Politics Nakin Economics A Biapi Deuh!
Catialtu: Salai C Alexander (Ceupi) | A luancia 1988 Kawlram pumpi buaibai hnu thawk in Chinmi nih a biapi bik ah kan ruahmi cu ramkhel (politics) a si. Kan uar tuk lawlaw. Ramkheltu (Politicians) pawl nih mizapi zaraan kha nun khuanuamhnak lei ah an kan kalpi khawh lai tiah kan zumh hna. Chawlehthalnak (economics) a tuahmi belte cu zei ah kan rel hna rua lo. “Kan duh ahcun, kan tuah khawh cio” hei ti phun khin kan um. Cu chawlet pawl cu pawcawmnak ah hawi tuah khawh ciomi an tuah ti men in hmuh an si. Cuti a kan hmuhtertu cu a kaa a daak bikmi Chin ramkheltu pawl le biaknaklei a kan hruaitu pawl an si. Mizapi mit a rak kan cawttertu kan ramkheltu pawl le biaknaklei a kan hruaitu pawl khi, a caan ah cun mawh ka phorh pah tawn hna. “Anmah zawn lawng maw an rak i ruah hnga?” ti hna an ka ruahter.
Khua ka hun tuak deuh tikah…Kan Chinram dirhmun in Chinmi caah a biapi bikmi hi ramkhel a si lo. Chawlehthiamnak (Economics) tu a si deuh. Cucu kan tuak bal lo. Kan tuak bal lo tikah a ruah awk kan rak hngal bal lo. Nihin kan Chinmi dirhmun i hi kong hun ceihmai ding ah cun, a hrih le a hram in hun phuar pah a hau dingmi an um lai caah, ‘keimah theng tihraam le thlak thumh a kan duh caah’ tbk. in aa ruah sual dingmi (minung), buu asiloah phu, phunphai kan um sual nakhnga lo baitang ka hun i danh cia.
Ka kalpimi tlangtar ah kal colh ko usi; “Ramkhelnak nih Chinram thanchonak le thathnemnak a pe bal maw?” tiah biahalnak um sehlaw, zeitindah na leh hnga? Cun, kam khatlei ah, kan i hngalh lomi, ahohmanh nih a ruah awk kan hngalh lomi, ahohmanh nih zei rel lo in kan rak ummi, chawlehthalnak nih tah Chinram caah thathnemnak a pe bal maw? Zapi zaraan nih kan leh colh dingmi cu, ramkhelnak lawnglawng nih Chinram a remh kan ti sual men ko lai. Ramkhel thiam cheukhat an min kan vun char men hnga. Cucu, khakha kan ti men hnga? Biatak maw? Thate in tuak set!
Ramkhel nih Chinram a remh balmi a um maw, um lo? Kan hmuh khawh dingmi cu, buainak, i huatnak, i thah, i nawnnak, i rawinak, peng le tlang i rem khawh lonak thlaici lawngte kha Chinram ah aa tuh i a cin lengmang ko rih ti kan hmuh ko hna lai. Nain kam khatlei ah, chawlet pawl nih zei an kan tuahpiakmi a um lo kan ti ve thiamthiam ko lai.
Ramkheltu an biapi bik ko ti kha kan kalpi hrimhrim lai tiah ka zumh. Keimah zong nih ka rak zumh ve ning deuh a si kan ti lai cu. “Ramkhel a that lawng ah chawlehthalnak zong a tha”, “Ramkhelnak lawng hi zeizong te i a hrampi a si” ti kha kan pom cio hna. Cucu, Political Science lei ah pa bik a simi Niccolò di Bernardo dei Machiavelli nih biaknak vialte nak zong in a biapi deuhmi ramkhel kong a rak tialmi cauk hmete pakhat in a hram aa thawk i, nitlakram mifim timi vialte a rak nawnnok dih cikcek hna hnu ah a hleivuang nih Chinmi a vun kan nawnnok vemi khi a si kan ti khawh ko.
Sihmanhsehlaw, nihin thil sining le chan tiluan ning vun zoh tikah mah cu ruahnak cu hnon a hau ngaingaimi dirhmun ah a phan. Museum (thil hlun chiahnak inn) ah chiah dingmi ruahnak a si kan ti lai cu! Chinmi belte hi miphun dang nih thilhlun ruuk ah an chiah dingmi thil kong ah kan i taat lingcing a si rih. Kan mit i au hna usi law, thate in khua cuan tuah usi!
