Kum khat tling dohthlennak: Kan dohmi kan ral, zeidah kan hmailei ah a um? Kan dirhmun, zeitindah hmai kan nor lai?

Kum khat tling dohthlennak:
Kan dohmi kan ral, zeidah kan hmailei ah a um?
Kan dirhmun, zeitindah hmai kan nor lai?

by Salai Tluang Kip Thang*

Biadomhnak: Ralkap nih hramhram in nawlngeihnak a lak ni 2021 February 1 in kan rel ahcun, kum khat a tling cang. Asinain, a luancia kum February/March thla kha kan zoh ṭhan a si ahcun, remdai tein duhlonak langhter a rak si. Cu hnu ah, April/May thla thawk in, remdai tein lamzawh in duhlonak langhter mi cu anmah hramhram in nawlngeihnak a latu Kawl Ralkap nih lehrulhnak fak tuk in tuah a si caah, dohthlennak a muisam a thleng. Cucu a thlennak in kan rel a si ahcun, ramchung ah fakpi in kahdohnak thli a thar in a hung hrang ṭhan. Cucu, kum khat a hung tling ding a si, a hlei in Tlangcung miphun hmunhma ah! Cu karlak ah a cangmi thil sining le hi dohthlennak ah kan dohmi kan ral kong ah khuaruahnak bawmchantu ding ah ka ruahmi ka hun langhter:

Ralkap ah ruahnak a ṭhen cang – Nihin tiang ah kan hmuh khawhmi cu Kawl Ralkap an ruahnak a ṭhencheu ning hi a si. A hlei in, Ralkap cung ah mizapi ruahnak a ṭhencheu ning a fak khun. Kum 1958, 1962 le 1988 ah Ralkap nih nawlngeihnak a rak lak bal cang nain, tutan 2021 he a dannak cu – Kawl ralkap/palek in a pheo mi an tam lawng silo in, mizapi lungthin ah thlennak le ṭhencheunak a chuak.

Hi Ralkap hi a zaa riamruam cang an ti, a luan ciami 1958, 1962 le 1988 lio ah a ralkap kha mizapi nih an rak doh lo. Cozah thar kai mi poah nih Ralkap cu an tang ah ṭha tein an ṭhanchoter ko lai tiah an rak pom. Nain, nihin ahcun, a ralkap hrimhrim hi a za cang, a suttung (institution) ning in a hram in bongh a hau tiah zapi mitam-u nih ruah a si cang. A hnu bik tiang ah khomh khawhmi cazin ning in Palek/Ralkap 10,000 tluk hi an nuar, CDM an tuah cang, an tuah cuahmah. Cuticun, an thuam hrukmi an kaltak. CDM a tuahmi cazin khomh khawh lomi tampi an um rih lai tiah ruahdamh a si. Cun, kahdohnak ah tlangcung hriamtlai lei sin ah dornaknak nawl hal zong an um.

A dang tahchunnak pakhat ah, March 14 ah Kalay peng i Lai khuate a simi Kyarinn ah Kawl Ralkap phu 2 an phan, phu khat hi 40 fai an si. Cucu, khuami tuahmi puai he a tuah caah Rawl an hal hna i, an hrawng beh. Cu ah an timi cu, Ralkap hi kan ruahnak a ṭhencheu dih cang, khualtlawng ṭimi phu zong kan ruahnak a khat lo. Cucaah, kan hnulei in a ra dingmi phu hi an ṭhat lo caah inn chungte ah rak um te ulaw tiah an cah tak hna. Khuami vialte inn chung ah an um, nain lungthin a damlo mi pakhat kha leng ah an hmuh caah an kah i, a thi taktak. Cun, Ralkap lungthin a ṭhennak hi a cunglei zong ah an bawinak (rank) thlen chukcho nak an tuahmi in hmuh khawh a si.

An lutlai Min Aung Hliang nih, amah pawngkam ah amah he a khat nawn mi senior pawl a hmang ngam ti hna lo. Amah pawng um dingmi cu a no tete amah nak in, kum 10 fai a ngakchia mi, ralkap cawnnak (DSA) batch in 10 tluk a dangmi le rank tampi a niam mi lawngte a chiah cang hna. Amah tluk deng a simi cu dinnak (pension) a pek hna silo ah, kenret (reserve) ah a hnon hna. Cucaah, Ralkap sining hi fak nawn in a ṭhencheu timi hmuh khawh a si.

