December 2018 | Pawngkam he a dam mi pehtlaihnak ngeih kan herh chin lengmang. Zeicatiah a dam mi, a him mi, a tlamtling mi pawngkam kan ser khawh lawng ah kanmah minung lila kan nunnak a him ding a si. Zeiruangah dah pawngkam zohkhenhnak le sermi thil dawtnak kong hi cawn le theih a herh? Pawngkam he i pehtlaih kan herh ti ah cun minung hi pawngkam thil lo in kan nun khawh lo caah a si. Pawngkam he kan i then ahcun kan thi lai—pawngkam he nai fonh peng lawng ah na him lai. Cu kan i fonh peng nakding a si mi pawngkam cu minung lila nih kan hrawh tuk cang caah pawngkam zohkhenh, kilvennak kong hi biapi ah ruah taktak a hau. Nunnak (life) kan ti mi hi vawlei cung ah pakhat lawng a um. Cu nunnak cu minung, saram, thingkung le sermi thil dihlak kan i hrawm. Thli, ti, thingkung, saram le vawlei tel lo in minung nun khawh a si lo. Phundang cun nunnak a ngei mi poh hi a pak in a bing in nun khawh a si lo. Kan i sengtlai dih. Minung le saram nun nakding ah Oxygen a chuahtu thingkung pawl hi Carbon dioxide a chuahtu thingkung le saram loin an nung kho ve lo. Cu bantuk cun nunnak a ngeimi thil vialte hi i pehtlaihnak a ngei dih mi, nunnak ai hrawm dih mi kan si.  Phundang in kan chim rih a si cun, thil nung pakhat a nunnak hi a dang thil nung pawl nunnak he ai pehtlai zungzal ti hi a si.

Kan nunnak he then khawh a si lo mi pawngkam zohkhenh, kilvennak kong cu kan cawn le kan hngalh hrimhrim a herh. Cucaah pulpit cung zong in kan chim a hau. Baibal cawnpiak mi a si. A herh lo tiah an kan cawnpiak hmanh ah, zumh ding an si lo. A herh lo a ti mi cawnpiaktu lila zong kha thli a herh lai, thingkung a herh lai, ti a herh lai. Cu hna lo cun a thi lai.

Ecology Sullam

Pawngkam zohkhenhnak cu a fawinak in Ecology ti a si. Ecology biafang hi Greek holh Oikologos ti mi in a ra mi a si i Oikos sullam cu inn tinak a si i logos sullam cu cawnnak asiloah hngalhnak ti a si. Phundang in kan chim ahcun inn chung khuasak tintuknak kong tha tein hngalh asiloah zohkhenh thiam tinak a si. A sullam dang a um rih mi cu Oikos ti hi zohkhenh (steward) ti khawh a si. Cucaah ecology ti mi cu Pathian sermi thil dawt le zumhtlak tein zohkhenhnak a si. Vawlei cung ah a nung mi thil vialte pakhat le pakhat i pehtlaihnak le minung le pawngkam thil i senghtlaihnak ningcang dothlatnak fimnak kan ti khawh. Kan innchung thilri tha tein kan fimtawl, kan zohkhenh bantuk in vawleipi sining kha, tha tein, sullam ngei tein bultawl, zohkhenh le thanchoter kha a si ko.

Ecology biafang hi 1886 ah Erinst Haeckel, German Biologist pa nih a rak thawk hmasa bik. Hi kong theih le hngalh a herhnak le kanmah lila nih kan tuah hrimhrim a herhnak cu a dam mi, a him mi le duh a dim mi vawlei kha minung nih kan hrawh dih cang caah vawlei nih himnak le hnangamnak tlamtling a kan pe kho ti lo. Cu him hnangamnak kawl thannak ca ah Ecology nih biatak tein a aupi mi thawngtha a si. Jesuh nih Johan 10:10, “Mikip nih nunnak duhdim an hmuh nakhnga ca ah ka ra” a ti mi kha Ecology mit in kan chim ahcun vawlei cung mi vialte nih a tlamtling mi pawcawmnak le nunnak kan hmuh khawh nakhnga Ecology nih a aupi mi cu a si. Vawlei cung Scientist minthang Stephen Hawking nih, “Kan umnak vawlei nih hnangamnak a kan pe kho ti lo—vawlei nih a chuahpi mi thlichia, tilet, Tsunami, meitlang puah, lihninh, nuclear hriamnam, serchom virus le zawtnak phun kip ruang ah himnak a tlawm tuk. Cucaah nihin vawlei cung minung kan karh peng khawh nakhnga hi hnu kum 20 ah thlapa, kum 40 ah vawlei dang ah pem kho ding in khuaruah le i zuam a herh,” a ti. (7day News, June 27, 2006).