Chinram cu ramkhel thiam nih an rak remh bal lo. A remh hrimhrim an rak remh kho bal lo i, nihin ni thawk in hmailei kum 1,000 tiang zong an remh kho hlei lai lo. Mizapi le zaraan ruahnak bii deuh pawl (keimah bantuk) kha an kan hlen lengmang lai. “Keimah chimnak thawng in, cu bawmhnak kan hmu, kha siifak domhtlaihnak kan co,” ti ceo kha an thilti khawhnak a phichuak cu a si zungzal lai. Chinram vei ngah ding ah…. Chinram cu Switzerland ram bantuk siter ding ah… tbk kha mizapi an leemsoi hna nak bia an si. An leem an leemsoi hna i, mizapi nih “elaw, mah hihi pei kan Chinmi le kan Chinram caah hruaitu tha ding ciammam, phundang vun chim ahcun, kan Messiah a si te lai hi mu” tiah an hlorh… an hlorh hna i, Pathian hmete tlukah an ruah hna. Cu a hlorhtu pawl tangka bawm chung i a ummi tangka cu ramkhel thiam pawl nih an zuhpiak hna.
Mizapi kha a hlen zia an thiam kan ti lai cu. Cucaah ramkhel thiam cu an rak zaa ve hrim ko. Hlen an thiam. Lih an thiam. Hlen thiam le lihthiam hi ngaknu uarci an si ti a si. Cucaah ramkhel thiam pawl cu ngaknu he min an ngeih theu lengmang nak khi a si ti a si.
Kam khatlei in vun chim ve ah cun, zaangfak an si. Zeicah tiah cun, ramkheltu pawl cu lih in a paw aa cawmmi lawngte an si dih. Kan Chinmi sining zoh ahcun, mizapi kha an minung ah ser khawh an i zuam hmasa ve. Mizapi nih an vun uar deuh hna, an vun zumh cang hna hnu khin, miphun ai-awhtu ka si ti kha miphun dang hmai ah an i chim colh. An kal riangmang i, “Kan miphun caah, kan ram a kildeng cuka ah cun an sii a fah tuk caah, cuka hmun ah cun ngandamnak sii-inn a um kho lo, minung an thih lengmang caah” tbk. khin miphun dang pawl hmai ah kut zapei i samh in awkhlawh rian an tuan. Chin miphun caah an bochanmi zumhtlak hruaitu ka si an i ti i, miphun dang bawmhnak kha an hal hna.
Cu bantuk pawl nihcun nihin kan Chinmi tam deuh sin ah mithmai kau, hmunhma tha an laak khawh lingcing chan a si. A tak ahcun, anmah pumpak nih Chinmi mihar caah an chuah sian dingmi pia sentari hmanh an ngei lo. Ngaktah ka cawm ti i Vunraang pawl bawmhnak hal. Bible sianginn ka dirh ti i Vunraang pawl bawmhnak hal. Lairam ka daw ti i Vunraang pawl bawmhnak hal. Kawl nih ‘puaisa’ an timi phun lawngte…
Nihin Chin ramkheltu pawl hi “puaisa” an si dih. Mirang nih “pimp” an timi pawl nakin a zual deuhmi zong an um kho. Mi lihchim thiam, dinnak a tihmi, miphun dang hmai ah hlawhhlang riantuan i mah miphun hmai ah bawi si a duhmi lawngte an si dih. An dihlak in. Midang asiloah miphun dang bawmhnak lo in an paw an i cawm kho lo. Anmahte in a dir khomi pakhat hmanh an um lo. Logical ngai in kan tuak ahcun, Chin ramkheltu pawl cu kutdok awkhlawh he an i lo. Cu bantuk si cu kan uarmi a si maw? Si na duh ve maw?
Chaw na leh a si belte ahcun, nangmah nih a hram na bunh a hau. Na thazaang, retheihnak, le thluak in tuaktannak in a hrambunh a herh. A hram ti tikah, tangka tompi i ngeih hmasa a herh ti kha chim duhmi a si lo. Tangka tompi i ngeih hmasa lo in mangtara taktak in chaw a lehthal khomi dirhmun phanh khawh a si. Fel a hau. Dinnak zong a herh bantuk in, a caan le thil sining hmun le hma zong hmuhthiam a herh ve. “Tidor dor khat tete khi vun fonh, vun fonh chin lengmang ahcun tilu ah aa cang. Tilu in tiva ah, tivapi in a hnu bik ahcun, rilipi ah aa cang,” timi biatak i tlaihthiam a hau ti a si. Thlamchia hlingbur lak kan nunnak hin vanram dawh bantuk rum nun nuamhnak kan phan kho hrimhrim ti zumh a hau ti a si. Zumh bantuk in mahte in tuah, tuan, kawl le hawl kha chawlehthalnak caah a biapi bikmi a hrampi cu a si tiah an ti.