A hrimhrim ah, Ralkap hi an rian (rank) in kan zoh a si ahcun, a cunglei minung 100 fai te lawng hi atulio mi uk le tuahto ding ah a caihkhan in hramhram nawlngei hi an si. An rank in cun, Major General (Bogyoke), an rian in Regional Commander (Ṭianghmu) level in a cunglei minung 100 fai nih cun, an duhning poah in biakhiahnak an tuahmi a si. A hlei khun in, hramhram uknak a si bang, minung pakhat duhnak kha a hei si ko.

Mahbel, tuaktaantu pawl nih rak ruah palhmi, Ralkap an thazaang le ṭhawnnak hi a si. A minung zat rak ruahdamh tawnmi hi an rak palh ngaingai, 300,000 hrawng an si lai tiah 2021 thawk ah rak ruah damh a si. Nain, CDM tuahmi Ralkap sin in theih ning ah, 2022 February ah raltu kho mi hi 80,000 tluk lawng an si lai tiah Lowy Institute nih a ṭial. Cucaah, a thimi cazin he cun, an tlawm ngaingai i, an zor ngai ti khawh a si – cu ruang ah Sagaing le Magway ah Regional Commander an thlen lelek nak le, anmah Ralkap tluk in Pyu Saw Htee phu pawl an hmannak hna le Ralkap pensen pawl an lak ṭhannak hna hi a si timi cu al awk a ṭha lo mi a si.

Ralkap raltuk ning, duhning le mizapi ruah ding a dotdot

Ralkap nih hin kuanzen le bom lawng in an kan tu lo, an kan nam lo. Hrawh cu chim lo, anmah caah fekthup in an i tlaihmi thawngzamhnak MRTV, MWD, GNLM, Myanma Alin, Kyemon tbk. lawng silo in, chanthar Facebook, Instagram, Telegram tbk. a phunphun in thawngpang dik lo le fel lo cu mizapi sin ah an thlah. A hlan Ralkap chan lio i, TV cu color (rawng) ngei a si ko nain, a langmi le thlahmi hi rawng (color) pahnih lawng a si peng tiah capo an rak saih bang – a hringmi le aihre sen (Ralkap thuam, pura le phungki) lawngte cuan chan a phan ṭhan ai.

Mahbel, Facebook le Instagram bel nih cun an cahmai tampi an thah piak hna. Anmah ngeihmi thawngzamhnak in lih lawngte an thanh. Media ngan cheukhat Ralkap lei ah an ṭang – Eleven Myanmar, Popular News Journal tbk. cun, a thar zong tampi an hung chuak – cu lak ah a hunglar mi cu Myanmar National Post hi a hung si. Cucu cherchan riangmang in a si ko rua tiah khuaruatmi zong hun tam a si. Cuti anmah lei ṭang in thawngzamhnak an tuah mi in, thil hi caan ṭhat lio ningkel (normal) a si ko cang timi langhter an izuam. Thawngzamhnak lawng hlah, innpa chakthlang le hawikom hlun anmah lei ṭang zong kha an hman hna – cucu tulio holh cun Dalan kha an si!

Phundang in chim ahcun, ralhriam in mipi an kan tukdoh cuahmahmi le nawl kan ngaih ko timi langhternak ah a dotdot a simi, Ralkap timhmi dot thum (step 3) chung ah pakhatnak Uk khawh (Control stage) hi a si. Cucu, kan tlamtlin ko cang tiah an thawngzamhnak cun an thlah i, mizapi an kan hlennak khi a si.