Mifim nih an chim mi cu, vawlei caah tih a nung mi thil pathum a um, an ti. Cu hna cu (1) Ralhrang (Terrorists), (2) HIV/AIDS le (3) Pawngkam sermi thil rawhralnak le thurhnawmhnak (Pollutions) an si. Dr. K.P. Johannan nih, “Nihin vawleipi nih a tih bikmi hi nuclear power a si lo, HIV/AIDS zong a si fawn lo. Dinti harnak tu hi a si,” tiah a chim ve. Dinti harnak le pawngkam rawhralnak hi ai pehtlai bak mi a si. Hi tih a nung bik ti mi pawl lak ah vawlei ca ah harnak a kan petu bik kan ral cu kan hakkauhnak le kan duhfahnak ruang in a chuak mi pawngkam rawhralnak hi a si. James Martin (Professor, Oxford University) nih, “Zabu 21 Sullam” (The Meaning of the 21st Century) ti mi a cauk chung ah vawlei nih a ton ding harnak phun 16 a langhter mi chung ah phun 7 cu pawngkam rawhralnak he ai pehtlai mi an si. Hi Pawngkam rawhralnak le thurhnomhnak hi vawleipi buainak lawng a si ti lo—Lairam hrimhrim nih a ton cang, a tuar cang, a intem ve cang. Khuate kip nih mithmuh kuttongh in kan hrial khawh ti lo mi, kan ton cuahmah mi kan zapi te zawtnak a si.

Sermi thil runvennak a dotdot

Pawngkam vawlei le sermi thil runven chin lengmang a herh tiin hmuh a si caah Vawlei Ni (EarthDay) ulh cio dingin 1970 ah US cozah nih ramkip ah thawng a thanh.

—A voi 1nk Vawlei Ni cu US ram San Jose State University ah 1970 April 22 ah an tuah. US President hlun Nixon nih Pawngkam Kilvennak Bu (The Environmental Protection Agency) le Thli Thiannak Upadi (Clean Air Act) zong 1972 ah a ser.

—1972 ah a hmasa bik Pawngkam Vawlei Zohkhenhnak he pehtlai in UN Conference cy Stockholm ah an tuah. Hi Conference ah June zarh khatnak (June 5) hi Vawlei Pawngkam Ni (World Environment Day) siseh tiah bia an chah.

—1974 June 5 ah a voi khatnak Pawngkam Zohkhenhnak Ni (World Environment Day) tuah a si.

—1982 ah Sermi thil hna ca ah Vawlei Nawlbia (The World Charter for Nature) ti mi kha UN nih a ser.

—1987 ah Pawngkam thanchonak Bu (UN Commission on Environment and Development) a ser.

—1990 April 22 ah a voi 20nk Vawlei Ni (Earth Day) ram 140 ah an tuah. 1990-2000 hi sermi thil le pawngkam runvennak kum hra bu (Decades of Environmental Case) tiah an ti.

—1992 June ah Brazil ram Rio le Janein ah vawlei kong ceihnak Civuipi (The Earth Submit, 1992) an tuah i RIO thawngthanhnak (RIO declaration) an tuah. Hi RIO thawngthanhnak hi vawlei cung Khrihfabu kip komhnak bu a si mi WCC (World Council of Churches) nih a dirpi colh i Brazil ram Baizada Fluminence khua ah Conference a tuah colh ve. An tlangtar cu, “Van thar le Vawler thar Kawlnak (Searching of the New Heaven and the New Earth: An Enrironmental Response ti UNCEP) ti a si.

A cunglei langhter mi zoh tik ah pawngkam zohkhenhnak kong ah biaknak lei biatak tein kan hun i tel hi 1992 hnu in a si ti khawh a si. Lairam zong ah kum 2000 hnu in biatak tein hi cawnpiaknak hi a phan, kan zumhnak a no deuh rih caah a dohdaltu an tampi ko lai nain kan nunnak he ai pehtlaimi thil a si ko caah ralchiat ding zeihmanh a um lo. Aupi chih a herh.