Chawlehthal thiam mirum pawl cu ramkheltu pawl nih an i bochan hna. Mirum tel lo in ram le miphun caah riantuan khawh a si lo. Ram le miphun caah rian ka tuan aa timi tam deuh cu mirum sin in bawmhnak, cozah sin in bawmhnak asiloah, mizapi sin ah thawhbur kholhnak tbk. in an paw an i cawm. Pawcawmnak ah anmahte in ser khawhmi, chuahpi khawhmi tangka nihlawh an ngei lo.
Ramkheltu si a duh ngai ko nain, a si kho deuh rih lomi ramkhel uar ngaimi pawl nihcun ramkhel he aa pehtlaimi bu asiloah mi zohkhenhnak maw, kherhlai hlathlainak tbk. kha an dirh tawn. Ram thangcho ram liangngan hna i “zei research institute e,” “zei academy e”, “zei thinktank e” an timi pawl khi zeitindah a dir khawh? Mirum tangka, asiloah cozah tangka asiloah mizapi tangka in dirhmi an si. Bawmhhal thiam an i zuam. Bawmhnak a dih cun an dih ve. A thangcho dingmi ram ah cun, mahte in a cawlcaangmi chawlehthalnak nih ram cozah lawng si lo in ram mizapi nunnak zong tampi a thlen hna ti kha an rak hmuh diam cang tikah, chawlehrian kha tha an pek. Zeicahtiah zeidang vialte hlan ah rumnak kawl hmasa a hau ti kha an hngalh caah a si.
Chawlehthal a thiammi cu mirum ah an i chuah. An rum tikah, hriamnam thawnnak le huham vialte zong an sin ah a um dih. Bianabia kan chim ah cun, ram le miphun, ramkhelrian lawng ka tuak aa timi North Korea pawl cu an duhchung in an i hrocer: “ka nuclear missiles in US ka kah lai, South Korea ka kah lai, Japan ka kah lai!” a ti. Aa hrocermi kha thawngzamh (news) kip nih an tial tikah, ramdang pawl nihhin an kan tih tuk ko hi ta tiah an i ruah. Kawlram ralkap cozah bantuk an si. Sihmanhsehlaw, ramrum pawl nihcun zei ah an rel hna lo. A nemnakte in leh khawh an i zuam. An ram mi siifak pawl kha tangka he, eidin he, babucawng le cini thanthling he an hei ngalh mei hna.
Cu bantuk cu Norhth Korea le Kawlram (hlan) ralkap ramkhelrian tuan pawl thil tuah khawhmi, an mipi caah ram rum pawl sin in bawmhnak an hal daan (tactics) a si. South Korea nih North Korea ramchung a paammi hna caah tangka milions of millions in a bawmh tawn hna. North nih cun ‘an kan tih caah a si rua tiah a rak i ruah. Rumnak nih a chuahpi khawhmi, huham, fimnak le thawnnak vialte kha a rak hmu kho lo. A rum cangmi ram raltuknak le hriamnam lei zong ah rang tukin an thangcho. Cutikah, S. Korea nih N. Korea cu a laak duh si cun, ni khat hlan ah a lak khawh. Singapore hmanh khi Kawlram nih ka tei kho lo ti khi Kawl ralkap pawl nih an rak i hngal bal lo. Nihin ramleng an chuah hnu ceo lawng in an lung a fim deuh ti a si.
Kan rum hmasa hnu ah kan eidin a thaw lai; kan pumrua zong a ngan deuh lai, kan fim deuh lai i kan thawng deuh lai. Kan fim deuhdeuh, kan thawn deuhdeuh si cun miphun dang zong nih an kan tihzah deuh lai. Mi thawng phun, huham a ngeimi miphun, mahte in a dir khomi miphun kan si khawh ve ding ah cun, chawlehthal rian asiloah rumnak hi biapi ah kan chiah khawh ve ding hi Chinmi le Chinram caah a biapi ngaingai.
Hi ka capar nih a kalpimi cu, Mi zukchuttu politicians, bawmhhal in a vaakmi ramkhel rian tuan si nakin, midang a bawm khotu, siifak caah mah phaisa bak a chuah khotu, mathe in tangka a ser khomi chawlet thiam mirum si ding ah Chinmi zong i zuam cio cang usi ti kha a si.
Biakilh: Hi cabia cu The Chinland Post le Chin Digest ah kan chuahciami cabia a si.
About The Author