Cun, Daihter khawh (Stable stage) hi a si – daihternak kan tuah cang, ningkel (punghman) in thil a si ko cang timi le a hlan bang in cawlcanghnak langhter kha an duhmi a si. Cucu, khahlan ningkel in cawlcangh, chawdawr on, ralkap pehtlai mi zung luchuah, cun a hleihluat tuk in puai le nuamnak tuah, anmah nih zaan chuahluh caan an khiahmi 8pm in 12pm ah hei thlen zapi nih sunhlawih. Puai le ṭhitumhnak pawl, nuamhnak pawl hi tuah awk a si lo tibia a si lo, nain a hleihluat in tuah, social media ah phozar. Hihi a herhmi a si lem lo, lamzawh lio ah duhlonak an langhter ko timi an theihnak kha social media in a rak si. Hakha sinak in kan chim ahcun, HBC hmai ah hlasaknak in duhlonak langhter caanhman hmanh ahkhan, Nay Pyi Taw nih rak ngol cang hna seh Hakha palek bawi cu an rak chonh, an sik hna. Cucu atu ahcun social media ṭhiam cun a dai ko, an i nuam ko timi kha Nay Pyi Taw ah an hei ripawt ve tinak khi a si. Atu ah, mino i tong u tiah lentecelh heh tiah thazaang an pek.

Cucaah, ningkel tawn (normal) a si ko lio sining langhter kha kan hrial rih a hau. Mizapi nih kan i sum a herh mi an si. Cucu, an tuah khawh taktak ko ahcun, Ralkap nih an timhmi a donghnak a simi tlamtlinter le ṭuanchuah (Implementation stage) hi an phanhter taktak lai. Anmah an timh ning bang in a ralai mi 2023 chung ah Ralkap hruaimi thimnak hna a chuak taktak sual ko hnga. Cucu, zungzal Ralkap nih nawl a ngaih pengmi uknak tang ah um ding a si hnga i, zauk phung le federal a duhmi nih kan cohlan dingmi an si hnga maw – kan ruah ṭhan ngaingai an hau?

Cu lo ahcun, kanmah mipi lei zong nih a tak a si ko rua tiphun in, a deu cu cohlan in kanmah pumpak sinak ah kalpi kan timh. A si awk a si lo ngaingai. Hramhram uknak Ralkap tang ah thih hlan lo um duhmi nih ningkel sining (normal) lio caan bang umthut le cawlcangh ahcun, a poi tuk hnga lo. Nain, zauk phung in a zalong mi mibu sinak (open society) ah umthut le khuasak duhnak a ngeimi si ko ahcun, ningkel a si ko cang timi a langhtertu hi pumpak pakhat cio nih tuah awk a si lo. A hlei khun in, a takram ah tuah a va si hmanh ah, media a simi social media ah post ahcun hrial rih ah an ṭha. Ralkap nih kan control khawh ko, stable kan siter ko caah implement kan tuah ko lai an ti ahcun – tutan tang 10 camipuai tuah bang in, 2023 thimnak hi an tuah phum te ko hnga!

Cucaah, Mao nih a rak ti bang, “Timh he timh lo he, Dothlennak thazaang pek lo hi zeidang silo in, thazaang dernak le mipi lung ṭhawhnak a hrawktu poahpoah hi an si tiah a rak ti bang, cu bantuk kan si cio lo ding a biapi.

Ramleng lei sining

Kanmah miphun chung in Ramleng ah khuasa nih cun, thazaang an chuah. An si khawh chung in an izuam. Miphun caah zaang hlei an cawi. Asinain, nihin tiang ah International/ram kip cozah nih a fiangmi phungphai le dirhmun an ngei rih lo. Dohthlennak poah ahhin, a chunglei tein a cawlcangmi an si cio ko zong ah, a lenglei dirpitu hi an rak um cio. Tahchunnak ah, American Revolution lio ahkhan, France nih a rak dirpi bang, China Revolution lio ahkhan, Russia nih a rak dirkamh ko. Nain, kan nih kong ahcun, dirhmun fekfuan lo ngai an si.

Innpa India le bawmchantu bik Japan nih cun an lungthli in Ralkap nih thimnak tuah kho zawk sehlaw, cozah thar kai sehlaw, biaruahnak tuah hna seh law – daihnak um seh timi khi an saduhthah a si. Cun, UK le Australia tbk. ram cheukhat nih, zeidang chuahpi lo in ASEAN nih hnatlaknak ngaihmi lungtlinnak 5 khan tuanchuah siseh tiah an duh. US nih khuaruahning a khatmi ram hna he chawhleh phihkhamnak (economic sanction) a tuah cuahmah. Phungphai thar a ser cuahmah, nain a tak in hlawhtlinnak he a hung hla pah rih hna. A dangdang cukmak, chim ahcun a sau hnga – asinain, zei a si poah ah kanmah dohthlennak a si caah kanmah duhning khan a kal ding cu a si ko hnga.