Nihin vawlei cung sermi thil rawhralnak a tlangpi in

1. Minung lurel karhnak le vawlei thazaang zorchuknak
2. Dinti harnak le thurhnawmhnak
3. Thli thurhnawmhnak
4. Khuacaan lumnak (Global Warming) le Khuacaan thlennawnnak
5. Thingkung hau le mei duah ruang ah harnak
6. Minung lungput rawhralnak

A cunglei harnak pawl phen ah a um rih mi cu (1) Uknak lei phung (political system) chambaunak (2) Sipuazi phung (Economic System) chambaunak le that lonak (3) Biaknak lei kalpi ning le hmuhning (Religious concepts and World views) a hman lonak (Tahchunh: Deism, Dualism, Dominion—Anthropocentric concepts le Guest (Khualtlung) concepts) ruang ah pawngkam le sermi thil rawhralnak aa chapnak le a fah khunnak a si.

Baibal le Ecology aa kalh maw?

Baibal le sermi thil dawt zohkhenhnak kong hi aa kalh mi si loin aa pehtlai mi tu a si. Ecology hi Baibal cawnpiak mi a si ko—lunghrin ding zeihmanh a um lo.

1. Genesis cauk cu sernak tuanbia cauk, ecology he ai pehtlaimi a si.
2. Pathian cu zeizong sertu a si (Gen. 1:31; Ps. 33: 6; Phungthluk 3:19).
3. Zeizong thil vialte a ngeitu a si. (Ps. 24:1; 50:12; Lev. 25: 23; Job 12:10)
4. Pathian cu sermi thil vialte dawtnak le himnak he a zohkhenhtu a si (Gen. 6:19-21; Jonah 4:11; Matt. 10:29).
5. Pathian cu sermi thil hna a lamkaltu ah a sertu a si (Job 12:7-8, Phungthluk 6:6; ISiang. 17: 4-6; Exo. 13:21)
6. Minung cu vawlei in sermi kansi i vawlei ah kan kir than lai (Gen. 3:19; Phungchimtu 12:7).

Ecologist’s mit in Innpa dawt (Baibal cawnpiaknak) Fianternak

Leviticus 25: 2-4 le Exodus 20:11; 23: 12 chung ah, minung le sermi thil le vawlei i dinhnak nawlbia, Sabbath le Jubilee nawlbia phung Pathian nih a ser ti kha kan hmuh khawh. Ecologist pawl nih innpa dawt sullam an fianter tik ah Pathian thil sermi thil zohkhenh le kilven a herhnak kha thukpi in an purh. Innpa dawt cu nawlbia ngan bik a si i zumtu nun ah tuah a herh peng mi a si.

1. In term of time— A sullam cu a chuak rih lo mi kan tefa le tufa pawl hei dawt chung a si. A ra lai mi 2050, 3000 hrawng ah a hung um te ding kan tufa hna ca ah atu kan vawlei le pawngkam thilri vialte hi ral kilven le zohkhenh chung a herh tinak a si. Daniel H. Henning nih, “Nihin kan vawlei hi kan pupa, nulepa hna nih ro bantukin an kan roh mi a si lo—hmailei a chuak te ding kan tefa hna sin in kan i cawi mi le kan i hlaan chung mi ro a si,” a ti. I cawi mi le i hlan mi cu rawk dih phung a si lo—a kan hlantu sin ah amah ning tein pek than a herh.
2. In term of life-centerism—Minung lawng a biapi bik ti mi ruahnak a si. Phundang cun Anthropo-centerism ti a si i minung hi a lai bik, a biapi bik ah chiah ti mi ruahnak a si. Hi ruahnak nih a chuak te ding tufa pawl le pawngkam zohkhenh a herh lo ti mi ruahnak a chuahpi. Hi ruahnak hi nunpi lo ding—pawngkam zohkhenhnak cawnpiaknak ah tih a nung ngai mi virus a si.
3. In term of Environment Ethics—Deut. 22: 1-9 ah kan hmuh mi innpa dawt nih a tlau mi caw, laa, tuu te hna kawl le vawlei le pawngkam thanchoter a si. Kan nuncan ziaza hi sermi thil cung ah a langh awk, a nun awk a si.
4. Sabbath—Matthai 12:9-13 ah Jesuh nih Sabbath ni he pehtlai in bia a chim. A taktak ah cun Sabbath ni hi pawngkam zohkhenhnak le luatnak ni ah kan hman ding a si, a ti. Sabbath ni ah na tuu hor ah tla sehlaw chuah lo in na um hnga maw? Sabbath ni cu thil tha tuahnak ah hman ding a si. Ecologist pawl fianterning ahcun Sabbath sullam cu “Luat asiloah thlah” tinak a si. Sermi thil vialte an luat i duhdim nun an hmuh ni a si awk a si. Sabbath Bawi a si mi Khrih cu vawlei luatter ding ah a ra mi a si.