Mipi lei Thimi, Innlo hrawhmi le Hriamtlai kan dirhmun

Nihin tiang ah Thongtla bawmchantu (AAPP) cazin ning in, Ralkap tuahsernak ruang ah sualnak ngeilo zatlangmi 1,719 an thi cang, 13,024 tlaihkhih an tong, 1,974 hi tlaih lai phan ah a thup in a zaami an si. Hihi cazin leng ah theih lo mi an tam liangluang rih lai, kahdohnak ruang ah a thimi cazin telh a si fawn lo.

Cun, 2021 February 1 in 2022 March 22 tiang ah Ralkap nih mipi inn le lo a hrawhmi a khanghmi hi 7,729 leng a phan cang. A tam bik ah, Sagaing a si, Inn 4,864 an khangh. A chang ah Magway Inn 1,148 le Chin ramkulh in 1,121 inn khangh a si cang tiah Data for Myanmar nih a thanh, nain cazin ah khumh lo mi a tam liangluang rih lai.

Cu lawng silo in, Biaknak lei innlo zong an hrawh liangluang – CHRO cazin lawng in, Chin ramkulh lawnglawng ah Biakinn 35 tluk le biaknak he pehtlai mi inn 15 an hrawh. Cun, Kayah ah Biakinn 12 an hrawh i, anmah Kawl Biaknak lila phungki inn a tlawm bik 50 tluk Sagaing le Magway ah an hrawh ve tiah Nuhrin covo lei ṭuanmi nih an khomsuatmi in kan theih.

Nain, nihin tiang ah hramhram in Ralkap uknak kan duh lo tiah a dohmi hriamtlai vialte fonh hi phu 250 tluk an si lai tiah hlathlaitu nih an zumh – PDF, LDF, CDF tbk. min a phunphun a sakmi vialte telh an si. A bik in, 2021 hnu chuak mi vialte telh in le Tlangcung hriamtlai phu (EAO) telh in a si, nain an zapi in NUG tang ah an um dih lo. Mahbel, muitinh a simi Ralkap uknak dihdonghter cu tam deuh duhnak in a khat mi a si. Atulio ah a cawl cuahmah mi hi PDF in a tlawm bik 25,000 tluk an si i, EAO phu pawl le a naihniam hi 35,000 tluk tal cu a si tiah ruahdamh a si. Nain, ramchung mi thilthei cheukhat nih cun, 100,000 an luan lai tiah an chim ve.

Cucaah, raltu kho veve nambar cun a dang tuk a si lo. Nain, mipi hriamtlai lei nih ngaihmi hriamhrai, kuanzen le meithal bel cu Kawl Ralkap nih an ngeihmi he cun a dang ngaingai rih. Cucu, a dang tukmi tukdohnak le thlennak a chuah khawh nakhnga caah Mipi lei in hriamtlai mi cu miphun le ram caah nunnak thap taktak in a cawlcang i hriamtlai mi an si timi hi zapi nih kan philh lo ding a biapi taktak.

Ral hi va dih sehlaw, um ṭi awk hi kan ṭha ti hen maw?

A kum in a kal cangmi dohthlennak ah, Mino deuh poahpoah nih a dih donghnak (end game) kong ruah tik ah, cabuai cung biaruah ding timi timhnak le ruahchannak a um lo, nihin tiang. A hlei in Kawl Ralkap he biaruah ding a um khawh lo caah Ralkap uknak hi a hram in bongh, hrawhhral ding timi a si. Cucu, tam bik duhnak zong a si men hnga.

Ralkap an tha a va der dih hnu i, zauk phung ṭanh hriamtlai phu le tlangcung hriamtlai phu nih lukhun bu silo in, ralṭha le ṭhawng ngai in an duhmi kong a caihkhang kho tu sinak a um ahcun, biaruahnak cu a donghnak a si te ko lai timi ruahnak zong cu a um ve, upa lei deuh. Nain, an nih zong nih hihi a um hmasa a hau tiah chiahmi (pre-condition) pathum/li an chim ṭheo mi lak ah;