Jesuh Khrih Cawnpiaknak le Ecology Pehtlaihnak

Jesuh Khrih nih vancung pennak kong a cawnpiak tik ah sermi thil tampi kha tahchunhnak ah a hman, bianabia ah a hman hna. “Vawlei tlaihchan hlah u,” ti le “Hi vawlei kalning in kal ve lengmang hlah u” ti mi baibal i char riangmang in vawlei le a chung ummi thil cu Satan ta ah ruah i hrial i timh phun in aa la mi Khrihfa kan tampi. Hihi Baibal kalpi ning kan i palh caah a si.

Jesuh nih “Vawlei tlaihchan hlah u,” ti le Paul nih “Hi vawlei kalning in kal ve lengmang hlah u” timi   VAWLEI  nih a chim duhmi cu atu kan umnak vawlei hi an chim duh mi a si lo. An chim duh mi cu “Satan pennak chung i a ummi hna nun” kha a si. Cucu Efesa nih cun Muihnak Vawlei tiah a hman. Satan pennak le muihnak vawlei cu huatnak, nahchuahnak, ziarngeihnak, hakkauhnak, lihchimnak, entainak, leirawinak, ziknawhnak, eihmuarnak tibantuk in a khat. Cu bantuk sinak vawlei cu tlaihchan a herh lo. A taktak ah cun kan umnak vawlei le sermi thil vialte le minung a kan dawt caah pei fapa Jesuh cu thlah a si cu. Pathian nih minung a dawt caah a fapa a thlah a ti lo, vawlei a dawt caah a ti. (Johan 3:16). Hi Baibal caang hi Johan hrilhfiahtu pawl nih cun vawlei a dawt a timi hi ecology mit in fianter hi an uar theng lem lai lo—zeicatiah Johan nih vawlei ti mi hi minung can ai ah a hman lengmang caah a si.

Jesuh nih Johan 15 ah “Vawlei nih harnak an pek hna lai, sihmanhsehlaw tih hlah u, vawlei cu ka tei cang” a ti mi vawlei khi Satan pennak a si mi a cung i kan chim mi pawl kha a si i cu sining cu Jesuh nih a kan teipiak mi a si. Khrihfa mi zong nih Jesuh nih a tei cang mi Satan pennak le muihnak vawlei kha tei in atu kan umnak vawlei le sermi thil dawt kha kan rian ngan biapi a si.

Jesuh nih vancung pennak kong a chimnak ah Cite le ceunak (Matt. 5:13), Thingkung le a tlai (Matt. 7:15; Lk 6: 43-44), Belh Bianabia (Matt. 23:24) Antamci bianabia (Matt. 13: 31, Mk. 4: 30-32; Lk. 13: 18-19), Thilnu bianabia (Matt. 13: 33; Lk. 13: 20-21), Lungvar bianabia (Matt. 13: 45), Sur bianabia (Matt. 13: 47) ti bantuk tampi a chim, a hman. Sermi thil hna hmang in Pathian dawtnak zong kan theih i vancung pennak sullam zong kan fiang. Sermi thil le vawlei lo in Pathian kan thei kho lo, Sermi thil hna lo in minung nunnak zong sullam a ngei ve lo.

Paul Cawnpiaknak le Sermi thil luatnak

Paul cakuat kan rel tik ah Pauk hi ecologist pakhat a sinak kan hmuhnak cu Rom 8: 20-22 le Kolose 1:20 ah, “Sermi thil hna an tem-innak le an hrum-ainak kong a tial mi hi a si.” Paul hmuhning ah cun Pathian nih minung hi amah mui he i lo in a ser i a sermi thil vialte zohkhenhtu (steward) lawng si lo in uktu (Guardian) ah a chiah (Heb. 2:8) a ti. Cucaah sermi thil luatnak tuanvo cu minung sin ah a dihlak in pek a si. Pathian nih minung hi sermi thil dihlak duh poh in hrawhhralnak (exploit) nawl a pe lo, remte in zohkhenhnak le thanternak tuanvo a pek. Cucu Gen. 2: 15 ah kan hmuh. Hi Bible caang ah biafang pahnih a hman mi cu Hebru Holh in, Adab le Samas ti a si. Adab ti cu thuan (till), riantuan (serve), sal ah i can (to be slave to) ti mi sullam a ngei. Samas ti cu conghhramh (keep), zohkhenh, kilhkamh (watch), rawk lo tein chiah (preserve) tiin sullam a ngei.

Minung luatnak kan ti mi hi sermi thil hna luatnak lo in tlam a tling lo. Khamhnak kan ti mi zong hi sermi thil vialte a huap dih mi khamhnak a si i minung thlarau khamhnak lawng a si bal lo. Baibal nih a dirpi mi le Paul nih a cawnpiak mi khamhnak cu a kau ngaingai mi thlarau, thinlung, taksa le sermi thil vialte a huap mi khamhnak a si. Luatnak le tuanvo hi then khawh a si lo. Luatnak hi phun hnih in then khawh a si.

Pakhat cu vawlei kaltak (Exodus-typed salvation) khamhnak a si. Pahnihnak cu vawlei ah nunpi (Incarnation-typed salvation) khamhnak a si. Vawlei kal tak khamhnak hi Buddhist cawnpiaknak a si i vawlei harnak vialte hrial, hnu ah chit a si. Phundang cun sermi thil vialte zaam tak a si. Hi bantuk khamhnak hi Baibal cawnpiaknak a si bal lo. Khrihfa mi nih kan dirpi mi khamhnak cu a pahnihnak phun khi a si i, vawlei pumsa le thlarau, sermi thil vialte ai then kho lo mi le a huap mi khamhnak, vawlei a zaam tak lo mi, vawlei sining chung ah a pil mi khamhnak a si.

Sermi thil dawt ding in hrinthan a herh

Sermi thil dawtnak kong hi Baibal cawnpiak ning a si ko. Nain a thlarau mi hna nih tuah khawh ding mi nun a si. A fawi lo mi rian a si. A fawi mi rian cu mi zei poh nih an tuah khawh. A har mi rian cu a thlarau mi, a hrinthan mi lawng nih tuah khawh a si. A ruang cu kan chung ah a nung mi Khrih he cun tei khawh a si ko lai tiah ka ruah. Zeica kan ti ahcun, pawngkam a rawhnak a ruang bik hi “Vawleicung minung duhfah hakkauhnak ruang ah a si.” Hakkauh cu Satan pennak chung i a um mi hna nun ah kan hmuh mi ziaza a si. Thlarau nun a ngei mi nih hakkauh nun cu an hrial. Cucaah kanmah zong Pathian kan zumhnak hi kan pawngkam dawtnak ah a langh chih a herh. Kan piantharnak le kan hrinthannak i kan nun a luatnak caah a hau. Kan pawngkam damnak zong ah a hau. Gandhi nih, “Vawlei nih kan herh mi cu tling tein a kan pek khawh dih ko, asinain kan duhfahnak le kan hakkauhnak tu cu tlamtling in a pe kho lo,” a ti. K.C. Abraham zong nih, “Kan pawngkam thil, thingkung, saram tibantuk hi kan tlaihhrem hna” tiah tlaihhrem biafang a hman. Vawlei le a chung um mi hi Pathian ta kan si ca ah Pathian a zum mi nih cun kan dawt awk kan rian a si. Bishop Chrysostom John Philip nih, “Pathian nih minung hi zohkhenhtu, kilvengtu ah a kan chiah nain kanmah zawn lawng kan i ruah ruang ah nihin kan vawlei cu ramcar ah kan ser i rawhralnak nih a tlunh,” a ti. Langhter ka duh mi cu kan vawlei le kan pawngkam a rawhnak hi Pathian a zum lo mi le a thei lo mi hna nun in kan nun ruang ah a si. A hrintharmi nun in kan nun lo caah a si. Cucaah sermi thil dawtnak lei kap in kan pianthar le kan hrinthan a herh cang. Cuti kan hrinthan ahcun kan ram a dam lai. Kan ram a dam ahcun a chung um mi zong kan dam lai, kan nunnak duhdim a si hnga.

Pastor Lian Chawn nih 2018 December chuak Chin Digest ah a tialmi vun langhter than mi a si.

About The Author

thechinlandpost

See author's posts