1. Ramkhel thongtla vialte thlah ding – ASSK te phu NLD telh i, atulio thonginn chung ah ummi 9,800 leng vialte chuah dih ding.
2. 2020 thimnak phichuak (Election result) cohlan than, hihi NLD lei deuh halmi le duhmi.
3. Tutan bantukin nawlngaihnak (Coup) latu le sualtuahtu Ralkap le lutlai cung ah ṭuahvolaknak um ding (Accountability) le
4. 2008 phunghram tang ah kir tilo in Federal ramkomh thar dirh ding tbk… hi an si. A dangdang pakhat hnih zong a um kho rih men hnga…

Cucaah, kan nih zong nih hriamtlaih in kan dohmi hi kan fian chin a hau. Anmah nih an kan fian, theih mi nak in tampi kan theihfian hna a herh. Kan hmaika ah a phanmi, kan hmuhmi Ralkap tuk le doh a pin lei in, zeidah a kau deuh in kan ruah dingmi ramkhel hmuitinh a si timi zong hi a biapi in ruah chih a hau. Cuti bantuk pawl khuaruahnak nih, hi vialte kan ton cang hnu ahhin, hmun khat ah um awk hi kan ṭha ti maw timi biahalnak hi a ka ruahter ngai mi a si. Hihi cu kan zapi nih kan ruah dingmi a hei si hnga!

Kan dohthlennak a surlu: Ralkap le Raltuk

Kan dohthlennak hi kanmah lawng in a ngah lo. Rampi huap, zapi huap in kan ṭuanṭi, kan relṭi, kan dohṭi a hau – Mah le mah kar buaibainak zoh lo in, a huap kau “bigger picture” hi zoh thiam peng ding a biapi. Zeidah a si timi nak in, zeidah a si awk a si timi ah biapi kan chiah a hau! A ruang cu Kum 70 chung anmah lawng i zawnruahnak in a sersiam mi Kawl Ralkap (Established Military Institution) kan doh i, cucu lonh in thlennak le a herhmi tiah kan ruahmi Miphun caah dohthlen cuahmah a si.  Phundang in, ralkap hramhram uknak (Military Dictatorship) kha kan dohmi a si caah kanmah zong hramhram uktu (dictator) kan si lo ding zong a biapi.

Nihin ah hriamtlai lawng silo in, zapi le zapi cawlcanghnak a biapi tuk rih hringhran – hriamtlai nih nunnak thap in dohnak le kahnak tuah a si bantuk in, cheukhat nih cozah rianṭuantu sinak an kaltak (CDM) an tuah i, cheukhat nih thawngpang thlite an hlat i, cheukhat nih tangka an thawh, hriam an zal, tbk… a biapi mi cawlcanghnak – zapi tel a hau mi a si. Nihin ah, Mipi nih kan celh ti bak lo tiah ti sual hna sehlaw, Mipi dohthlennak a si kan ti cuahmah mi hi zei dirhmun dah a phanh lai?

Asinain, mizapi zong nih, nunnak pakhat telawng ngeihmi thap in dohthlennak a tuahmi an si [zong] kan theihpi hna i, a sang bik upatnak kan pek hna ding a biapi hringhran. A ruang cu thaizing kiptuh ah a thi kho dingmi lawngte kan si cio ko nain, hriam le hrai, a zum har he ralhmai ummi an si caah nun a thapmi an si.

Dothlennak ahhin, kahdohnak in ral tei (out fight) hi a biapit tuk bang, uknak lei ah hmai chawhkanh zong hi a biapi tuk ve mi a si. A uk khawh lonak uk kanh, a rual in uknak ah tei khawh i zuam hi a biapi hringhran. Cun, uknak kan duh lo tiah kan timi kha hman ṭhan lo ding. Hruai ningcang a thar ngeih a herh. Cucu pawl a um khawhnak hnga, dothlennak phu vialte nih hmun khatte ah ṭanrual in teinak lam zawh a herh.

2022 March 30

*Hi capar cu IHTA Cazuang ah April  1 le 8 ah dal then pahnih chuah i, Hakha Campaign for Justice nih Online cahmai Facebook Page le Thantlang peng Dohthlennak Cazual ah an thlah chin cangmi a si. Careltu caah santlai lai timi ruahchannak he, Catialtu hnatlaknak in Chinland Post ah kan hun thlah chin than mi a si. ~Editor  

About The Author